5В «Геология және пайдалы қазбалар кен оындарын барлау» мамандығының студенттері үшін «Геохимия» пәні бойынша Слайд дәріс Тақырыбы: Екінші дәрежелі шашыранды ореолдық кен орын

1. Екінші дәрежелі шашыранды ореолдық параметрі ; 2. Пайдалы қазба кенорындарының қайта түзілген шашырау ореалдары ; 3. Екінші дәрежелі шашыранды ореалдардың жіктемесі ; 4. Салынған ореолдар ; 5. Шашыранды ағынмен ореолдың қарым – қатынасы ; 6. Тура және қайтымды есептердің шешімі.

Геохимиялық ореол – кен денесі маңайындағы ( айналасындағы, үстіндегі ) химиялық элементтердің немесе химиялық элементтер топтарының геохимиялық таралу немесе жинақталу облысы. Екінші дәрежелі гееохимиялық ореалдар пайдалы қазбалар кен орындарының гирпергенді бұзылыс нәтижесінде және олардың бірінші ореолдарында құрылады. Осыған байланысты екінші дәрежелі геохимиялық ореолдардың құрылуы гипергенді шашыранды заттардың қатысуына, кен орындарында бастапқы концентріне байланысты, мұндай ореалдарды әдетте, екінші дәрежелі шашыранды ореалдар деп атайды.

Ұсынылған екінші дәрежелі ореалдар геохимиялық ауытқулар түріне байланысты : 1. Екінші дәрежелі ореалдар борпылдақ шөгінділер аймағының гипергенезисінде ; 2. Литохимиялық шашырау ағындары гидрографиялық желі түбі шөгінділерінде ; 3. Гидрохимиялық ореолдар және шашырау ағындары жер асты және жер үсті суларда ажыратылады.

Элементтердің өте көп концентрациясымен ерекшеленетін бөлікшелер ə ртүрлі пайдалы қазбалардың денелері болуы мүмкін. Осы денелерді қоршайтын элементтердің жоғары концентрациялары ( өнерк ə сіптік емес ) алғашы геохимиялы ореолдарды құрайды. “ Алғашқы ” деген атау жаралу процесінің ж ə не пайдалы қазба денелерінің, ж ə не оларды қоршайтын ореолдардың бір уақыттылығын ж ə не ортақтылығын қамтып көрсетеді. Жаралу ерекшеліктері бойынша осындай ореолдар концентрация ореолдары болып келеді. Алғашқы ореолдардағы негізгі элементтер минералды ж ə не изоморфты күйде, сонымен қатар ерітінді ж ə не газды қоспа түрінде болуы мүмкін.

Шашырау ореолдары қалыптасуының жалпы заңдылықтары Өзінің генетикалық типіне ж ə не пайдалы қазбалардың түріне т ə уелсіз ə рбір кенорны өзінің қалыптасуынан кейін оны құрайтын компоненттердің қайта бөлінуіне ( миграциясына ) алып келетін сыртқы агенттердің ə серіне ұшырайды. Морылу ж ə не денудация процестерінің өзара ə рекеттесуі н ə тижесінде бұрын қалыптасқан кенорындарының шашырауы ж ə не біртіндеп жойылуы жалпылама болып келеді. Тік құлаған шоғырлардың жоғарғы горизонттары гипергенез белдемінде бұзылып, ə ртүрлі физика - химиялық өзгерістерге ұшырайды, ж ə не пайдалы қазбалар сыйыстырушы таужыныстардың морылу өнімдерімен араласады. Кенорындарға іргелес орналасқан кен шоғырының пайдалы ж ə не қосымша компоненттерінің жоғары мөлшерімен, яғни сыйыстырушы таужыныстарында, пайдалы қазбаның жоғары мөлшері ж ə не оның төменгі фондық мөлшерінің арасындағы аралық м ə ндермен сипатталатын белдемді қайта түзілген шашырау ореолдары деп атайды.

Екінші дәрежелі шашырау ореолдарының жіктемесі Екінші дәрежелі шашырау ореолдарын жіктеудің бірнеше принципі бар. Шашырау процестерінің күрделілігі ж ə не ə р түрлілігі н ə тижесінде шашырау ореолдарын жіктеу қажеттігі туды, оны 1936 жылы Н. И. Сафронов ұсынған болатын ж ə не ол кейбір өзгерістермен осы күнге дейін сақталған. Қайта түзілген ореолдарды үш белгісі бойынша бөлу принципіне негізделген : 1) фазалық жағдайы бойынша ( қатты, сұйық, газ т ə різді ); 2) генезисі немесе жаралу жағдайы бойынша ; 3) анықтаудың қолжетімділік жағдайы бойынша ; Фазалық жағдайы бойынша қайта түзілген ореолдар механикалы, тұзды ж ə не газды болып бөлінеді.

Механикалық шашырау ореолдарында оның минералды компоненттері гипергенез белдемінде тұрақты қатты заттар түрінде кездеседі немесе қайта түзілген минералдар кенді сынықтар түрінде кездеседі. Механикалық шашырау ореолдарының негізгі даму горизонтына элювий - делювийлі шөгінділер ж ə не кен сыйыстырушы қабаттың көне қалдықты морылу қыртысы жатады. Механикалық шашырау ореолдары көптеген рудалы кенорындарды құрайды, ең бірінші – алтын, платина, касситерит хромит ж ə не басқа да минералдардың кенорындарын құрайды.

