بسم الله الرحمن الرحيم

مفهوم سازی و عملیاتی کردن کنش ارتباطی هابرماس در فضای مجازی فیسبوک

دکتر حمید عبداللهیان، دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران مهین شیخ انصاری، دانشجوی دکترای جامعه شناسی دانشگاه پیام نور تهران بیست و هفتم اسفند ماه 1392

هابر ماس نوع همکنشی را که در آن همه مشارکت کنندگان نقشه های فردی کنش خود را با یکدیگر هماهنگ می کنند و لذا هدفهای ارتباطی خود را فارغ از قیود عارضی دنبال می کنند " کنش ارتباطی " نامیده است ". ( هابرماس، 1384: 400 ، ج 1) و این کنشها برای ” دستیابی به تفاهم " صورت می گیرد. هابرماس معتقد است " زمانی اجماع راستین یا گفتمان آرمانی صورت می گیرد که امکان گفتگوی بی قید و بندی را پیش فرض بگیریم که همه سخنگویان دسترسی برابر به آن دارند و در آن فقط نیروی استدلال بهتر حکم می کند " ( ویت، 1386: 64).

بر اساس نظریه کنش ارتباطی هابرماس سه شرط لازم برای گفتمان آرمانی و اجماع راستین به شرح زیر است امکان گفتگوی بی قید و بند عقلانیت ارتباطی کنشهای ارتباطی در اسلایدهای بعد به ترتیب این سه شرط را توضیح می دهیم.

امکان گفتگوی بی قید و بند به معنای این است که هر کس مجاز است هر گزاره و حکمی را مورد پرسش قرار دهد. و هر کس مجاز است هر گزاره و حکمی را که می خواهد در گفتمان طرح کند. دومین شرط کنش ارتباطی عقلانیت ارتباطی است که آنرا اسلاید بعدی توضیح می دهیم.

عقلانیت ارتباطی محک عقلانی بودن کنش یک کنشگر بر اساس شیوه و روشی است که او برای جلب توافق مشارکت کنندگان بر سر ادعای نقد پذیر خود بکارمی برد. مثلاً اگر یک فرد با عصبانیت و برخورد تند قصد دارد توافق دیگران را جلب کند روش او غیر عاقلانه محسوب می شود. هولاب عقلانی شدن در حوزه کنش ارتباطی را حکمرانی استدلال بهتر " به معنی کنار زدن جنبه ها و ابعادی از ارتباط می داند که موجب مخدوش سازی ارتباطات می شود " ( هولاب، 1378: 147). پس از ارزیابی عقلانیت ارتباطی به بحث نظری کنشهای ارتباطی می پردازم.

انواع کنش گفتارها از ( ویت، 1386: 77)( هابرماس، 1384: 440 ج 1) روابط جهانی داعیه های اعتبار ایستارهای اساسی جهت گیرهای کنش کارکردهای کفتار کنش گفتارهای ویژه خصوصیات کاربردی صوری انواع کنش دنیای عینیاثر بخشیعینیت بخشیدر پی موفقیت تاثیر گذاری بر جبهه ی مقابل احکام از طریق بیانی استراتژیک دنیای عینیحقیقتعینیت بخشی در پی دستیابی به فهم باز نمود وضع امور داعیه هاگفتگو دنیای اجتماعیحقانیت همنوایی با هنجار در پی دستیابی فهم استقرار روابطتنطیم کننده ها تنظیم شده ی هنجاری دنیای ذهنیصداقتابرازگردر پی دستیابی به فهم خود - بازنمودابرازهانمایشنامه ای

هدف کنشگر از کنش ( دستیابی به تفاهم یا نفع شخصی ) از پاره گفتارها مشخص می شود اصول نظری که در عملیاتی کردن الگوی کنش ارتباطی در نظر گرفته شد ه اند در کنش ارتباطی حرکتهای جسمانی همزمان کنش، در نظر گرفته نمی شوند در کنش ارتباطی وجه صوری زبان مورد نظر است و کنش ارتباطی رویکردی معناگرا نیست. اصول نظری که در این مقاله در عملیاتی کردن الگوی کنش ارتباطی هابرماس در نظر گرفته ایم.

