ارائه دهنده : دكتر روح اله دهقاني دانشگاه علوم پزشكي كاشان «به نام خداوند جان و خرد» «روش تحقيق در سيستم هاي بهداشتي» Designing and Conducting Health Systems Research Projects روش گرد آوری داده ها ارائه دهنده : دكتر روح اله دهقاني دانشگاه علوم پزشكي كاشان Dehghani_r@kaums.ac.ir Dehghani37@yahoo.com

روش جمع آوري داده ها در پايان اين جلسه شما بايد قادر باشيد كه: در پايان اين جلسه شما بايد قادر باشيد كه: 1- روش های مختلف گرد آوری داده ها را توصیف کرده ، مزایا و معایب هر یک را بیان کند 2- مزایای ترکیب چند روش گرد آوری داده ها را بنویسد 3- علل مختلف تورش گرد آوری داده ها و راه های جلوگیری از آن را فهرست نماید 4- ملاحضات اخلاقی اجرای طرح و راههای ایمن ماندن افراد تحت مطالعه و مصاحبه شوندگان از آسیب های احتمالی مطالعه را شناسائی کند

منابع مورد استفاده : 1- سازمان جهاني بهداشت (1369). تحقيق در سيستم هاي بهداشتي( شيوه تهيه طرحهاي تحقيقاتي براي حل معضلات بهداشتي درماني) ، ترجمه گروه مترجمين ،ويراستار: دكتر مرتضي زعيم ،انتشارات معاونت پژوهشي وزارت بهداشت درمان و أموزش پزشكي، 236 صفحه 2- سازمان جهاني بهداشت (1376).روش تحقيق در سيستم هاي بهداشتي ، ترجمه دكتر اسفنديار ستوده مرام، دكتر محمود دژكام، دكتر مرتضي زعيم . انتشارات معاونت پژوهشي وزارت بهداشت درمان و أموزش پزشكي، 307 صفحه

روشهاي مختلف گردآوري اطلاعات مشاهده مصاحبه (رودررو) استفاده از پرسشنامه هاي كتبي

مشاهده مشاهده روشي است كه در آن رفتار و مشخصات موجودات زنده اشياء و پديده ها كه بطور سيستماتيك انتخاب شده اند ملاحظه و ثبت ميگردد. در اينجا چشم مهمترين ابزار پژوهش است. مشاهده رفتار انساني از روشهاي بسيار متداول گردآوري اطلاعات است.اين كار را ميتوان به اشكال مختلف انجام داد : مشاهده مشاركتي (مشاهده كننده در امري كه موضوع مشاهده است شركت مينمايد). مشاهده غير مشاركتي ( مشاهده كننده پديده مورد مشاهده را بطور پنهان يا آشكار ملاحظه مينمايد ولي خود در آن شركت ندارد ).

مصاحبه مصاحبه از روشهاي گردآوري اطلاعات است كه در آن مصاحبه شوندگان بصورت فردي يا گروهي پرسش ميشوند. پاسخ سؤالاتي را كه در طول مصاحبه پرسيده ميشود ميتوان با نوشتن يا ضبط روي نوار كاست ثبت نمود ، ثبت سؤالات ممكن است در طول مصاحبه يا هر چه زودتر بعد از مصاحبه و قبل از آنكه فراموش شوند صورت گيرد.

مصاحبه ممكن است بروشهاي مختلف صورت گيرد كه عبارتند از : 1- مصاحبه قابل انعطاف در حالات زير بكار ميرود : - با استفاده از برنامه (باسؤالات پيش بيني شده)به طوريكه اطمينان داشته باشيم كه كليه مطالب مورد بحث قرار ميگيرد، اما زمان و ترتيب توالي سؤالات انعطاف پذير است. -پرسشگر ممكن است براي بدست آوردن حداكثر اطلاعات ممكن در موقع مصاحبه پرسشهاي اضافي بنمايد. - با استفاده از پرسشنامه كه قسمت عمده سؤالات بازاست . -روش پرسيدن سؤالات سازمان يافته ، يا كم و بيش سازمان يافته ، را ميتوان براي مصاحبه با اشخاص يا با گروههايي كه اطلاعات اصلي از آنها بدست ميآيد بكار برد. تذكر: اين روش مصاحبه براي پژوهشهاي كيفي مقياس كوچك كه پژوهشگر هنوز بايد جنبه هاي مختلف مسئله را كشف نمايد ، سودمند است .

2- مصاحبه با استفاده از صورت ثابت سؤالات در موارد زير صورت ميگيرد : - با ترتيب توالي استاندارد ، كه با پرسشها معمولا پاسخ هاي بسته يا از پيش كدگذاري شده دارند. تذكر: اين روش در موارديكه پژوهشگر در مورد پاسخهاي مورد انتظار مطلع بوده و با جمعيت بالنسبه بزرگي مصاحبه ميشود سودمند است .

