عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان ابزار گردآوري اطلاعات مشاهده و مصاحبه ناهید فتحی زاده عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان

مشاهده و مصاحبه

Observation   زماني مي توان مشاهده را علمي خواند كه داراي شرايط زير باشد : 1-مشاهده از روي هدف و منظور خاص انجام گيرد. 2-به طور منظم و با قاعده اي طرح ريزي شده و ثبت گردد. 3-مشاهدات تحت كنترل بوده و با اهداف تطبيق داده شود. البته گاهي رعايت تمام معيارهاي نامبرده در پژوهش امكان پذير نيست و گاهي مشاهده پيش از آنكه جنبه علمي پيدا كند به يك هنر تبديل مي شود براي يك مشاهده خوب محقق بايد به سه پرسش پاسخ دهد.

چه چيزي را مشاهده كند ؟ كجا مشاهده كند؟ چگونه مشاهده كند ؟   روش هاي مشاهده : مشاهده منظم : 1- پژوهشگر از پديده مورد نظر قبلاً اطلاع كافي داد. 2-ابزار جمع آوري داده ها غالباً چك ليست مي باشد. 3-روي چك ليست رفتارهاي مورد نظر مشخص گرديده است . 4- مشاهده گر فقط فراواني وقوع رفتارهاي مورد مشاهده را ثبت مي كند.

منظور از مشاهده : ثبت و ضبط دقيق تمام جوانب بروز حادثه اي ويژه يا رفتار و گفتار فرد يا افرادي بنام آزمودنيها مي باشد. مشاهده آزاد، مشاهده ساده يا كنترل نشده يا بدون ساختار در مشاهده آزاد : 1-پژوهشگر سعي مي كند كه رويدادها يا رفتارها را همانطور كه اتفاق مي افتند شرح دهد بدون اينكه قبلاً تصور كند چيزي اتفاق خواهد افتاد . 2-بايستي پژوهشگر تمركز و توجه زيادي به خرج دهد 3-مشاهدات سطحي و نامنظم و فاقد هر گونه برنامه ريزي قبلي است . 4-اين نوع مشاهده را هر روز در زندگي عادي تجربه مي كنيم .

تركيبي از مشاهده منظم و آزاد : 1-ابزار يا راهنماي مشاهده با مقوله هائي كه از قبل مشخص شده اند طرحي مي گردد . 2-مشاهده گر هر گونه رفتارهاي اضافي كه ممكن است اتفاق بيفتد نيز ثبت مي كند. 3-موجب فراهم شدن داده هاي كيفي و كمي مي گردند.

ارتباط بين مشاهده گر و آزمودني : بر حسب ارتباطي كه مشاهده گر با آزمودنيها برقرار كند تحقيق مشاهده را به چهار روش طبقه بندي كرده اند. 1-مشاهده گر آشكار 2-مشاهده گر پنهان 3-مشاهده گر شركت كننده آشكار 4-مشاهده گر شركت كننده پنهان 1- بعنوان يك مشاهده گر آشكار: مشاهده گر تحقيقي را كه مي خواهد انجام دهد بصورت آشكار نشان مي دهد و اطلاعاتي در مورد داده هائي كه جمع آوري خواهد شد به آزمودنيها مي دهد.محقق كاملاً درامر تحقيق مشاهده اي مشخص مي باشد. 2- بعنوان يك مشاهده گر پنهان :مشاهده گر قبل از شروع به جمع آوري داده ها خودش را در معرض آزمودنيهاي مورد مشاهده قرار نمي دهد معمولاً اين نوع تحقيق اخلاقي نيست.تحقيق مشاهده اي را زماني مي توان اجرا كرد كه قبلاً آزمودنيها مورد مشاهده اين اجازه را بدهند.

مشاهده گر شركت كننده آشكار : در برخي تحقيقات مشاهده گر با آزمودنيهاي تحقيق تعامل دارد اين تعامل 1-آشكار 2-پنهان   مشاهده گر شركت كننده آشكار : 1-بصورت آشكار در كارهاي آزمودنيها شركت مي كند 2- آگاهي كامل از افرادي كه تحت مشاهده هستند دارد 3- پژوهشگر ممكن است دوش به دوش آزمودنيها در يك محيط كار واقعي كار كند. آزمودنيها از اين نظر كه تحقيق روي آنها صورت مي گيرد بايد كاملاً مطلع باشند در تحقيقات كيفي غالباً مشاهده با مشاركت مورد استفاده قرار مي گيرد.