سوالی که مقاله سعی دارد به آن جواب دهد این است که آیا امکان تشکیل حوزه های عمومی مجازی در فیسبوک وجود دارد؟

این مقاله در راستای تحقیقی در باره فیسوک است که روش های جمع آوری داده ها شامل موارد زیر است مشاهده مشارکتی به مدت یکسال مصاحبه آنلاین با 11 نفر از فعالان فیسبوک گروههای مصاحبه متمرکز با کاربران فیسبوک و کسانی که عضو فیسبوک نبودند پیمایش آنلاین و آفلاین در حجم 2437 مشاهده مستقیم در گروههای نیمه عمومی فیسبوک و صفحه های خصوصی کاربران فیسبوک که از گزینه عمومی استفاده نکرده اند.

انتخاب نمونه ها در این مطالعه روش نمونه گیری آسان به دلیل استفاده کاربران فیسبوک از قانون رویت تنها اظهارنظرهای کاربران بر پست های عمومی و گروه های نیمه عمومی فیسوک قابل رویت و در دسترس محققان بودند. بنابر این ناچاراً، از روش نمونه گیری غیر احتمالی آسان برای جمع آوری داده استفاده شد " نمونه گیری آسان، نمونه در دسترس است ( بیکر، 1381: 188 ). اظهار نظرها با استفاده از مدل صوری گرای که بر اساس نظریه هابرماس طر احی کرده ایم ارزیابی شدند.

نمونه ها در این مقاله صفحه فیسبوک محققان مقاله گروه نیمه عمومی محله شرق تهروون گروه نیمه عمومی متولدین 60 بیش از 20 نمونه از صفحات خصوصی کاربران فیسبوک که در هر نمونه کاربر خاصی با حلقه آشنایان خود پیرامون مسئله خاصی تعامل و گفتگو کرده اند.

مدل تحلیلی صوری گرای بر اساس نظریه هابرماس خوانش اظهارنظرها مرحله اول تشخیص هدف کنشگر از اظهار نظرهای او و دسته بندی انواع کنش گفتارها مر حله دوم انواع کنش گفتارها کسب شهرت، تبلیغ حرفه و ترویج عقیده ( راهبردی ) بازنمایی خود ( نمایشنامه ای ) بازنمایی وضع موجود ( گفتگو ) تعریف هنجارها ( هنجاری ) مر حله سوم

الگوی کنش ارتباطی هابرماس در فیسبوک کنش گفتارهای در فیسبوک عقلانیت ارتباطی آزادی گفتگو بی قید و بند کنش گفتارهای ارتباطی طرح ادعا همراه استدلال و کناز زدن موانع ارتباط دید جنسی به فعالیتهای زنان در فیسبوک کنش گفتار راهبردی 1- ترویج یک عقیده و ایده 2- تبلیغ نمونه های کار 3- کسب شهرت و اعتبار با بدست آوردن لایک بیشتر 1- ترویج یک عقیده و ایده 2- تبلیغ نمونه های کار 3- کسب شهرت و اعتبار با بدست آوردن لایک بیشتر کنش گفتارهای گفتگو کنش گفتارهای نمایشنامه ای کنش گفتارهای تنظیم کننده هنجارهای تعامل و گفتگو خود افشایی تعریف و رعایت هنجارهای تعامل و گفتگو در فیسبوک و تذکر به کسانی که هنجارها را رعایت نمی کنند بازنمایی وضع امور فضای مجازی بازنمایی وضع امور دنیای واقعی در فیسبوک

آزادی گفتمان در فضای مجاز ی فیسبوک اولین شرط برای گفتمان عوامل نفوذ در فضای مجازی فیسبوک اعمال نظر بعضی از کاربران بر فرآیند تعامل و گفتگو در بین حلقه آشنایان " دید جنسی " ( شفرز، 1382: 91) بعضی از کاربران مرد به فعالیتهای زنان در فضای مجازی فیسبوک عوامل نفوذ در دنیای واقعی که می توانند بر آزادی گفتمان در فیسبوک تاثیر بگذارند. قدرت و پول

