Etika në IT Universiteti Shtetëror i Tetovës Fakulteti i Shkencave Matematiko-Natyrore Departamenti i Informatikës Pjesa e Dytë Doc.Dr. Fisnik Dalipi

Aspektet Etike dhe Sociale në Sistemet Informative Bazuar në Kapitullin 4 të librit Management Information Systems Kenneth and Jane Laudon 2013

Si ndikojnë sistemet informative në jetën e përditshme? Cilat çështje etike, sociale dhe politike ndërlidhen me sistemet informative? Cilat principe të veçanta të sjelljes mund të përdoren për ti menaxhuar vendim-marrjet etike? Përse sistemet bahkëkohore informative dhe Interneti paraqesin sfidë për mbrojtjen e privatësisë dhe pronës intelektuale? Si ndikojnë sistemet informative në jetën e përditshme? This chapter examines the ethical, social, and political issues raised by information systems. It can be useful to ask students to help you put together a list of these issues categorized into ethical, social, and political columns.

Targetimi i sjelljes: Sjellja juaj është në fokus Problem: Nevoja për të shënjestruar (targetuar) me efikasitet te reklamat online. Zgjidhjet: Targetimi i sjelljes iu mundëson bizneseve dhe organizatave që ti shënjestrojnë më saktësisht klientët pavarësisht aspektit demografik. Google i përdor fajllat e ndjekjes (tracking files) për të monitoruar aktivitetin e përdoruesve në mijëra websajte; kompanitë i monitorojnë aktivitet në websajtet e tyre për ti kuptuar më mirë klientët. Demonstrojnë rolin e IT në organizimin dhe shpërndarjen e informacionit. Ilustrojnë pyetjet etike që përcillen në grumbullimin e informacioneve online.

Kuptimi i aspekteve etike dhe sociale te sistemet Raste të reja të mospërmbushjes së aspekteve etike në biznes: Barclay’s Bank, GlaxoSmithKline, Walmart Në shumë raste, sistemet informative i fshehin vendim-marrjet nga vëzhgimet e publikut

Kuptimi i aspekteve etike dhe sociale te sistemet Sistemet Informative dhe Etika Sistemet informative nxisin pyetje të reja pasi që ato krijojnë mundësi për: Shkëmbim të intensifikuar shoqëror, kërcënim të shpërdarjes së rrymës elektrike, parave, të drejtave dhe detyrimeve Lloje të reja të krimit

Kuptimi i aspekteve etike dhe sociale te sistemet Model për kuptimin e çështjeve etike, sociale dhe politike Shoqëria si një pellg i qetë IT si gur i lëshuar në pellg, duke krijuar valë të situatave të reja për të cilat nuk vlejnë rregullat e vjetra Institucionet sociale dhe politike nuk mund t’ju përgjigjen brenda natës këtyre valëve – mund të nevojiten vite që të zhvillohen ligje dhe rregulla të mirësjelljes Kërkohet kuptimi i etikës që të bëhen zgjidhje ligjore

Raporti ndërmjet aspekteve etike, sociale dhe politike në shoqërinë e informacionit Aplikimi i IT ka efektin e valës, duke krijuar çështje të reja etike, sociale dhe politike që kërkojnë qasje në nivelet individuale, shoqërore dhe politike. Këto nivele kanë pesë dimensione morale: të drejtat dhe obligimet nga informacionet (Information rights and obligations), të drejtat e pronës dhe obligimet (Property rights and obligations), kualiteti i sistemit, (System quality), kualiteti i jetës (Quality of life) dhe llogaridhënia dhe kontrolli (Accountability and control). Figura 1

Kuptimi i aspekteve etike dhe sociale te sistemet Pesë dimensionet e moralit në kohën e informacionit: Të drejtat dhe obligimet nga informacionet Të drejtat e pronës dhe obligimet Llogaridhënia dhe kontrolli Kualiteti i jetës Kualiteti i sistemit

Kuptimi i aspekteve etike dhe sociale te sistemet Trendet kyçe teknologjike që nxisin çështje etike Dyfishimi i fuqisë kompjuterike (ligji i Moore-it) Organizatat varen nga kompjuterët për operacionet kritike biznesore. Rënia e drastike e çmimeve të memorjes sekondare Organizatat me lehtësi mund ti ruajnë dhe zhvillojnë databaza për çdo individ. Avansimet në rrjeta dhe Internet Kopjimi i të dhënave nga një lokacion në tjetrin dhe qasja e të dhënave personale nga distancat e largëta është bërë shumë e lehtë.