مشاهده گر شركت كننده پنهان : برعكس مشاهده گر آشكار با آزمودنيها تعامل دارد بدون اينكه آزمودنيها از اين امر مطلع باشند كه رفتارشان تحت مشاهده است به ندرت اين روش مورد استفاده قرار مي گيرد زيرا اين نوع تحقيق مشاهده اي غير اخلاقي است .   عوامل مهم در روش مشاهده : 1-تعصبات و تمايلات مشاهده گر 2-ويژگيهاي فردي مشاهده گر 3-عوامل محيطي : -عوامل خانوادگي -عوامل اجتماعي -عوامل فرهنگي 4-دانش و اگاهي مشاهده گر از موضوع مورد مشاهده

معايب عمده روش مشاهده : 1-امكان اشتباه و خطا در حواس و ادراك بشري ممكن است باعث تحريف مشاهدات شود 2-تعصبات ، تمايلات ، قضاوت ناصحيح مشاهده گر ممكن است بر آنچه مشاهده مي كند اثر بگذارد يكي از راههاي رفع اين عيب استفاده از چند مشاهده گر است . 3-روش مشاهده باعث صرف وقت زيادي مي شود. 4-محدوديت دامنه مشاهده : حوزه ديد افراد معمولاً محدود است و اغلب تنها مي توانند در هر لحظه از زمان تعداد محدودي از وقايع را مورد مشاهده قرار دهند 5-تهيه ابزار مشاهده ممكن است با اشكالاتي مواجه باشد. 6-در مشاهده هميشه خطر ورود به خلوت و حريم خصوصي افراد وجود دارد. 7- حضور مشاهده گر در محيط كه ممكن است منجر به تغيير رفتار افراد در محيط تحقيق گردد از معايب ديگر است.

مزاياي روش مشاهده : 1-روش مستقيم گردآوري اطلاعات است و بدينوسيله مي توان اطلاعات معتبري تهيه نمود. 2-در زمينه هاي رفتاري و فعاليت افراد و بخصوص در مورد بيسوادان روش مفيدي محسوب مي گردد. 3-مشاهده گر مي تواند علاوه بر استفاده از حواس خود براي ديدن وقايع از ابزار هاي خاص نيز استفاده كند.(آندوسكوپي)

مصاحبه Interview 1- يك روش جمع آوري اطلاعات است كه در آن مصاحبه كننده پاسخ ها را در برخورد رويارو يا چهره به چهره يا از طريق تماس تلفني با آزمودني بدست مي آورد. 2-عده اي از محققان مصاحبه را بهترين روش و مطمئن ترين شيوه جمع آوري اطلاعات مي داند. 3-نحوه برخورد مصاحبه گر با مصاحبه شونده بسيار مهم است 4-مي توان مصاحبه را پرسشنامه شفاهي دانست 5-بسياري از محققان با وجود اشكالات عديده اي چون مخارج سنگين ، و مدت زمان طولاني تر ترجيح ميدهند از اين روش استفاده كنند.

ابزار مصاحبه : برنامه مصاحبه : ضبط كردن روي نوارهاي كاست و ويدئو بصورت نوشته و گزارش درآورد.   برنامه مصاحبه: معمولاً داده ها را در طي مصاحبه بر روي ابزاري كه به آن برنامه مصاحبه مي گويند ثبت مي كنند كه شامل مجموعه سئوالاتي است كه مصاحبه كننده آنها را مي پرسد و هم چنين جاهاي خالي براي ثبت پاسخ ها مي باشد. ساده ترين روش در هنگام استفاده از برنامه مصاحبه شامل فهرست كردن پاسخ ها است زيرا مصاحبه كننده فقط بايد در يك مربع و يا جاهاي خالي علامت ( تيك )بزنيد. ضبط كردن روي نوار: در طي مصاحبه مي توان داده ها و اطلاعات را روي نوارهاي كاست و نوارهاي ويدئو ضبط كرد.

محاسن : 1-وقتي مصاحبه كننده پاسخ هاي لازم را از پاسخ دهنده مي شنود و آنها را روي كاغذ ثبت مي كند و مي نويسد رابطه چشمي و صميمانه بين اين دو به مخاطره مي افتدولي در استفاده از اين روش اينطور نيست. 2- در اين حالت نوارهاي كاست كل مراحل مصاحبه را با جزئياتش جمع آوري مي شود و مصاحبه كننده به راحتي فرصت مشاهده پاسخ دهنده را دارد. معايب : 1-پاسخ دهندگان با اكراه و بي ميلي اجازه ضبط كردن بدهند و فرم رضايت از پاسخ دهندگان ضروري است . 2-آزمودنيها در يك مصاحبه بطور متفاوت پاسخ دهند در حاليكه وقتي توسط مصاحبه كننده روي كاغذ مي نويسد اينطور نيست . 3- تجزيه و تحليل اطلاعات مشكل است . چون زمان زيادي لازم است

سوالات مصاحبه منظم ، سوالات باز و بسته پاسخ 1-بسيار شبيه به سوالات يك پرسشنامه است و مهارت زيادي براي ساخت و تدوين آن لازم است . 2-سوالات بايد واضح باشد 3-مبهم و دو پهلو نباشند 4-از لحاظ وطول كوتاه باشند 5-وقتي سوالات مركب و پيچيده باشند پاسخ دادن به آنها سخت و مشكل است . سوالات بسته پاسخ : 1-براي بدست آوردن اطلاعات واقعي از پاسخ دهندگان بكار مي رود. 2-در مصاحبه هاي منظم بكار مي روند. سوالات باز پاسخ: 1- معمولاً براي بدست آوردن اطلاعات در مورد ادراكات، باورها، نگرش هاي آزمودنيها بكار مي رود. 2-در مصاحبه هاي آزاد استفاده مي شود در مصاحبه هاي نيمه منظم از هر دو نوع سئوال استفاده مي شود.

