Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық Қатынастар және Әлем Тілдері Университеті Жоба жұмысы Орындаған:Сейітбек А. Алматы.2016ж

Функция дәстүрлі грамматикада Көбінесе жеке тіл бірліктерінің сөйлемдегі атқаратын қызметі тұрғысынын түсіндіріліп, сөйлем мүшесі болуымен байланысты айтылады. Мәселен, дәстүрлі тұрғыдан “ Үйге қонақ келді ”“ Қонақ ” - бастауыш “ Уйге ”- пысықтауыш “ Келді ”- баяндауыш

Әдетте дәстүрлі грамматикада нақты бір тілдік бірлік бір ғана қызмет атқарады деп қаралады. Мысалы, қазақ тілі оқулығында -дай, -дей қосымшасы сын есім тудырушы қосымша болып анықталады.

Функционалды грамматика Сөйлеу деңгейінде болатын құбылыс Ол тіл бірліктерінің сөйлеудегі амал әрекеттерің анықтайды Функционалды грамматикда да “функция” ұғымы арнайы зерттелуге тиісті мвңызды мәселе.

Функция Функция дегеніміз қандайда бір тіл бірлігінің сөйлеудегі атқаратын қызметі, тиесілі жүгі, мақсаттық қолданысы. Функционалды грамматикада функция ұғымы Потенциалдық аспект Нәтижелік аспект

Потенциялдық аспектіден функция Тіл бірліктерінің тілдік жүйедегі белгілі бір семантикалық қызметті орындау қабілеті және соған сәйкес жұмсалымдық қоры Нәтижелік аспектіден функция Тіл бірліктерінің тілдік ортамен арақатынастағы жұмсалымдық нәтижесі, яғни айтуға тиісті ойдың сөйлеуде жүзеге асуы

А.В Бондарко функцияның аталған екі аспектісін негізге ала отырып: “Тілдік бірлік функциясы дегеніміз - оның сөйлеу актісіндгі белгілі бір қолданылымдық мақсатты орындау қабілеті, мүмкіндігі және сол мүмкіндіктің сөйлеуде жүзеге асуы, жұмсалым мақсаты” деген анықтама береді. Функцияның осы екі аспектісін А.В Бондарко функцияналды семантикалық өріс және категориялық жағдаят ұғымдарымен байланыстырады.

Функционалды семантикалық категория Функционалды семантикалық өріс Потенциалдық функция Категориялық жағдайят Нәтижелік функция

Функционалды грамматикадағы үштаған теориясы Функционалды грамматика Функционалды семантикалық категория Функционалды семантикалық өріс Категориялық жағдайят

Функционалды семантикалық өріс Жалпы тілде өріс терминінің өзі „ бір нәрсенің көлемі, шегі, ауқымы, шеңбері “ деген мағыналарды береді. Тіл білімінде өріс теориясына байланысты Й. Трир, В. Порциг, Л. Вейсгерберг, Е. В. Гулыга, Е. И. Шендельс, А. Комаров, А. В. Бондарко т. б. ғалымдар тұжырымды пікірлер айтқан. Й. Трир бұл терминді лексикалық және ұғымдық өріс деп бөліп қарастырады.

Функционалды семантикалық өріс Сөйленімде атқаратын не орындайтын семантикалық функцияларының ортақтығына қарай біріккен тілдің әр деңгейіне жататын (морфологиялық, синтаксистік, сөзжасамдық, лексикалық, құрама- лексика - синтаксистік және т.б.) тілдік құралдар жүйесі.

А.В. Бондарко өріске келесі анықтаманы берді „ Функционалды семантикалық өріс дегеніміз грамматикалық ( морфологиялық және синтаксистік ) тілдік құралдар мен сол семантикалық кеңістікке жататын лексикалық, лексика - граммаикалық және сөзжасамдық элемменттердің өзара әрекеттестігіне құрылған мазмұндық құрылымдық ( формальды ) бірлік “.

А.В. Бондарко ФСӨ-тің дамуы катего- риялық жағдаятқа байланысты екенін анықтап, оны жеке теория ретінде қарастырады. белгілі бір семантикалық категорияларға негізделген жəне сонымен ФСӨ құратын; айтылым арқылы берілетін жалпы жағ- даяттың бір аспектісін категорияларының бірі арқылы көрсететін типтік мазмұнды құры- лым. Категориялық жағдаят пен ФСӨ зерттелетін тілдік құбылыстарды екі жақты сипаттайды. Оның сипаттамасында, категориялық жағдаят:

Әдебиет : Қ. Рыссалды „ Қазақ тілінің функционалды грамматикасы “