Kuptimi i aspekteve etike dhe sociale te sistemet Avansimet në teknikat e analizimit të dhënave Kombinimi i të dhënave nga burime të shumta dhe heterogjene për të krijuar raporte të detajuara informative për individë. Ndërgjegjësimi i relacionit të padukshëm – Non-obvious relationship awareness (NORA) Kombinimi i të dhënave nga burime të shumta për të gjetur lidhje të fshehta që mund të ndihmojnë në identifikimin e kriminelëve apo teroristëve. Rritja e aplikimeve mobile Ndjekja e celularëve individual

NONOBVIOUS RELATIONSHIP AWARENESS (NORA) Teknologjia NORA mund të marr informacione për individ nga burime të ndryshme dhe i gjen lidhjet e fshehta apo të errëta Figura 2

Etika në shoqërinë e informacionit Konceptet themelore për analizë etike Përgjegshmëria: Të pranuarit e kostove potenciale, funksioneve dhe obligimeve për vendim-marrjet Llogaridhënia: Mekanizma për identifikimin/gjetjen e palëve përgjegjëse Detyrimet : I lejon individët dhe kompanitë ti përmirësojnë (shërojnë) dëmtimet e kryera ndaj tyre Procesi i rregullt: Ligjet kuptohen shumë mirë, me mundësinë për të apeluar në autoritete më të larta.

Etika në shoqërinë e informacionit Analiza etike e Pesë-hapave Identifiko dhe përshkruaji qartazi faktet. Defino konfliktin ose dilemën dhe identifiko vlerat e involvuara të shkallës së lartë. Identifiko aksionerët. Identifiko opsionet që mund ti ndjekish. Identifiko pasojat e mundshme të atyre opsioneve.

Etika në shoqërinë e informacionit Principet etike kandidate Rregulla e Artë Sillu me të tjerët ashtu si do të doje që të tjerët të silleshin me ty. Urdhëri Kategorik i Immanuel Kant Nëse një veprim i ndërmarrë nuk është i drejtë për secilin, atëherë nuk është i drejtë për asnjërin. Rregulla e Dekartit për ndryshim Nëse një veprim nuk mund të ndërmirret pandërprerë, atëherë nuk është e drejtë të ndërmirret fare.

Etika në shoqërinë e informacionit Principet etike kandidate (vazhdim) Principi utilitar Ndërmerrni veprime që arrijnë vlerën më të madhe/lartë. Principi për neverinë e riskut Ndërmerrni veprime që prodhojnë dëmin ose koston e mundshme më të vogël. Rregulla etike “No Free Lunch” Supozoni se virtualisht të gjitha objektet e qarta dhe paqarta janë në pronësi derisa nuk ekziston një deklarim i veçantë.

Etika në shoqërinë e informacionit Kodi profesional i sjelljes I shpallur nga asociacione profesionistësh Shembuj: AMA, ABA, AITP, ACM Premtime nga profesionistët për të rregulluar veprimtarinë e tyre në kuadër të interesit të përgjithshëm shoqëror. Dilemat etike të botës reale Një tërësi interesash përballë një tërësie tjetër Shembull: e drejta e kompanisë për të zmadhuar prodhimtarinë e punëtorëve kundrejt të drejtës së puntorëve për përdorim të internetit për punë e tyre personale

Dimensionet morale të sistemeve informative Të drejtat e informimit: privatësia dhe liria në epokën e Internetit Në SHBA privatësia mbrohet nga: Amandamenti i parë (liria e shprehjes) Amandamenti i katërt (kërkimi i paarsyeshëm dhe konfiskimi) Statute federale plotësuese (p.sh., Akti i privatësisë i v. 1974)

Dimensionet morale të sistemeve informative Praktika të paanshme të informacionit: Tërësi proncipesh që drejtojnë mbledhjen dhe përdorimin e informacionit Bazat e shumicës së ligjeve të privatësisë të EU dhe SHBA Bazuar në reciptocitetin e interesit ndërmjet zotëruesit të regjistrimit dhe individit  E theksuar dhe e zgjeruar nga FTC (Fedral Trade Comission) në v. 1998 për të dhënë udhëzime për mbrojtjen e privatësisë online Përdoret për menaxhimin e ndryshimeve në legjislativën e privatësisë COPPA (Children‘s Online Privacy Protection) v. 2000 Akti i quajtur Gramm-Leach-Bliley nga viti 1999 HIPAA (Healthcare Insurance Portability and Accountability Act) v. 1996 Do-Not-Track Online Act nga viti 2011

Dimensionet morale të sistemeve informative Principet e FTC FIP (Fair Information Practice): Ndërgjegjësimi (princip themelor) Web sajtet duhet ti shpalosin praktikat përpara se të mbledhin të dhëna. Përzgjedhja/Pajtueshmëria (princip themelor) Klientët duhet të jenë në gjendje të zgjedhin mënyrën e përdorimit të informacionit për qëllime sekondare. Qasja/pjesëmarrja Klientët duhet të jenë në gjendje ti rishqyrtojnë dhe kontestojnë saktësinë e të dhënave personale.

Dimensionet morale të sistemeve informative Principet FTC FIP (vazhdon) Siguria Mbledhësit e të dhënave duhet të ndërmarrin hapa që të sigurojnë saktësinë dhe sigurinë e të dhënave personale. Zbatimi Duhet të ketë mekanizëm për zbatimin e principeve FIP.

