Svjetska ekonomska kriza: implikacije i rješenje   za Tursku, Bosnu i Hercegovinu i Zapadni Balkan

Prof. dr Besim Ćulahović Ekonomski fakultet, Univerzitet u Sarajevu Šta ekonomisti i političari treba da znaju o sadašnjoj ekonomskoj krizi? Prof. dr Besim Ćulahović Ekonomski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Jesu li ekonomske krize česte? Ekonomske krize praćene recesijama i depresijama nisu nova stvar One se događaju često i rezutat su ozbiljnih strukturnih promjena, neogovornosti i nesposobnosti vlada, lošeg upravljanja i neizgrađenosti kontrolnih mehanizama One su do sada najčešče bile regionalne, kratkotrajajuće i brzo savladive (jedna-rtri godine)

Rast outputa, 1961-2011 (% promjena) Zemlje u razvoju 2008 globalna kriza 10 Razvijene zemlje 8 Kriza dugova ranih 1980s Istočnoazijska finansijska kriza 6 4 2 2001 globalni preokret Recesija ranih 1990s Recesije naftnih šokova Recesija ranih 1980s -2 -4 -6 1961 1964 1967 1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009

Makro efekti finansijske krize ... Sadašnja finansijska i ekonomska kriza je nastala zbog ulaganja ogromne količine finansijskih sredstava u neproduktivne investicije (sindrom “promašenih investicija“) u vrlo kratkom vremenskom periodu; Kriza je globalna – prvo SAD, zatim razvijene zemlje, ostale zemlje i zemlje na periferiji; Inherentna nestabilnost finansijskog sistema i njegov spor oporavak

... Makro efekti finansijske krize ... Simultani pad svih makroekonomskih agregata: GDP, proizvodnja glavnih globalnih industrijskih sektora, trgovina, investicije, zaposlenost, štednja; Ogroman pad cijena metala, energije, glavnih kompleksnih industrijskih proizvoda, nekretnina itd; Realokacija akumulacije prema hi-tech sektorima i sektorima sofisticiranih usluga

... Makro efekti finansijske krize Spor oporavak – više to nije model krive “V” iz prošlosti, nego krive “U”; Oporavak brži u razvijenijim i BRIC zemljama, biće znatno sporiji u perifernim zemljama i zemljama gdje je kriza došla kasnije; Prioriteti i mjere usmjereni su na konsolidiranje finansijskog sektora – malo je prostora ostalo za nešto drugo; Često sijanje lažnih nada

Posrtanje industrijske proizvodnje Indeks, januar 2000 = 100 130 Njemačka 120 Euro zona 110 SAD 100 Japan 90 80 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Kolaps svjetske trgovine Kolaps se ne može objasniti trendovima iz prošlosti % 25 20 15 10 5 -5 -10 -15 -20 -25 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene) Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene u odnosu na predhodni kvartal) 2007 2008 2009 Q2 Q3 Q4 Q1 OECD-Total 0.6 0.7 0.5 -0.1 -0.5 -1.9 -2.1 0.0 Evropska unija -0.2 -0.4 -1.8 -2.4 -0.3 Euro zona 0.4 -2.5 Glavnih sedam 0.3 -0.6 Kanada 1.0 0.1 -0.9 -1.4 .. Francuska -1.3 Njemačka 0.8 1.6 -3.5 Italija 0.2 -0.8 -2.7 Japan -1.1 -1.0 -3.1 0.9 V. Britanija -0.7 SAD -1.6

Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene) Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene u odnosu na isti kvartal predh. godine) 2007 2008 2009 Q2 Q3 Q4 Q1 OECD-Total 2.6 2.8 2.7 2.4 1.7 0.5 -2.1 -4.7 -4.6 Evropska unija 0.7 -1.6 -4.8 Euro zona 2.2 1.5 -1.7 -4.9 Glavnih sedam 2.1 2.5 1.9 1.3 0.0 -2.3 Kanada 3.0 0.3 -1.0 .. Francuska 1.0 0.1 -3.4 -2.6 Njemačka 1.6 2.9 2.0 0.8 -1.8 -6.7 -5.9 Italija 1.8 0.2 0.4 -0.3 -1.3 -3.0 -6.0 Japan 0.6 -4.5 -8.3 -6.5 V. Britanija -5.6 SAD -1.9 -3.3 -3.9