تاثیر عوامل نفوذ پول و قدرت بر آزادی گفتمان در فیسبوک نتایج مشاهده مشارکتی، گروههای کانون و ارزیابی اظهار نظر کاربران نشان می دهد که عوامل نفوذ در دنیای واقعی – قدرت و پول – بر آزادی گفتمان در فضای مجازی فیسبوک تاثیری ندارد و کاربران ایرانی فیسبوک آزادانه در باره مسائل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و روابط بین دختران و پسران به تعامل و گفتگو می پردازند و عملکرد و سیاستهای دولت را به چالش می کشند. کارمندان سازمانهای دولتی در فیسبوک با احتیاط بیشتری رفتار می کنند و از قانون رویت بیش از دیگران استفاده می کنند. پریسا یکی از کاربران فیسبوک بر پست خود نوشته است تنها رسانه ی اجتماعی فارسی زبانی که داخل وطن می تونه فضای آزادی رو در اختیار ما قرار بده فیسبوک است. کاربری دیگر نوشته است :" هر کس آزاد است هر گونه می خواهد در فیس بوک رفتار کند.” هوشنگ نوشته است : :" این فضا محل بازنشر افکار و اعتقادات و هرآنچه را که می دانیم و می توانیم انتقال بدهیم است.

نمونه ای در ارتباط با اعمال نفوذ بعضی کاربران بر فرایند تعامل و گفتگو

نمونه ای در ارتباط با عوامل نفوذ در فضای مجازی دید جنسی به فعالیتهای زنان

عقلانیت ارتباطی دومین شرط برای گفتمان عقلانیت ارتباطی به معنای حکمرانی استدلال بهتر است و " کنار زدن جنبه ها و ابعادی از ارتباط که موجب مخدوش سازی ارتباطات است. "( هولاب، 1378: 147). در فیسبوک عقلانی بودن کنش یک کاربر در شیوه طرح ادعا و استدلال هایی است که برای طرح ادعایش می آورد ( هولاب، 1378: 147) می آورد. عقلانیت ارتباطی در فیسبوک شامل موارد زیر است : طرح ادعا یا پاسخ به انتقادهای حلقه آشنایان با استدلال بر طرف کردن ابعادی که روند تعامل و گفتگو را مختل می کند که شامل موارد زیر است : عذرخواهی کاربر از حلقه آشنایان به دلیل برخورد تند به جای بیان استدلال ( از شیوه های رفع تنش ) برخورد با طنز و کنایه حلقه آشنایان کاربر برای آرام سازی و همچنین تذکر به کاربر که برخوردش نابجا بوده است ( شیوه های رفع تنش ).

نمونه هایی درارتباط با عقلانیت ارتباطی

رفع تنش و تذکر حلقه آشنایان با طنز و کنایه نشانه عقلانیت ارتباطی

باز تعریف نظری و عملیاتی کنش گفتارهای هنجاری در فضای مجازی فیسبوک کنش گفتارهای هنجاری"تنظیم کننده هنجارهای تعامل و گفتگو" در فضای مجازی هستند (ویت، 1386: 77 نقل از هابرماس، 1984) و در جهت ایجاد تفاهم و دستیابی به فهم مشترک است و کارکردشان "استقرار روابط " بین کاربر و حلقه آشنایانش است (هابرماس- الف، 1384: ، ج 1). در جمع بندی می توان گفت، کنشهای کاربران ایرانی در فیسبوک تعاملی است (عبداللهیان، شیخ انصاری، 1391) که بدین معنی است که کاربران در فعالیتهای روتین خود در فضای مجازی فیسبوک بارها ادعای نقد پذیری را مطرح می کنند و بر سر اعتبار آن با کنشگران دیگر وارد تعامل می شوند (اباذری، 1378: 74). بنابر این کنش گفتارهای هنجاری، هنجارهای تعامل و گفتگو را در فضای مجازی فیسبوک تنظیم می کنند. لازم به ذکر است که رویکرد این مقاله به هنجارها ارزشی نیست بلکه "روا " (هابرماس، 1384: ، ج 1) بودن یا ناروا بودن هنجارها در فضای مجازی فیسبوک مطرح است و هنجارهایی که در روند تعامل و گفتگو اختلال بوجود بیاورند در فضای مجازی فیسبوک نارو ا هستند.