Dimensionet morale të sistemeve informative Direktiva Europiane për mbrojtjen e të dhënave: Kompanitë duhet ti informojnë njerëzit për mbledhjen e informacioneve dhe tju rrëfejnë se si regjistrohen/ruhen dhe përdoren. Kjo kërkon pajtueshmëri nga ana e klientit. Vendet anëtare të EU nuk mund të transferojnë të dhëna personale te shtetet që nuk kanë mbrojtje të njëjtë të privatësisë (p.sh., SHBA-ve). Bizneset në SHBA e aplikojnë kornizën safe harbor që iu mundëson të përshtaten me ligjet e privatësisë të EU dhe Zvicrës.

Dimensionet morale të sistemeve informative Disa sfida të pazakonta të privatësisë nga Interneti: Cookies Identifikimi i shfletuesit (browser) dhe ndjekja e sajteve Super cookies (Flash cookies) – vështirë fshihen, të dizajnuara që të qëndrojnë gjithmonë në kompjuter. Web beacons Imazhe të vogla grafike që baskangjiten në emaile dhe webfaqe Monitorojnë kush e lexon e-mail ose viziton një sajt Google shërbimet dhe targetimi i sjelljes

HOW COOKIES IDENTIFY WEB VISITORS Figura 3

Dimensionet morale të sistemeve informative Të drejtat e pronësisë: Pronësia intelektuale Pronësia intelektuale: pronësi e çdo lloji e krijuar nga individë apo korporata. Tre drejtime kryesore me të cilat mbrohet pronësia intelektuale: Sekreti tregëtar: puna ose produkti intelektual që iu takojnë bizneseve, jo në domenin publik E drejta e autorit (Copyright): që e mbron pronësinë intelektuale nga kopjimi gjatë gjithë jetës së autorit si dhe 70 vjet pas vdekjes së tij. Patentat: i jep krijuesit të shpikjes një monopol eksluziv për idetë prapa apo reth shpikjes për 20 vite.

Dimensionet morale të sistemeve informative Sfidat e të drejtës së pronësisë intelektuale Media digjitale është e ndryshme nga media fizike (p.sh., librat) Lehtësisht të replikueshme Përçohen lehtë (rrjeta, Internet) Vështirësi në klasifikimin e softuerit Kompaktësia Digital Millennium Copyright Act (DMCA) E bën ilegale shmangjen (moszbatimin) e mbrojtjeve të bazuara në teknologji të materialeve me drejta autori.

Dimensionet morale të sistemeve informative Llogaridhënia, detyrimi (përgjegjësia), kontrolli Probleme që ndërlidhen me detyrimin (përgjegjshmërinë) kompjuterike Nëse softueri dështon, kush është i përgjegjshëm? Kompania zhvilluese softuerike Kompania ku operon softueri

Dimensionet morale të sistemeve informative Kualiteti i sistemit: Kualiteti i të dhënave dhe gabimet sistemore Cili është niveli i pranueshëm teknologjik i kualitetit të sistemit? Softueri i përsosur është ekonomikisht i parealizueshëm. Tre burime kryesore të performansës së dobët sistemore: Gabimet softuerike Dështimet harduerike apo të objektit Kualitet i dobët i hyrjes së të dhënave (rasti më i zakonshëm në dështimet e sistemeve biznesore)

Dimensionet morale të sistemeve informative Kualiteti i jetës: Kapitali, qasja, kufijtë Pasojat sociale negative të sistemeve Balansimi i fuqisë: Centralizimi vs. Decentralizimi, (ERP) Shpejtësia e ndryshimit: bizneset mund të mos kenë kohë të mjaftueshme tju përgjigjen rivalëve Ruajtja e kufijve: përdorimi i Internetit jashtë mase, abuzimi në familje (fëmijët), koha personale Varshmëria dhe cënueshmëria: organizatat publike dhe personale po bëhen gjithnjë e më shumë të varura nga sistemet kompjuterike.

Dimensionet morale të sistemeve informative Rreziqet shëndetësore: Repetitive stress injury (RSI) Burimi më i madh është tastatura Carpal tunnel syndrome (CTS) – sindromi i kyçit të dorës Computer vision syndrome (CVS) Tendosja e syve dhe kokëdhimbjet nga përdorimi apo qëndrimi i tepërt para kompjuterit Teknostresi Acarimi, nervoza, lodhja

Ndarja e re digjitale Si ndikon IT në pabarazinë socioekonomike? Përse qasja në teknologji është e pamjaftueshme për eliminimin e ndarjes digjitale? Sa serioze është ndarja e re digjitale? Përse ndarja digjitale përbën një dilemë etike?

Jeta në kafaz: iPhone po bëhet iNdjekës Përse prodhuesit e celularëve (Apple, Google, Samsung dhe BlackBerry) tentojnë ti ndjekin (ta dijnë vendndodhjen) e klientëve? A mendoni se klientët/përdoruesit e celularëve duhet ta kenë mundësinë e shkyçjes së opsionit për ndjekje? A duhet të informohen përdoruesit se kur ato ndiqen? Përse po dhe përse jo? A mendoni se ndjekja e celularit është thyerje/shkelje e privatësisë së individit?

Ju faleminderit! PYETJE???