Rast (pad) GDP-a prema predhodnom kvartalu Ukupni rast u odnosu na isti kvartal predhodne godine

Zašto bi globalna kriza mogla biti duga? Nivo stepena povjerenja kupaca 7 najvećih OECD ekonomija 110 Drugi naftni šok Zalivski rat Južnoazijska kriza Dot Com krah 11 sep 01 2008 finans kriza ERM kriza 105 100 95 90 85 1978 1981 1984 1987 1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 13

Imaju li priče o izlasku iz krize realne temelje ... Najčešće prognoze – recesija je zaustavljena, pa u drugom polugođu treba očekivati postepeno poboljšanje Managerske prognoze - PMI indikatori (purchasing managers index – kompozitna ocjena nosilaca ekonomskih aktivnosti) su počeli da rastu Predsjednik Evropske centralne banke Jean-Claude Trichet - oporavak u Evropi treba očekivati tek krajem 2010. godine. Dobici američkih banaka i rast berzanskih akcija je više rezultat promjena računovodstvenih pravila u SAD, nego realnog poboljšanja njene ekonomije.

... Imaju li priče o izlasku iz krize realne temelje Alex Dibelius – Goldman Sachs: Budućnost ne mogu prognozirati, ali rast kurseva dionica ne znači i kraj finansiske krize, a iskustvo nas uči da mi kao bankari i kao upravljači rizika moramo biti spremni na najgore Velimir Bole – Kriza neće imati oblik slova V nego slova U. Kada bude dostignuto dno, kriza se neće više produbljivati, ali neće nakon toga doći o brzog rasta. Prva slika sadašnje ekonomske krize je bila bankarska kriza, a druga slika recesija. Treća slika će biti kriza nastala zbog eksplozije budžetskih deficita (do 2014 ukupni javni dug će narasti do 115% GDP-a, u upoređenju sa 75% u 2008. 60% je općeprihvaćena mjera održivosti deficita).

Stilizirani scenariji oporavka Brzi oporavak (1) Output Trend proteklog rasta Novi put postkriznog rasta (2) Stagnacija (3) Dvostruko duboka recesija (4) “Green Shots” Vrijeme

OECD Scenario ... Dva glavna područja:   OECD Scenario ... Dva glavna područja: ozdravljenje i regulacija finansijskog sektora i čvršći risk management i restauracija uslova za kratkoročni i dugoročni ekonomski rast (reformiranje antikonkurentskih regulacija, reduciranje poreskih opterećenja ljudi sa nižim primanjima, lansiranje velikih infrastrukturnih projekata i razvoj različitih trening i obrazovnih programa za nezaposlene)

  ... OECD Scenario Jača i revitalizirana ekonomija – unapređenje regulacija, jačanje korporativnog upravljanja, podrška inovacijama, promocija trgovine investicija i konkurencije, razvoj politika održivog rasta, Čišća ekonomija i jačanje povjerenja u globalizaciju – promoviranje transparentnosti i integriteta, borba protiv korupcije i pranja novca, protiv utaja poreza i klimatske promjene. Ravnopravnija ekonomija – smanjivanje nezaposlenosti i socijalne inkluzije, jačanje razvoja, adekvatno obrazovanje i zdravstvena zaštita.

BiH – šta nas očekuje? Jesmo li proučili dubinu i stvarne izvore krize? Jesmo li sposobni donijeti adekvatne i prostudirane mjere na svim nivoima vlasti Hoćemo li zaboraviti gorke reforme na račun kupovanja socijalnog mira i zaštite vladajuće birokracije? Možemo li dalje uz ovakvu strukturu države i ekonomije? Možemo li se osloboditi balasta dogovorne ekonomije i naslaga samoupravljanja?