پرسشنامه هاي كتبي پرسشنامه كتبي از ابزارهاي گردآوري اطلاعات است كه در آن سؤالات كتبي ارائه شده و شخص مصاحبه شونده پاسخ پرسشها را در آن مينويسد. پرسشنامه كتبي ممكن است به روشهاي مختلف بكار رود مثلا : 1- ارسال پرسشنامه همراه با دستوالعمل واضح با پست و تقاضاي اعاده فرم تكميل شده آن با پست . 2- جمع كردن تمام يا قسمتي از مصاحبه شوندگان در يك محل و در يك زمان ، دادن تعليمات شفاهي به آنها و پر كردن پرسشنامه ها بوسيله مصاحبه شوندگان . 3- توزيع پرسشنامه به مصاحبه شوندگان با دست و گردآوري بعدي آن. در اين مورد نيز مانند مصاحبه ، پرسشها ممكن است باز و قابل انعطاف بوده يا از پيش كدگذاري شده باشند.

تمييز دادن بين روشهاي گردآوري اطلاعات و ابزار گردآوري اطلاعات مشاهده چشمها ،قلم وكاغذ ، ساعت ،ترازو ميكروسكپ و... مصاحبه برنامه مصاحبه ،پرسشنامه ضبط صوت پرسشنامه كتبي پرسشنامه

مزايا ومعايب روشهاي مختلف گردآوري اطلاعات مشاهده ( بويژه مشاهده رفتار) جزئيات موضوع بررسي ميشود. ميتوان در مورد نكاتي كه در پرسشنامه ذكر نشده كسب اطلاعات نمود. ميتوان پاسخهاي بدست آمده را از نظر ميزان اطمينان آزمايش نمود. تورش مشاهده گر ( پژوهشگر ممكن است تنهابه نكاتيكه بنظرش جالب ميآيد توجه كند) . حضور پرسشگر ميتواند در پديده مورد مشاهده تأثير گذارد. طرحهاي آينده را نميتوان فعلا مشاهده كرد.

مزايا ومعايب روشهاي مختلف گردآوري اطلاعات مصاحبه براي بي سوادان مناسب است. روشن نمودن سؤالات امكان پذير است. در مقايسه با پرسشنامه كتبي پاسخ بيشتري بدست ميآيد. حضور پژوهشگر ميتواند در پاسخ مصاحبه شونده تأثير بگذارد. ثبت وقايع ممكن است در مقايسه با روش مشاهده ناقص تر باشد. مصاحبه قابل انعطاف در مقياس كوچك از طريق مشاهده ممكن است اطلاعات اضافي بدهد. تورش مشاهده گر در موارديكه برنامه اي براي كسب اطلاعات تهيه نشده باشد. تجزيه و تحليل با روش استاندارد دشوار است . مصاحبه ثابت در مقياس وسيع تجزيه و تحليل آسان است به آساني ممكن است كه اطلاعات مهمي ناديده گرفته شود .

مزايا ومعايب روشهاي مختلف گردآوري اطلاعات پرسشنامه كتبي نيازي به پرسشگر براي اجرا ندارد . از نظر اختلاف در سؤال تورش پيدا نميكند. ناشناس ماندن كمك ميكند كه پاسخها بيطرفانه تر و دقيق تر باشد. براي بيسوادان قابل استفاده نيست . درصد پاسخهايي كه ميرسد پايين است . ممكن است سؤال را درست نفهمند.

طرح پرسشنامه شايد متداولترين روش گردآوري و ثبت اطلاعات از طريق استفاده از انواع گوناگون پرسشنامه باشد . انتخاب نوع خاص پرسشنامه و محتواي آن در پژوهشهاي مختلف متفاوت است. محققي كه پرسشنامه را طرح مينمايد بايد نكات زير را مد نظر داشته باشد: دقيقاً چه چيزي را ميخواهم بدانم؟ سؤالات را از چگونه جمعيتي خواهم پرسيد ؟ سطح اطلاع و درك آنها از موضوع در چه حدي است؟ آيا بيشتر باسوادند يا بيسواد؟ اطلاعات گرد آمده چگونه تجزيه و تحليل ميشوند ، با دست يا با رايانه ؟

مراحل مختلف طرح ريزي يك پرسشنامه 1- از متغير ها بعنوان نقطه آغاز شروع نماييد ، ابتدا از متغيرهاي وابسته كه مسئله مورد پژوهش را تعيين مينمايد ، و سپس از متغير هاي مستقل . 2- پرسشها را به طور واضح، كوتاه و با استفاده از كلمات روزمره بنويسيد. 3- مطمئن شويد كه با هر سؤال ، هر بار، تنها يك نكته را مطرح ميكنيد. 4- مطمئن شويد كه پرسش شما نحوه پاسخ را القاء ننمايد. 5- مطمئن شويد كه پرسشنامه با توجه به جلب همكاري نفرات پاسخگو طرح شده باشد. 6- سؤالاتي را بمنظور كنترل پاسخهايي كه به پرسشهاي حساس قبلي داده شده طرح نماييد .