نمونه هایی از کنش گفتارهای هنجاری تعریف هنجارهای تعامل و گفتگو ( عقلانیت ارتباطی ) یکی از کاربران بر پست خود اینگونه هنجارهای تعامل ر اتعریف میکند دراین فضا هنوز در گفتگومندی راه نیافته ایم. زیرا هنوز تک گویی می کنیم و هنوز به جهان رسانه های دوجانبه و تعاملی نرسیده ایم مثل زندگی اجتماعی مان فقط امده ایم که بگوییم " من " ؛ " مرا ببینید " ؛ " من شاعرم " و... تا وقتی این " من " خیلی " من " است دیگری را نمی‌پذیرد. کمی اجازه بدهیم دیگری هم بگوید و این " من " بشنود کمی متعادل باشیم. هر جامعه ای الگوی خودش را می طلبد ". کارن نوشته است : در ضمن اینکه افراد در صفحه خود از " قرمه سبزی " مینویسن یا اسطوره و یا سیاست و هر یا هر چرت و پرت دیگر امر و انتخابی کاملا خصوصی است و به همان شکل که خود دوست دارند و ترجیح میدن خود را " بیان " میکنند. و البته ما هم به همان اندازه حق داریم که آنرا نقد کنیم یا دفاع کنیم و یا از کنارش بگذریم.

الگوی عملیاتی کنش گفتارها ی هنجاری و عقلانیت ارتباطی در فیسبوک.

باز تعریف نظری و عملیاتی کنش گفتارهای راهبردی در فضای مجازی فیسبوک کنش گفتارهایی که از " قواعد انتخاب عقلانی پیروی می کنند و کارایی آنها در تاثیرگذاری بر تصمیم هایی یک حریف عاقل دیگر سنجش می شود " ( هابرماس - الف، 1384: 390 ، ج 1). تعداد لایک های یک عکس و اظهارنظر، نشان دهنده این است که آن اظهارنظر یا عکس مورد پسند کاربران دیگر قرار گرفته است و برای کاربر محبوبیت یا اعتبار به همراه می آورد. گذاشتن نوشته یا عکس بر پست به منظور کسب شهرت و اعتبار در فضای مجازی گذاشتن نوشته ها و یا عکس به منظور تبلیغ کار و حرفه گذاشتن نوشته یا عکس به منظور ترویج عقیده خاصی

نمونه ای از کنشهای راهبردی بین کاربر ایرانی و عرب ( شیعه وسنی ) Ali Mohammadi بزدل عمر است كه خودش اعلام كرده كه من در فلان جنگ مانند بزكوهي به كوها فرار كردم Ali Mohammadi Naser Ank جانم فداى ابيبكر جانم فداى عثمان جانم فداى عمر جانم فداى على منذ ‏ 5 مايو‏، الساعة ‏ 08:31 مساءً‏ عبر الهاتف المحمول ‏ 5 مايو‏، الساعة ‏ 08:31 مساءً‏ الهاتف المحمول Majid Saeedi بر عمر.... لعنت بر ابوبکر لعنت بر هرچی سونیی لعنت Majid Saeedi

بازتعریف نظری و عملیاتی کنش گفتارهای نمایشنامه ای در فضای مجازی فیسبوک کنش گفتارهایی که کاربران در آنها به ابراز احساسات، تمایلات و عقاید خود در فضای مجازی می پردازند از نوع کنش گفتارهای نمایشنامه ای ( ویت، 1386: 77 نقل از هابرماس، 1984) در فضای مجازی است که این اظهار نظرها ( کنش گفتارها ) در جهت دستیابی به تفاهم است و کارکرد آن بازنمایی خود است ( هابرماس - الف، 1384: ، ج 1). خود افشایی ( بازنمایی خود ) یکی از شیوه های حفظ روابط است و کاربران فیسبوک این شیوه را در فضای مجازی فیسبوک بکار می برند ( رایت، 2004 ، عبداللهیان، شیخ انصاری، 1391).

