Hardware: Pajisjet Input, Processing dhe Output Kapitulli 3 Kapitulli 3 diskuton perdorimin e teknologjise per te futur te dhenat (input), per te punuar (process) dhe afishuar ato (output data). Hardware perfshin çdo makineri qe merr pjese ne aktivitetet e input, output, processing, ruajtje ose transmetim te nje sistemi informacioni. Sot, shume nga hadware konsistojne ne qarqe dixhital. Vendimet ne lidhje me Hardware bazohen ne te kuptuarit e asaj se si hardware mund te perdoren per te plotesuar nevojat e biznesit. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Principe dhe Objektiva Zgjedhja e nje sistemi kompjuterik efektiv dhe efiçient kerkon te kuptohet relacioni i tij me Sistemet e Informacionit dhe organizaten. Objektivat sistemit kompjuterik jane te ndervarura nga, por dhe mbeshtesin sistemin e informacionit si dhe nevojat e organizates. Pershkrimi si te zgjidhen dhe organizohen komponentet e sistemit kompjuterik per te suportuar objektivat e sistemeve te informacionit dhe nevojat e organizatave te biznesit. Objektivat dhe karakteristikat e sistemit kompjuterik mbeshtesin ato te sistemit te informacionit dhe organizates, pjese e se ciles ato jane. Nje kutim i relacionit te sistemit kompjuterik si dhe me biznesin, eshte vitale per te zgjedhur ose patur nje sistem kompjuterik efektiv. Sistemet e Informacionit i shtojne vlere organizatave,akoma perdorimi i tyre eshte i lidhur ngushte me strukturen dhe kulturen e organizates. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Principe dhe Objektiva Kur zgjidhen pajisjet kompjuterike, duhet gjithashtu duhet te konsideroni nevojat e sotme dhe ne te ardhmen te sistemeve te informacionit dhe te organizates. Zgjedhja e nje pajisje kompjuterike te caktuar duhet te lejoje permiresimin ne te ardhmen te saj. Pershkrimi i fuqise, shpejtesise dhe kapacitetit te pajisjes qendrore te perpunimit dhe kujtesave. Pershkrimi i metodes se aksesit dhe kapaciteti, si dhe portabiliteti i pajisjeve sekondare te kujteses. Diskutimi i shpejtesise, funksionalitetit, dhe rendesise te pajisjeve hyrese e dalese. Identifikimi i klasave me popullore te sistemeve kompjuterike si dhe diskutimi i rolit te secilit prej tyre. Kur zgjedhim nje sistem kompjuterik, ne duhet te marrim ne konsiderate jo vetem nevojat korente te biznesit dhe sistemeve te informacionit, por edhe planet e se ardhmes. Hardwaret kompujterik duhet te jene “scalable” ose te adaptueshem ndaj nevojave te se ardhmes. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Komponentet Hardware Komponentet e sistemit kompjuterik Keto komponente perfshijne pajisjet hyrese dhe dalese, pajisjet e komunikimit, pajisjet ruajtese primare dhe sekondare, si dhe CPU. Njesia e kontrollit, njesia arithmetike/llogjike (ALU) si dhe regjistrat perbejne CPU-ne. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Komponentet Hardware Central processing unit (CPU) Primary storage (main memory; memory) Secondary storage Input devices Output devices Nje sistem kompjuterik eshte nje bashkesi e integruar pajisjesh qe input, output, process dhe, store data dhe information. Sistemet kompjuterik jane nderuar mbi bazen e te pakten nje pajisje perpunuese dixhitale. 5 jane komponentet harduerik kryesor: njesia qendrore e perpunimit apo CPU; kujtesa primare ose kujtesa kryesore; kujtesa sekondare; si dhe pajisjet input dhe output. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Komponentet Hardware ne veprim Hapi 1: Fetch instruction Hapi 2: Decode instruction Hapi 3: Execute the instruction Hapi 4: Store results Instruksionet e programit egzekutohen ne CPU. Keto instruksione nuk jane ekuivalente me nje linje kodesh ne nje program te shkruajtur nga nje programist; çdo rresht kodesh mund te perbehet nga nje numer instruksionesh te brendeshme programesh. Cikli makine perfshin aktivitetet e perfshira ne egzekutimin e nje instruksioni. Cikli makine konsiston ne dy pjese: faza e instruksionit ndiqet faza e egzekutimit. Gjate fazes se instruksionit, njesia e kontrollit therret instruksionet qe do te egzekutohen nga kujtesa kryesore. Instruksioni dekodohet ne menyre qe CPU te kuptoje punen e dhene. Necessary data is then retrieved from memory and stored in a register. During the execution phase the arithmetic logic unit performs the instruction and the results are stored in registers. Most central processors use pipelining to speed processing. During pipelining, as one instruction is being executed, another is being decoded, and yet a third is being retrieved. Modern chips often used more than one pipeline. For instance, the Pentium processor uses two pipelines and thus can execute two instructions during one machine cycle. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Komponentet Hardware ne veprim Egzekutimi i nje instruksioni Ne fazen e instruksionit, njesia e kontrollit kap nga memoria instruksionin qe do te egzekutohet (1). Me tej instruksioni dekodohet ne menyre qe proçesori qendror te kuptoje çfare duhet te beje (2). Ne fazen e egzekutimit, ALU ben çfare i tregon instruksioni, duke kryer nje veprim arithmetik ose nje krahasim(3). Me tej, rezultatet vendosen ne regjistera ose ne kujtese(4). Fazat e instruksionit dhe te egzekutimit sebashku perbejne nje cikel makine. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Pajisjet e Perpunimit & Kujteses Njesia e sistemit “banohet” nga komponentet perpunues te sistemit kompjuterik. Te gjitha pajisjet e tjera kompjuterike quhen peiferike dhe jane te lidhur direkt ose indirekt me njesine e sistemit. Perpunimi i shpejte dhe efiçent eshte mjaft i rendesishem. Ka disa menyra per te matur shpejtesine e perpunimit, nderkohe qe shume faktore ndikojne ne te. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Karakteristikat dhe Funksionet e Perpunimit Koha e Machine cycle matet ne: Microseconda (1 milionta) Nanoseconda (1 bilionta) Picoseconda (1 trilionta) MIPS (Millions of Instructions Processed per Second) Cikli makine realizohet shume shpejt. Gjatesia e kohes se nje cikli makine matet ne fraksione te sekondes. Keto njesi perfshijne: micro secondat, nje milionta e nje sekonde; nanosecondat, nje bilionta e nje sekonde; ose picoseconda, nje e trilionta e nje sekonde. Koha e Machine cycle mund te matet gjithashtu ne ate se sa instruksione egzekutohen gjate nje sekonde. MIPS, ose millona instruksionesh per sekond, zakonisht perdoret per te matur shpejtesine e perpunimit te kompjuterave. Ne nje te kaluar jo te larget, MIPS ishte masa e perdorur vetem per makinat e medha si psh mainframet ose supercomputerat; sidoqofte, sot, edhe shpejtesia e kompjuterave laptop matet ne MIP-se. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Karakteristikat dhe Funksionet e Perpunimit Clock speed: impulset elektronike qe ndikojne ne kohen e ciklit makine Hertz: nje cikel (impuls) per sekond Megahertz (MHz): miliona cikle per sekond Microcode: operacionet e e elementare te brendeshme, ta paracaktuar ne nje CPU CPU prodhon impulse elektronike me nje shpejtesi kostante dhe te paracaktuar. Kjo u quajt shpejtesi kohore (clock speed). Pergjithesisht, shpejtesia kohore matet ne megahertz, dmth, miliona cikle per sekond. Njesia e kontrolli ndjek mikrokodet per te kontrolluat ciklin makine. Microcodi jane instruksione te brendeshme, te paracaktuara, dhe primitive (te thjeshta) qe proçesori egzekuton gjate ciklit makinee. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Shpejtesia kohore Shpejtesia kohore dhe egzekutimi i instruksioneve te mikrokodit Sa me “e shpejte” te jete shpejtesia kohore, aq me shume instruksione te mikrokodit do te egzekutohen ne nje periudhe kohe te dhene. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Gjatesia e fjales (Wordlength)dhe gjeresia e linjave bus (Bus Line Width) Bits (Binary Digits): forma me e vogel e data ne nje kompjuter Word: numri i biteve qe mund te perpunohen si nje e tere (unit) Bus lines: shtegu elektrik i qarkullimit (rrjedhjes) te data Kujtojme qe data egziston si nje “electrical voltages” ne nje kompjuter. Meqe elektriciteti mund te jete ne dy gjendje kyçur ose çkyçur, (on or off), perdoren shifrat binare per te paraqitur data. Shifrat binare, ose bitet, mund te jene “0” ose “1”. Nje fjale kompjuteri eshte numri i biteve qe CPU mund te perpunoje si nje te tere ne nje kohe. Nje bus,ose bus lines, jane lidhjet elektrike ndermjet CPU dhe komponenteve te tjera te sistemit. Bus width eshte numri i biteve qe mund te levizin njeheresh gjate nje bus-i. Per te patur nje shpejtesi optimale, nje bus width i nje kompjuteri duhet te barazoje wordlength e tij. Nese nje bus eshte me i vogel se wordlength, atehere data do te transferohet me ngadale se sa perpunimi, keshtuqe do te ngadalesohet gjithe shpejtesia e kompjuterit. Keshtu, shume faktore ndiokojne tek shpejtesia e perpunimit, duke perfshire shpejtesine kohore, kohen e ciklit makine gjatesine e fjales dhe gjeresine e bus. Keshtu, proçesors te ndryshem nuk mund te krahasohen ne menyre direkte. Disa benchmark-e chip-ash jane zhvilluar per te bere te mundur krahasimine tyre. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Karakteristikat fizike te CPU Qarqet dixhital ne chip-e Rryma elektrike qarkullon nepermjet silikonit Ligji i Moore – densiteti i transistorit te chipe-ve duhet te dyfishohe çdo 18 muaj Shpejtesia e nje proçesori eshte e limituar gjithashtu nga kufizimet fizike. CPU-te jane te perbera prej qarqesh dixhital me silicon wafer, te quajtur chips. Rryma elektrike qarkullon neper silikon per te kaluar keto qarqe ne kyçje ose çkyçje (on/off). Duke qene se elektriciteti qarkullon pothuaj me shpejtesine e drites, vendosja e ketyre qarqeve sa me afer do te permiresonte shpejtesine e perpunimt. Teknikat e reja te perpunimit kane rezultuar ne chip-e gjithnje e me te vegjel, me qarqe te paketuara gjithnje e me afer. Ne vitin 1960, Gordon Moore, kryetari i meperashem bordit te Intel-it, propozoi qe densiteti i tranzistorit (qarkut) te nje chipte veçante duhet te dyfishohet çdo 18 muaj. Ligji i Gordon Moore mbetet i vlefshem edhe sot, megjithese terhiqen ne menyre te vazhdueshme vemendja qe densiteti i chip-it do te kete nje llooj stabiliteti per shkak te kufizimeve te silikonit. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Karakteristikat fizike te CPU Superkonduktiviteti – veçori e disa metaleve qe lejojne rrymen te qarkulloje me nje rezistence elektrike minimale Proçesoret Optik – perdorin valet e drites nevend te rrymes elektrike Edhe pse ligji i Moore eshte akoma ne fuqi, kufizimet e silikonit per konstruksion proçesori jane te paevitueshme dhe nuk do te jete e mundur qe gjithnje e me shume tranzistor mund te vendosen ne nje chip silikoni. Shkenctaret po shohin mundesine e gjetjes se nje alternative tjeter ne vend te silikonit. Metalet superkonduktiv qe lejojne rrymen te kaloje me nje rezistence elektrike minimale eshte nje nga alternativat qe po eksplorohet, siç eshte psh galium arsenide. Disa firma po eksplorojne perdorimin e drites ne vend te rrymes elektrike per te paraqitur bitet. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Ligji i Moor-it Ligji i Moor-it (marre nga www.intel.com.research/silicon/moorslaw.htm) Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Complex and Reduced Instruction Set Computing Complex instruction set computing (CISC) - vendos sa me shume instruksione mikrokodesh qe te jete e mundur ne proçesorin qendror Reduced instruction set computing (RISC) - perfshin reduktimin e numrit te instruksioneve te mikrokodit te vendosur ne nje chip per te pasur nje set instruksiones me esenciale te microcode me te perdorshme Shpejtesia e perpunimit mund te permiresohet gjithashtu duke ndryshuar karakteristikat e setit te instruksioneve te mikrokodeve. Kompjuterat duhet te mbajne sa me shume instruksione qe te jete e mundur. Sidoqofte, shkenctaret kane gjetur qe 80/20 rregulla aplikohen tek mikrodet: vetem 20% e instruksioneve perdoren ne 80% te kohes. Qe nga 1980, RISC chips kane perfshire me pak instruksione mikrokodesh dhe jane me te shpejte dhe me pak te kushtueshem se complex instruction set computers. Chip-i i Motorola’s PowerPC eshte nje shembull i mikroproçesorit RISC. Nje metode alternative per te permiresuar shpejtesine e perpunimit eshte te rritja e gjatesise se çdo instruksioni, ne vend te zvogelimit te numrit te tyre. Kjo metode po perdoret per te dizenjuar chip-se me fjale mjaft te gjate instruksioni. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Karakteristikat dhe Funksionet e Kujteses Kujtesa, e quajtur gjithashtu kujtese primare, fizikisht eshte vendosur prane CPU per te reduktuar kohen e aksesit, qe eshte koha qe i duhet CPU te marri te dhenat nga kujtesa. Kujtesa perkohesisht mban instruksionet dhe te dhe nat perpara dhe pas perpunimit nga CPU. Megjithese tendencat ne pergjithesi per te rritur kohen e aksesit te kujteses, kujtesat nuk kane avancuar aq shpejt sa proçesoret. Koha e aksesit te kujteses matet shpesh me miliseconda, ose nje e mijta e sekondes. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Kapaciteti i Ruajtjes Ashtu si CPU, kujtesa eshte e perbere prej chip-eve silikoni qe permbajne qarqe qe mbajne te dhenat, te cilat perfaqesohen nga nga nje ose disa gjendje elektrike ose te quajtura ndryshe bits. 8 bite formojne nje byte. Kujtesa matet zakonisht ne megabyte oser gigabyte. Nje kilobyte eshte perafersisht 1,000 bytes. Memorie te specializuara, si psh cache memories, zakonisht maten ne kilobytes. Ne ditet e sotme, kapaciteti i hapsires, si kujtesave primare ashtu dhe ato sekondare permbajne megabyte, ose miliona bytes. Increasingly desktop computers come with gigabytes or billions of bytes of storage capacity on their hard disks or secondary storage. Although today terabytes of storage are found only in large computers such as mainframe computers, it shouldn’t be long before we are accessing terabytes of storage on our desktop computers. In fact we are starting to hear of even larger quantities of storage. For example, there are operating systems that can access files that contain over one exabyte – one quintillion bytes - of data, and there are databases that hold over an exabyte of data. An exabyte equals about one quintillion bytes. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Tipet e Kujtese Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Tipet e RAM EDO (Extended Data Out) DRAM (Dynamic RAM) SDRAM (Synchronous DRAM) Edhe pse kujtesa “EDO” eshte tipi primari RAM, RAM-et dinamik te sinkronizuar mund te aksesohen me shpejt. Teknologjia RAM nuk eshte permiresuar aq shpejt sa teknologjia e mikroproçesoreve, dhe kjo perben akoma nje kufizim. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Tipet e ROM ROM (read-only memory) PROM (programmable read-only memory) EPROM (erasable programmable read-only memory) Perveç kujteses ROM, ose read-only memory, egzistojne ROM te programueshme dhe qe fshihen. Ne chip-et ROM, permbajtjet ose kombinimet e gjendjeve te qarqeve elektrik vendosen nga prodhuesit dhe nuk mund te ndryshohen. Gjendjet vendosen ne menyre permante qe ne prodhimin e chip-it. Ne PROM, karakteristikat mund te programohen brenda chip-it. Pasi ato jane programuar, PROM sillet si ROM – gjendja e qarkut nuk mund te ndryshohet PROM perdoret kur instruksionet jane permanente, por ato nuk jane me kosto efektive per shkak se nuk jane te prodhueshme ne sasi te tilla si produkte te personalizuara (si psh ne ROM). Chip-et PROM perdoren, psh., kur duam te ruajme instruksione te lojrave video (video game). Instruksionet jane gjithashtu te programueshme ne kujtesa “erasable programmable read-only”. Sidoqofte, permbajtjet e chip mund te fshihen dhe keshtu ai mund t e riprogramohet. Chip-et EPROM perdoren kur te dhenat dhe instruksionet nuk ndryshojne shpesh, por ka nevoje per mosndryshueshmeri (nonvolatility) dhe shpejtesi. Kontrollori per krahun e nje roboti ne nje ne nje linje bashkuese eshte shembull i perdorimit te EPROM. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Cache Memory Kujtesa Cache Proçesoret mund te aksesojne kete tip kujtese “high-speed” me shpejte se kujtesa kryesore. E vendosur prane CPU, Kujtesa cache punon ne bashkepunim me kujtesen kryesore. Nje kontrollues cache percakton se sa shpesh e dhena perdoret dhe transferon ne menyre frekuente te dhenat e perdorura drejt kujteses cache, dhe i fshin te dhenat kur ato jane jashte perdorimit. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Cache Memory Cache Memory: kujtese speciale (“ure” midis RAM dhe procesorit) me te shpejta, me te shtrenjta se RAM ruan instruksionet dhe te dhenat me frekuente * RAM CACHE PROCESOR Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Multiprocessing Rrit shpejtesine e perpunimit duke lidhur qindra, madje dhe mijera proçesore qe operojne ne te njejten kohe Mund te koordinoje sasi te medha te dhenash dhe ti aksesoje ato me shpejtesi me te madhe Multiprocessing eshte egzekutimi simultan i me shume se nje instruksioni. Multiprocessing merr forma te ndryshme. nje coprocessor eshte nje proçesor shtese ne nje sistem kompjuterik qe mban funksionet specifike per CPU, duke lejuar CPU-ne te kryeje aktivitetet e tjera te perpunimit. Coprocessor-et mund te jene te brendshem ose te jashtem per CPU-ne. Coprocessor-et e zakonshem perfshijne proçesore matematik qe kryejne llogaritje matematikore komplekse si dhe proçesore grafike qe rrisin shpejtesine e prpunimit te imazheve. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Massively Parallel Processing Perpunimi Paralel Masiv (PPV) Perpunimi paralel masiv perfshin ndarjen e nje problemi ne nenprobleme ose pjese me te vogla. Aspekti me i veshtire i PPV nuk eshte perpunimi simultan i nenproblemeve, por strukturimi llogjik i problemit ne pjese te pavarura Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Kujtesat Sekondare Pajisjet e kujtesave sekondare ruajne sasi me te madhe te dhenash dhe instruksionesh se sa ato te kujteses kryesore. Gjithashtu, kujtesat sekondare jane me pak te kushtueshme per megabyte sesa kujtesa kryesore. Po ashtu, kujtesat sekondare mund ta zgjerojne pambarimisht kapacitetin e tyre ruajtes, nderkohe qe kujtesa primare e ka te percaktuar. Kujtesat sekondare jane jo volatile. Gjithashtu, kujtesat sekondare jane me portable se kujtesa primare – qe do te thote se eshte e mundur heqja e tyre nga kompjuteri dhe te perdoret kjo pajisje dhe permbajtja e saj ne nje kompjuter tjeter. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Kujtesat sekondare Kane avantazhin e te qenurit nonvolatility, kane kapacitet me te madhdhe jane me ekonomik “Access methods”, kapacitetet e ruajtjes dhe “portability” e duhura percaktohen nga objektivat e sistemeve te informacionit Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Kujtesat sekondare Krahasimi i kostove per forma te ndryshme te ruajtjes se te dhenave Kostot per megabyte e te gjitha formave te kujtesave sekondare konsiderohen me te vogla se sa RAM, edhe pse kame kohe aksesi me te vogel. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Access Methods Sequential: rekordet thirren njeri pas tjetrit Pajisjet e perdorura quhen sequential access storage devices (SASD) Direct: rekordet mund te thirren ne çfardo lloj rendi Pajisjet e perdorura quhen direct access storage devices (DASDs) Te dhenat dhe informacioni mund te thirren nga kujtesat sekondare ne dy menyra. Aksesi mund te jete si sekuencial, ashtu dhe direkt. Ne kujtesat sekuenciale, rekordet e ruajtura ne kujtesat sekondare mund te thirren ne te njejten renditje ne te cilen ato jane ruajtur. Psh, nese nje universitet ka ruajtur rekordet e studenteve ne nje shirit kompjuteri, te renditur sipas rendit rriteste numrit te amzes, duke perdorur aksesin sekuencial, rekordet mund te thirren ne rendin rrites te numrit te amzes. Keshtu, per te afishuar rekordin e studentit me numer amze 123456, rreth gjysma e rekordeve te vendosur ne skedarin e studenteve duhet te lexohen perpara se te gjendet studenti i kerkuar. Ne kete menyre, aksesi sekuencial i nje rekordi te vetem eshte nje menyre aksesimi mjaft i ngadalte. Nepermjet aksesimit direkt, rekordet mund te thirren pa nisur nga fillimi i skedarit, dhe pa qene nevoja te lexohen rekorde te tjera. Keshtu, te dhenat mund te thirren ne renditje çfaredo (random). Kjo ndodh nepajijet e kujtesave me kapje direkte (direct access storage devices ose “daz-dees”), meqe çdo vendndodhje ne mediumet e ruajtjes ka nje adrese te vetme dhe koka lexuese/shkruese shkon direkt tek vendndodhja e kerkuar. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Pajisjet Magnetic tapes Magnetic disks RAID Storage area networks (SAN) Optical disks Magneto-optical (MO) disks Digital versatile disks (DVDs) Format me te zakonshme te kujtesave sekondare perfshijne shiritat dhe disqet manjetike, si dhe disqet optik. Shiritat manjetik lejojne vetem aksesimin sekuencial te te dhenave, nderkohe qe pajisje te tjera lejojne si aksesin sekuencial ashtu edhe ate direkt. Ne perberje shiriti manjetik eshte i ngjashem me shiritat e perdorur per audio ose video ne pajijet perkatese (videotapes dhe audio tapes). Nje film palstik vishet me oksid hekuri, i cili manjetizohet per te paraqitur bit-et. Shenojme qe, kur e dhena egziston eletrikisht ne kompjuter, aoj egziston ne zone te manjetizuar ne shirtin apo diskun manjetik. Perdorimi kryesor i shiritit manjetik eshte ruajtja e kojeve te