مراحل مختلف طرح ريزي يك پرسشنامه-ادامه 7- پرسشنامه را حتي الامكان كوتاه طرح نماييد . 8- مطمئن شويد كه در نهايت از تمام سؤالاتي كه در پرسشنامه گنجانيده ايد استفاده ميشود. 9- مطمئن شويد كه تمام مصاحبه كنندگان و مصاحبه شوندگان فهم مشابهي از سؤالات طرح شده را دارند. 10- براي اطمينان از درست بودن سازمان،واژه بندي و ترتيب و توالي سؤالات پرسشنامه را قبل از شروع طرح امتحان كنيد. 11- آزمايش قبلي پرسشنامه براي تصميمي در اين مورد كه آيا ترجمه آن به يك يا چند زبان محلي ضرورت دارد يا ندارد ، لازم است.

انواع سؤالاتي كه در پرسشنامه بكار ميرود 1- سؤال باز : سؤالات باز پاسخگو را براي جواب دادن آزاد ميگذارد و او مجبور نيست كه از بين جوابهايي كه از پيش تعيين شده يكي را انتخاب كند. 2- سؤال بسته: با سؤالات بسته چند پاسخ به مصاحبه شونده ارائه ميشود كه از بين آنها دست كم يك پاسخ را برگزينند.

مزايا ی سؤالات باز 1-در پاسخ به اين سؤالات مصاحبه شونده موضوع را هر طور كه بخواهد و به زبان خود بيان ميكند .اينگونه اطلاعات سبب ميشود كه گزارش نهايي زنده تر و گوياتر باشد . 2-با استفاده از سؤالات باز ممكن است مسائل و انديشه هايي مطرح شود كه در موقع تهيه طرح تحقيقاتي به فكر محقق نرسيده و اين امر مسئله را از زواياي جديدي مورد بررسي قرار ميدهد. 3-اطلاعات خود به خود به زبان ميآيد و پاسخ هاي آماده اي به مصاحبه شونده پيشنهاد نميگردد ، از اينرو امكان اينكه تحت تأثير پاسخها قرار بگيرد در بين نبوده و پاسخها اعتبار بيشتري دارد .

معايب سؤالات باز 1- كار مصاحبه گر را دشوار ميسازد .مصاحبه گر بايد در يادداشت برداشتن ، تشخيص اينكه كداميك از اطلاعات داده شده به موضوع پژوهش مربوط است و در برگرداندن صحبت به سؤالات بعدي مهارت داشته باشد ،در غير اينصورت مصاحبه ممكن است براي مصاحبه شونده و هم براي مصاحبه گر خسته كننده بوده و اطلاعات با ارزشي از دست برود. 2- چون فهرستي از پاسخهاي احتمالي به مصاحبه شونده عرضه نميشود كه نكاتي را بياد او بياورد ممكن است جنبه هاي مهمي از موضوع را بخاطر نياورده و در پاسخ اظهار بي اطلاعي كند . 3- تجزيه و تحليل سؤالات باز وقت گير است و پس از آنكه كار عملي مصاحبه تمام شد پاسخها بايد طبقه بندي شوند.

مزايا سؤالات بسته پاسخها را ميتوان به سرعت ثبت كرد. كار تجزي و تحليل را آسان مينمايد زيرا پاسخ ها از ابتدا طبقه بندي شده و آماده تجزيه و تحليل هستند.

معايب سؤالات بسته گذاشتن يك سلسله انتخاب معين در اختيار مصاحبه شوند ممكن است به تورش پاسخ او كمك كند. مصاحبه شونده ممكن است براي جلب رضايت مصاحبه كننده پاسخي را انتخاب كند كه در غير اين حالت انتخاب مينمود. پاسخهاي ثابت امكان فكر كردن درباره جوابهاي احتمالي ديگر را به مصاحبه شونده نميدهند. ممكن است مصاحبه كننده و مصاحبه شونده پس از مدت كوتاهي از مصاحبه خسته شوند.