Тұзды шашырау ореолдарына кенорындардың минералды компоненттері ерігіш түрінде немесе сулы ерігіш қосылыстардың таужыныстарымен күрделі байланысқан түрінде болады. Қайта түзілген тұзды ореолдардың жаралуы рудалы минералдардың көбінесе олардың гипергенді өзгеру сатысында ерітілу н ə тижесінде пайда болатын қозғалыстарға, диффузияға, капилярлы көтерілулерге ж ə не минералданған сулардың булануына міндетті болады.

Элювий – делювийде ореолдардың ( механикалық ж ə не тұзды ) жаралуына қатыса отырып, тұзды шашыраулар кенденудің жоғарғы горизонттарының жерасты сулармен шайылуы есебінен Я. К. Аршамов 118 кен денелердің ж ə не олардың алғашқы ореолдарының жасырын орналасуы сатысында дамуы мүмкін. Тұзды ореолдардың компоненттері тірі өсімдіктерде биогеохимиялық ореолдарды қалыптастыра отырып, өсімдіктердің түпкі жүйесімен сіңірілуі мүмкін. Өсімдіктердің одан кейінгі минералдануы күрделі литогеохимиялық ореолдардың биогенді құрамдастарын қалыптастырады. Тұзды ореолдар негізінен, мыс – колчеданды кендердің, плагиаклазды шпаттардың кенорындары ж ə не басқа да типті рудалы кенорындарды қалыптастырады.

Газды шашырау ореолдары радиоактивті кендердің шашырау ореолдарына т ə н, сонымен қатар олар сынапты кенорындардың үстінде жаралады, себебі Пайдалы азба кенорындарын геохимиялы іздеу ə дістері сынаптың булары жер үстінің к ə дімгі температураларында жоғары серпімділікке ие болады. Сонымен, рудалы элементтердің қайта түзілген литогеохимиялық шашырау ореолдары негізінен қатты фазада жаралады, тұзды шашыраулар ж ə не газды шашыраулар аз рөлге ие болады.

Рудалы кенорындарды олардың қайта түзелген шашырау ореолдары арқылы литогеохимиялық іздеудің тиімділігі борпылдақ таужыныстардың генезисіне ж ə не олардың түбірлік ( субстрат ) таужыныстармен қарым - қатынасына байланысты болады. Тегістелген бедер жағдайында ж ə не морылудың алғашқы сатысында түбірлік таужыныстардың морылу н ə тижесінде пайда болған ж ə не өзінің жаралған орнында қалған өнімдер – элювий құралады. Өзінің құрамы бойынша элювий түбірлік таужыныстардың құрамын дарыптайды ж ə не химиялық морылу, биогендік процестер туындататын өзгерулер мен кенденулерді көрсетеді.

Делювий Делювий деп баурайлардың бөктерін жабындаған ж ə не атмосфералық жауын - шашынның ж ə не ауырлық күшінің ə серінен орын ауыстырған түбірлік таужыныстардың морылу өнімдерін құрайтын кез келген петрографиялық құрамды борпылдақ жаңа шөгінділерді айтады. Делювий, беткейдің негізінде жаппай жамылғы қалыптастыра отырып, суайрыққа дейін жетеді, бұл жерде өзінің құрамына жақын элювиймен қосылады. Н ə тижесінде борпылдақ шөгінділер ə лсіз толқынды элювий - делювийлі жамылғыны құрастыра отырып, барлық өңірді жабындайды. Кенорындарды олардың екінші дәрежелі шашырау ореолдары арқылы литогеохимиялық іздеу кезінде элювий – делювийлі жамылғылармен, яғни ə лсіз араласқан морылу өнімдерімен жиі кездесеміз, олар құрамы ж ə не орналасқан орны бойынша түбірлік таужыныстармен анық байланыста болады.

Элювий Элювий – делювийлі шөгінділердің қалыңдығы көп жағдайда денудация жылдамдығына байланысты болады, ə детте 0,5-2 м - ден м. арасында өзгереді, сирек одан да көп болады. Осы нүктедегі элювий – делювийдің құрамы беткей бойынша гипсометрлік жоғары орналасқан түбірлік таужыныстардың құрамын көрсетеді. Тік қима бойынша элювий - делювийлі шөгінділер тереңдікте элювиймен алмасады, олар өз кезегінде тығыз түбірлік таужыныстарға ауысады.

Сурет. 1. Тегіс еңістікте екінші дәрежелі шашырау ореолдарының ығысуы 1- еңістіктегі элюви - делювийлі топырақ - өсімдіктер ; 2- кен сыйдырушы жыныстар ; кен денесі ; 4- екінші дәрежелі ореолдар

Қорғасын мен күмістің шашыранды ореолы және көрсеткіш мәніне қарама - қарсылық мультипликативтік көрсеткіш Pb Ag тік бөлінісінде борпылдақ шөгінділер. Новенький учаскесі, Рудный Алтай 1- аллохтонды шөгінділер ; 2- қабық желмен мүжілген ; 3- шнекті ұңғыма

Пайдаланылған әдебиеттер 1. Геологиялық сөздік, М :" Недра ", 1978; 2. Соловов А. П. Геохимические методы поисков месторождений полезных ископаемых. Жоғарғы оқу орнына арналған оқулық.- М., Недра, с.; Соловов А. П. Геохимические методы поисков месторождений полезных ископаемых. Жоғарғы оқу орнына арналған оқулық.- М., Недра, с. 3. Матвеев А. А., Геохимические поиски месторождений полезных ископаемых. Дәрістің қысқаша курсы., Москва университетінің шығарылымы, 2003 г., 110 стр.

1. Делювий дегеніміз не ? 2. Геохимиялық ореолдар ? 3. Элювий - делювийде ореолдар қалай пайда болады ?