کنش گفتار نمایشنامه ای ( خودافشایی )

باز تعریف نظری و عملیاتی کنشها گفتارهای گفتگو در فضای مجازی فیسبوک کنش گفتارهایی که کاربران در آن ادعاهایی را در باره وضع امور فضای مجازی یا وضع امور دنیای واقعی در فضای مجازی فیسبوک ( ویت، 1386: 77 نقل از هابرماس، 1984 ) مطرح می کنند از نوع کنش گفتارهای گفتگو است که این کنش گفتارها در جهت دستیابی به تفاهم است و کارکرد آن بازنمایی وضع موجود است. بازنمایی وضع امور دنیای واقعی در فضای مجازی فیسبوک : مشکلات اقتصادی، مسائل اجتماعی، مسائل سیاسی ( عملکردهای دولت ) و.... بازنمایی وضع امور دنیای مجازی و در بعضی از موارد حصول تفاهم و توافق : در بعضی موارد کاربر و حلقه آشنایانش به یک دیدگاه مشترک در باره یک مسئله مشخص می رسند.

تعامل در باره علل جراحیهای زیبایی

تعامل در باره فساد اخلاقی در جامعه و ارائه راهکار برای این مسئله اجتماعی

تعامل در باره هنجارهای مردسالارانه و حصول تفاهم بین مریم و سینا

تعامل در باره هنجارهای مرد سالاری

تعامل در باره تب مدلینگ در فضای مجازی

تعامل در باره سوء استفاده از عکسها در فضای مجازی فیسبوک

تعامل کاربران فیسبوک در گروه متولدین 60 و رسیدن به یک تعریف مشترک از نسل خود وبه چالش کشیدن سیاست آموزشی در آن دهه

تعامل در باره نشان دادن تصاویر خشونت آمیز در رسانه ها

تعامل در باره زن و هنجارهای مردسالارانه

تعامل در باره آلودگی هوا و پیامدهایش

مدل عملیاتی کنش گفتارهای عملیاتی گفتگو

نهادینه شدن اخلاق گفت و گو وتبدیل آن به یک رفتار اجتماعی با گسترش تعداد کاربران فیسبوک و پایین آمدن سن استفاده از اینترنت و شبکه های مجازی فیسبوک و تبدیل شدن این رسانه به یکی از عوامل موثر در جامعه پذیری، فیسبوک بر رفتار کنشگران در دنیای واقعی هم تاثیر می گذارد و باعث نهادینه شدن اخلاق و گفتگو در فرهنگ جامعه می شود و با افزایش عقلانیت ارتباطی دامنه هماهنگی کنشها و حل و فصل اجتماعی اختلافات را گسترش می دهد " ( هابرماس - الف، 1384: 69 : ج 1). نتایج مشاهده مشارکتی، ارزیابی اظهار نظر کاربران نشان می دهد که در فرآیند تعامل و گفتگو در فیسبوک، کاربران آزادانه ادعاهای خود را مطرح کنند و مورد قضاوت قرار می گیرند و به این قضاوتها پاسخ می دهند به نظر می رسد که اکثر کاربران فیسبوک با اخلاق گفت و گو که یکی از شرایط کنش ارتباطی ( هابرماس - الف، 1384: 400 ، ج 1) است، آشنا هستند و با رعایت آن، اخلاق گفت و گو به واقعیتهای عینی فضای مجازی تبدیل شده اند. می توان گفت کاربران زندگی مدنی را در فضای مجازی تجربه می کنند.

تشکیل حوزه های عمومی مجازی در فیسبوک می توان نتیجه گرفت در فرآیند هر مکالمه یا گفتگو که طی آن کاربران فیسبوک ( اشخاص خصوصی ) در صفحات خصوصی خود با حلقه آشنایانشان انجام می دهند " در حقیقت بخشی از حوزه عمومی تشکیل یا ایجاد می گردد..." ( نوذری، 1386: 466 ، نقل از هابرماس ). صفحه های خصوصی و گروهها در فیسبوک بخشی از حوزه عمومی هستند که در این حوزه های عمومی مجازی " چیزی نظیر " افکار عمومی " ( همان ) و عموم به عنوان " داور نقاد "( هابرماس - ب، 1384: 53) در حال شکل گیری است. به نظر می رسد این شبکه ها می توانند " فرآیندهای حصول تفاهم را بافتمند و متمرکز کنند ( هابرماس - الف، 1384: 525 ، ج 2).

دانشگاه تهران