Sistemski hendikepi: dalje padanje rasta Zaostajanje u konvergenciji prema okruženju Najslabiji rezultati tranzicijskih reformi Ogromni trgovinski debalans Najniži nivo ekonomskih sloboda u regiji Egzogenost modela rasta

Bih i konvergencija sa tranzicijskim zemljama

SEE, Tranzicijski indikatori, 2007   Velika privatizacija Mala privatizacija Restrukturiranje preduzeća Liberalizacija cijena Trgovinski sistem Politika konkurencije Reforma banaka Nebankarske finansijske institucije Opća reforma infrastrukture Tele-komunikacije Željeznica Električna energija Ceste Voda i otpadne vode Albanija 3,00 4,00 2,33 4,33 2,00 2,67 1,67 B&H 3,67 Bugarska 3,33 Hrvatska Make-donija Crna Gora 1,00 Rumunija Srbija Slovenija 22

BiH, Vanjska trgovina i deficiti, 1996-2007, mio US$

Najniže ekonomske slobode u regiji Business sloboda 59.9 Trgovinska sloboda 77.2 Poreska sloboda 71.8 Veličina vlada 37.9 Monetarna sloboda 79.0 Investicijska sloboda 50.0 Finansijska sloboda 60.0 Imovinska prava 10.0 Sloboda od korupcije 33.0 Sloboda rada 52.1 50 100 100 = najslobodnije =svjetski prosjek

Egzogenost rasta: stope GDP-a i strane pomoći Trend linije 25

Faktori stvaranja blagostanja

Neke naučene lekcije Tragično zatvaranje i kašnjenje restrukturiranja faktora rasta – makro nivo (Slovenija) Otrovne subvnencije i beneficije - mezo nivo (Hrvatska brodogradnja) Etničko i korupcijsko restrukturiranje preduzeća (Elektroprivreda, Energoinvest, Energopetrol) Porezi, ekonomski rast i zapošljavanje

Irska – strmoglavljenje stope nezaposlenosti Nezaposlenost u Irskoj je pala sa 17% na ispod 4% u ciglih 16 godina, prvenstveno zahvaljujući kresanju poreza Početak kresanja poreza na lične prihode Početak kresanja poreza na prihode od kapitala 20% Početak kresanja korporacijskih poreza 17,29% 15,70% 15% 12,90% 10% 7,33% 5% 4,50% 3,87% 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2007

BiH - Kriza kao šansa - 1 Dramatično i brzo poboljšanje ekonomskih sloboda na svim glavnim područjima sloboda; Postizanje istinski jedinstvenog ekonomskog prostora i efikasnog ekonomskog managementa; Dramatično reduciranje javne potrošnje i birokracije (cilj - 15% godišnje) i preusmjerivanje ušteđenih sredstava u razvoj preduzetništva;

BiH - Kriza kao šansa - 2 Postizanje dugoročnog konsenzusa (vlada-sindikat-poslodavci - švedska kriza kao model) Poboljšanje kvaliteta i efikasnosti javne potrošnje kao podrška ekonomskom rastu, stvaranju novih radnih mjesta i smanjenje siromaštva; Poreske reforme, reforme javne uprave, reforme zdravstvenog i školskog sistema, posebno visokoškolskog (preduzetnička i inovativna sfera);

BiH - Kriza kao šansa - 3 Brzi završetak procesa privatizacije, uključujući i početak masovnije privatizacije telekoma te programi restrukturiranja certifikatima privatiziranih preduzeća; Masovnije ulaganje u visoko obrazovanje i R&D aktivnosti, te razvoj “vanškolskih” vještina i LLL sistema Ubrzani razvoj infrastrukture budućnosti (širokopojasni internet, triple helix struktura, jeftin i efikasan javni transport)

BiH - Kriza kao šansa - 4 Javni radovi sa brzim efektom – transportni koridor (autoput, željeznica, komunikacije) i masovniji potsticaj stanogradnji (individualnoj i tržišnoj) i revitalizaciji ruralnih područja Integrirana energetska strategija, koordinacija sektorskih ulaganja, povećanje energetske efikasnosti i modernizacija i demonopolizacija distribucije.

Strategija jačanja šansi za izlazak iz krize- 5 C Cash Costs Connectivity Consumer Competition