drive-ve te disqeve (backup disk drives). Disqet manjetik jane te ngjashem me shiritat manjetik, ne ate qe kemi zona te manjetizuar per te paraqitur bit-et. Megjithate, koka e shkrim leximit te diskut shkon direkt tek rekordi i duhur, duke bere te mundur thirrjen e shpejyte te te dhenave. Disqet manjetik variojne nga pajisjet e vogka dhe portable, si psh diskettes me kapacitet ruajtje 1.44MB, deri tek diqet e fiksuar me kapacitet te madh, te cilet jane me te kushtueshem dhe me pak portable. RAID vjen nga redundant arrays of independent ose inexpensive disks. Teknologjia RAID technology nuk eshte tolerante ndaj gabimeve; dmth, ajo lejon ruajtjen e te dhenave,ne menyre qe as te dhenat dhe as tranzaksionet te mos humbasin ne rasin e “disk failure”. RAID perfshin perdorimin e shume hard disqeve ne nje njesi kontrolli speciale dhe i ruan te dhenat ne te gjithe disqet, duke bere te mundur dhe rimarrjen edhe ne rast se hard disqet deshtojne. RAID 1, ose disk mirroring, eshte forma me e thjeshte, duke ruajtur te njejten te dhene ne dy hard disqe. RAID 5 eshte forma me komplekse, perdor disqe te shumte dhe informacione per rimarrjen. RAID 5 eshte me efiçent dhe kosto efektive seç eshte disk mirroring. Nje SAN - storage area network – lidh serverat dhe pajisjet ruajtese ne nje rrjet per te ruajtur nje volum te madh te dhenash. Te dhenat e ruajtura ne nje storage area network mund te thirren shpejt dhe backup. Perdorimi i storage area networks do te rritet ne te ardhmen. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Tipet e kujteseave sekondare Tipet e Kujteses sekondare Pajisjet e Kujteseva Sekondare si shiritat apo disku manjetik, disqet optik, CD-ROM dhe DVD perdoren per te ruajtur te dhenat qe te thirren me lehte prej tyre dhe te mund te perdoren edhe ne nje te ardhme. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Disku Manjetik Hard disku HD ofron akses direkt ndaj te dhenave te ruajtura. Koka shkruese/lexuese leviz direkt ne ne vendndodhjen e pjeses se deshiruar te ten dhenes, duke zvogeluar ne menyre dramatike kohen e aksesit krahasuar me shiritin manjetik. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Storage Area Network SAN SAN ofron lidhje me shpejtesi te madhe ndermjet pajisjeve ruajtese te te dhenave dhe kompjuterave ne nje rrjet, duke perdorur protokollet e komunikimit te kanaleve me fibra Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Digital Versatile Disk Digital Versatile Disk Player DVD duken si CD, por kane kapacitet ruajtjeje si dhe shpejtesi transferim te dhenave me te madhe se to. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Pajisje dhe Media te tjera Memory cards Flash memory Expandable storage “PC memory cards” mund te instalohen ne çdo laptop apo desktop. Karta funksionon si nje hard disk. Megjithate, kostp per megabyte ruajtje eshte me e madhe se e hard disks. Flash memory eshte nje chip silikoni jo volatile qe mund te programohet. Edhe pse flash memory eshte akoma mjaft e shtrenjte krahasuar me tipet e tjera te kujtesave sekondare, tregu i tyre po njeh rritje te papare. Psh, flash memory po perdoret per te ruajtur fotografite e kamerave (aparateve fotografike) apo per te ruajtur informacionet e fluturimit ne rastin e avioneve.Gjithashtu, Flash memory po perdoren ne telefonat celulare apo ne kompjuterat e dores. Tregu i flash memory vazhdon te rritet. “Expandable storage devices” jane disk cartridges qe mund te ruajne sasi te madhe te dhenash, duke filluar nga rreth 100MB deri ne disa gigabytes. Shume prej nesh kane filluar te familjarizuar me zip drives, te cilet jane standard ne shumicen e desktopeve. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Expandable Storage Expandable Storage Drivet e Expandable Storage lejon perdoruesit qe te shtojne kapacitete ruajtje shtese ne nje disk te levizshem ose kartridxh. Disqet mund te perdoren per back up te te dhenave te hard diskut ose per te transferuar skedare te medhenj tek koleget Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Krahasimi i pajisjeve te kujtesave sekondare Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Karakteristikat dhe Funksionaliteti Data – mund te jene te lexueshme nga njerezit apo nga makinat Data entry – konverton te dhenat e lexueshme nga njeriu ne nje forme