اهداف ضروري سؤالات بسته انواع گوناگون پاسخها يا احتمالات مختلف را ارائه دهند ، بعبارت ديگر هيچ احتمالي را ناگفته نگذارند . در صورت امكان صورتي از امكانات گوناگون را ارائه دهند كه هر يك از آنها احتمال را منتفي نمايد . تعداد احتمالات حتي الامكان كم باشد.

تورش در اطلاعات گردآمده تورش يكنوع انحراف در داده هايي است كه گرد ميآوريم ، بطوريكه اين داده ها نمايش درستي از وضع واقعي نيست .منابع احتمالي تورش : 1- تورش ابزار معيوب : - استفاده از پرسشنامه ايكه از پيش كد گذاري شده بي آنكه درباره موضوع اطلاع كافي در دست باشد. - پرسشنامه ايكه ساختار نامرتبي دارد و فاقد راهنمايي در مورد نحوه پرسيدن سؤالها است - ترازوهاي تعيين وزن غير استاندارد

2- تورش مشاهده گر : اينگونه انحرافها بيشتر موارد مشاهده و در مواقعي كه ساختار مصاحبه با افراد يا گروهها استحكام كافي ندارند روي ميدهد . در چنين حالاتي اين خطر وجود دارد كه پژوهشگر تنها چيزهايي را كه مورد توجه و علاقه او هستند را ببيند و بشنود ، بنابراين اينگونه مشاهده يا مصاحبه ها بهتر است دست كم بوسيله دو نفر صورت گرفته و اطلاعات بدست آمده بلافاصله پس از گردآوري ثبت و مورد بحث قرار گيرند .

3- تورش تأثير مشاهده گر بر پاسخگو : اين عامل در تمام موارد مصاحبه ممكن است تأثير نمايد، مصاحبه شونده ممكن است در مورد منظور پژوهشگر سوء ظن داشته و از پاسخ به بعضي سؤالات طفره رفته يا پاسخهاي گمراه كننده بدهد. در مصاحبه هاي محدود ( از نظر تعداد مصاحبه شوندگان ) و قابل انعطاف احتمال بدست آوردن پاسخ هاي درست و بيان نكات خود جوش و روشنگر بيش از مصاحبه هاي يك مرحله اي با استفاده از پرسشنامه ثابت و غير قابل انعطاف است.

4- تورش تأثير فصل : تنها يكبار ملاقات با مصاحبه شونده براي گردآوري بعضي اطلاعات كافي نيست ، در مناطق روستايي ، در فصول باراني ، با مقايسه با مرحله بعد از برداشت محصول ، كار كشاورزي زياد و سنگين ، شيوع پاره اي بيماريها ( مالاريا ، اسهال ) بيشتر و محدوديت غذا و پول شديد تر است . علاوه بر اين چون در فصول خشك راهها نيز وضع بهتري دارند ، پژوهشگران بيشتر فعاليت هاي خود را در اين ايام متمركز نموده و در نتيجه به شدت واقعي بعضي مسائل پي نميبرند.

اهميت استفاده از چند روش گرد آوري داده ها در يك طرح: تركيب نمودن روشهاي گوناگون كيفيت داده هاي بدست آمده رابه حد اعلا ميرساند.و احتمال تورش را كم ميكند.پژوهشگران روشهاي با انعطاف زياد و كم را تركيب ميكنند. روشهاي با انعطاف مانند: استفاده از سؤالات باز،صحبت هاي گروهي متمركز،كه به نام روشهاي كيفي ناميده ميشود. *روشهاي كيفي: روشي كه شامل شناسايي تعدادي از متغير هاي مربوطه است كه ماهيت و علل مسايل خاص را روشن و پيامدهاي آن را براي افراد مشخص ميكند.

ملاحظات اخلاقی در هنگام تنظیم و تعیین روش های جمع آوری داده ها ممکن است آسیب های عاطفی و بدنی زیر را ایجاد نماید: 1-از طریق فاش کردن و یا دسترسی به داده های شخصی پاسخ دهندگان و یا پرسیدن پرسش های حساس از آنها، حقوق آنان نقض شود. 2-مشاهده رفتار مطالعه شوندگان بدون اطلاع آنها. 3-عدم رعایت و احترام به ارزش های خاص فرهنگی ،سنن و یا ممنوعیت ها. 4-پیش از شروع مطالعه یا مصاحبه ،رضایت کتبی گرفته شود 5-پیش از ایجاد یک رابطه مطلوب با مصاحبه شونده ، از طرح پرسش های حساس خودداری شود. 6-محرمانه بودن اطلاعات تضمین شود. برای مثال پرسش حساس مانند چگونگی تنظیم خانواده(در این مورد از پرسیدن آدرس و مشخصات شخصی مصاحبه شوند خودداری شود)

با سپاس از توجه شما