مصاحبه منظم يا استاندارد : انواع مصاحبه: مصاحبه ممكن است از خيلي منظم تا خيلي آزاد باشد مصاحبه منظم يا استاندارد : وقتي اطلاعات واقعي مستقيم مورد نظر باشد اين نوع مصاحبه بهترين نوع مي باشد . 1-محدودترين نوع مصاحبه مي باشد كه مصاحبه گر حتي اجازه ندارد كلمات مورد استفاده در سئوالات طرح شده را تغيير دهد. 2-مصاحبه گر بايد تلاش نمايد هر مصاحبه را دقيقاً به همين روش مصاحبه قبلي اداره و هدايت كند. 3-در هيچ موقعيتي مجاز نيست كه جهت بدست آوردن اطلاعات بيشتر و يا در شرايط متفاوت سئوالات را تغيير دهد و يا توضيح بيشتري دهد و يا چيزي به آنها اضافه كند.

مصاحبه آزاد : 1-مصاحبه گر آزاد كامل دارد كه هر مصاحبه را متناسب با محيط و موقعيت آن تغيير دهد. 2-اين نوع مصاحبه بسيار انعطاف پذير است . 3-مصاحبه گر هيچگونه محدوديتي ندارد. 4-به مصاحبه گر اجازه داده مي شود هرچه را كه به نظر ميرسد كه براي آزمودنيها مهم مي باشد دنبال و تعقيب كند.

مصاحبه هاي نيمه منظم و مصاحبه هاي تلفني : 1-اكثر مصاحبه ها مصاحبه هاي نيمه منظم هستند 2-از مصاحبه گران خواسته ميشود كه سوالات خاص را بپرسند. 3-شامل سئوالات باز پاسخ و سئوالات بسته پاسخ هستند .  مصاحبه هاي تلفني : مصاحبه هاي تلفني بر جمع آوري داده ها از آزمودنيها از طريق تماس تماس تلفني تاكيد دار تا ملاقاتها و تماس هاي رودررو محاسن مصاحبه هاي تلفني 1-اين روش جمع آوري داده ها سريع و ارزان است . 2-مصاحبه گران مجبور نيستند به ساعتهاي طولاني مسافرت كنند. 3-سلامت جسماني مصاحبه گران به مخاطره نمي افتد. 4-اطلاعات حساس و مهمي از آزمودنيها پرسيده مي شود.

معايب مصاحبه هاي تلفني : معايب مصاحبه هاي تلفني : 1-بسياري از افراد تلفن ندارند يا شماره آنها در فهرست شماره تلفن ها نيست 2-مقدار پاسخ ها بسيار كمتر از مصاحبه هاي رو در رو است . 3-مصاحبه گر نمي تواند از پاسخ هاي غير شفاهي و غير كلامي را مشاهده كند.   محاسن مصاحبه : 1-از تعداد بسيار زيادي از آزمودنيها مي توان پاسخ و اطلاعات بدست آورد برخي از مردم نمي توانند پرسشنامه هاي نوشتاري را تكميل كنند . 2-ميزان پاسخ ها زياد است . رفتارهاي غير كلامي و روش هاي كلامي مورد مشاهده قرار مي گيرند 3-

معايب مصاحبه : 1- برنامه مصاحبه و جلسات آموزشي براي مصاحبه گران گران است . 2-مصاحبه ها وقت و هزينه زيادي را صرف مي كنند. 3-تهيه مقدمات مصاحبه ممكن است مشكل و دشوار باشد (زمان و مكان) 4-ممكن است آزمودنيها جوابهاي اجتماع پسندانه بدهند تا جوابهاي واقع گرا 5-از آنجائيكه پاسخ هاي ضبط مي شوند آزمودنيها ممكن است دچار اضطراب شوند. 6-ممكن است آزمودنيها تحت تاثير رفتارها و خصوصيات مصاحبه گر قرار گيرند. 7-اختلافات ارزشي و فرهنگي بين مصاحبه گر و مصاحبه شونده غالباً منجر به نتايج غلط اثر بخشي از مصاحبه مي شود. 8-ممكن است تجزيه و تحليل داده هاي حاصل از مصاحبه مشكل باشد.

THANK YOU FOR YOUR ATTENTION.