te lexueshme nga makina Data input - transferon te dhenat e lexueshme nga makina brenda ne sistem Source data automation – kap (mbledh) dhe editon te dhenat ne burimin e vet “Human readable data” mund te lexohet vetem nga njerezit; nderkohe “computer readable data” kuptohet vetem nga kompjuterat. Shpesh, te dhenat e lexueshme nga njerezit, si psh porosite e blerjeve, mund te transferohen brenda nje kompjuteri. Per te bere kete, e dhena duhet me pare te hyje per t’u konvertuar ne form te lexueshme nga makina; ky proçes quhet “data entry”. Tastjerat e kompjuterave perdoren per te perkthyer karakteret e lexueshme nga njerezit ne kode dixhital te lexueshme nga makina. Sapo kthehet ne form te lexueshme nga makina, e dhena mund te trasferohet ne kompjuter; ky proçes quhet “data input”. Te dhenat e lexueshme nga makina, siç jane psh kodet e UPC, mund te futen direkt ne kompjuter. Source data automation do te thote mbkedhjen (kapjen) e te dhenes ne forme te lexueshme nga makina. Kjo permireson besueshmerine dhe kohen e data input. Psh, inventari i nje dyqani mund te mbahet duke perdorur pajisje kompjuterike dore qe skanojne direkt produktet dhe ruajne bar kodet e tyre. Me pare, mbajtja e inventarit behej duke mbajtur me dore e duke shkruar ne letra numrat e identifikimit te produkteve (kodin e produktit) si dhe pershkrimet ne lidhje me kontot dhe me vone duke i futur ne kompjuter. Inventari i mbajtur ne menyre me moderne eshte me i shpejte dhe pa gabime. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Pajisjet Input dhe Output Pajisjet Input dhe Output i lejojne njerezit qe ti ofrojne te dhena dhe instruksione kompjuterave si dhe te marrin rezultatet prej tyre.Inputi dhe outputi efiçente i te dhenave eshte i rendesishem per shume organizata. Ashtu si dhe me komponentet e tjera te kompjuterave, zgjedhja e pajisjeve te veçanta te input dhe output varet nga qellimet e sistemeve te informacionit dhe objektivat e biznesit. Disa biznese kane aplikime mjaft te veçanta qe kerkojne pajisjeqe mund te kryejne funksione specifike; te tjera biznese kane nevoja per pajisje me te pergjithshme. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Pajisjet Input Pajisjet Input te Personal Computer Keyboard (tastjera) Mouse Pajisjet e dallimit te zerit (Voice-recognition devices) Aparatet ose kamerat dixhital (Digital cameras) Terminalet Pothuajse secili prej nesh eshte familjar me perdorimin e tastjeres dhe te mouse, pajisjet primare per input per kompjuterat personal. Nderkohe qe nje tasjere perdoret per te futur karaktere dhe simbole, nje mouse eshte me i perdorshem per te zgjedhur komandat e nje menyje apo per te vizatuar. Track balls dhe touch screens jane alternativa te nje mouse. Pajisjet e njohjes se zerit, pajisje hyrese qe dallojne te foluren e njerezve, jane duke u bere gjithnje e me popullore. Microfonet dhe softwaret speciale po perdoren per te kthyer zerat e njerezve ne sinjale dixhitale. Dallimi i te folures perdoret ne ato raste te futjes se te dhenave kur duhet te kemi duart e lira. Psh, nje doktor mund te perdor software te dallimit te te folures per te bere shenimet mjekesore nderkohe qe egzaminon pacientin. Gjithashtu, dallimi i zerit mund te perdoret per qellime sigurie, per te lejuar vetem personat e autorizuar qe te hyjne ne nje zone te caktuar apo te perdorin pajisje te caktuara. Edhe pse ka nje permiresim te sistemeve te dallimit te zerit, kerkimet per nderimin e sistemeve qe dallojne gjuhet jane akoma ne fazat e para. Dallimi gjuheve kerkon jo vetem dallimin e prononcimeve te ndryshme te te njejtave fjale,por edhe perdorimet e ndryshme te te njejtave fjale dhe te kuptimit te permbajtjes se tyre. Kamera dixhitale eshte nje tjeter input device. Pamjet e vendosura ne flash memory mund te shkarkohen ne kompjuter (download), te konvertohen ne forme dixhitale apo te editohen (edit). Per nje kohe te gjate terminalet ishin pajisjet hyrese kryesore. Terminalet jane pajisje qe kryejne data input dhe data entry ne te njejten kohe. Terminalet jane te lidhur kompjuterat, meqe ato vete nuk kane kapacitete perpunuese. Terminalet jane te lire dhe te lehte per tu perdorur. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Kamerat dixhitale te kompjuterave Nje PC e pajisur me nje Kamera kompjuteri Kamerat video dixhitale bejne te mundur qe njerezit ne distanca te ndryshme te mbajne videokonferenca, duke eliminuar shpenzimet e udhetimeve per te ndjekur fizikisht aktivitetet. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Pajisjet “Magnetic Ink Character Recognition (MICR)” Pajisja MICR MICR eshte nje proçes nepermjet se ciles e dhena kodohet ne fund te çekut te bankes ose ne nje forme tjeter, e lexueshme si nga makina, ashtu dhe nga njerezit. Shihni psh, fundin e çekut te bankes ose dhe te disa faturave. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Pajisjet Output Monitoret (Display monitors) Printerat dhe plotterat Pajisjet e mizikes (Music devices) Ekranet me kristal te lenshem (Liquid Crystal Displays - LCD) Active matrix Passive matrix Ka shume tipe pajisjesh output qe ofrojne output ne format visual, audio, ose dixhital. Display monitors dhe printerat jane pajisjet dalese me familjare Display monitors jane si pajisjet TV. Shumica e monitoreve perdorin tubin katodike(cathode ray tubes) per te afishuar imazhet dhe prandaj quhen CRT. Disa prej monitoreve jane 14 inche, nderkohe qe shumica e njerezve e kane me te kollajshem te punojne me monitor me te medhenj si psh 19 inche. Monitoret mund te jene color ose monochrome. Cilesia e ekranit matet me numrin e pixel-ave horizontal dhe verikal qe e perbejne ate. Nje pixel eshte nje pike drite ne ekran qe mund te jete on ose off. Sa me shume pixela per inch katror, aq me i larte eshte rezolucioni i monitorit dhe per rrjedhoje qartesia e pamjes se imazhit Psh nje ekran me rezolucion 1,024 x 768 pixela afishon nje imazh me te paster se nje rezolucion me i ulet prej 640 x 350 pixela. Termi “dot pitch” tregon distancen ndermjet dy pixelave. Sa me i vogeldot pitch, aq me e qarte figura. Liquid crystal displays (LCD) perdoren tek ekranet e sheshte, si psh tel laptopet. LCD displays perdorim te njejten teknologji si tek oret dixhitale apo tel kalkulatriçet e xhepit. LCD screens mund te jene passive matrix ose active matrix. Ne nje ekran passive matrix transistoret perqark periferise se ekranit kontrollojne te gjitha pixelat e nje kolone ose te nje rreshti. Ne ekranet active matrix, çdo pixel kontrollohet nga vete tranzistoret e tij.. Active matrix displays, jane me te kushtueshem, prodhojne imazhe me te qarta dhe me te pastra. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Printerat Laser Printer Laser Printer, te llojeve te ndryshme, me çmime te ndryshme, aftesi printimi me ngjyra. Zgjidhja me e mire per hard copy te informacioneve Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Tipet e Computer System Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Tipet e Computer System Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Standartet Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Standartet Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Zgjedhja dhe Permiresimi (Upgrading) i Computer Systems Konsiderimi i Hard drive Konsiderimi i Main memory Konsiderimi i Printerave Konfigurimi apo aranxhimi i komponenteve harduer te nje kompjuteri quhet arkitekture e komojuterit. Arkitektura e nje kompjuteri perfshin kombinimin e pajisjeve perpunimit, te kujteses, te ruajtjes, te input dhe output. Shpesh sistemet mund te permiresohen (upgraded) duke instaluar me shume memorie, me shume kujtesa sekondare memory, ose proçesore shtese. Kur blejme nje computer, duhet te tregojme kujdes qe ai te jete ne gjendje te upgraded, duke qene se teknologjia ndryshon mjaft shpejt ne ditet e sotme. Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Igli Tafa- Sistemet e Informacionit

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Lista e Çmimeve Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017

Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017 Permbledhje Hardware – perfshin çdo makineri qe asiston ne aktivitetet e input, processing, dhe output te nje CBIS Shpejtesia e Processing – shpesh matet me kohen qe duhet per te perfunduar nje machine cycle Primary storage (memory) – ofron ruajtje per instruksionet e programit dhe te dhenat Format me te zakonshme te kujtesave sekondare - shiriti manjetik, disku manjetik, compact disk, digital video disk si dhe optical disk storage Igli Tafa- Sistemet e Informacionit, 2017