Raungengi og útflutningur og aðrar þjóðhagsstærðir Ásgeir Jónsson

Lögmálið um eitt verð Verðmunur á skiptanlegum vörum ræðst af kostnaði við högnunarviðskipti á milli svæða eða þeim takmörkunum sem lagðar eru á slík viðskipti. Ef leiðrétt er fyrir... ...flutnings- og viðskiptakostnaði ...sköttum, tollum og opinberum gjöldum... ...ætti ekki að vera verðmunur á milli svæða þegar litið er til langs tíma þegar skipt hefur verið á milli gjaldmiðla. Fyrr eða síðar kemur að því að hagsýnir menn sjá sér hag í því að kaupa vörur þar sem þær er ódýrar og selja þær þar sem verð er hærra.

Lögmálið er brotið Margir þættir er ráða verðmyndun á vörum eru staðbundnir og ónæmir fyrir högnunarviðskiptum. Þættir eins og launastig, ríkisumsvif, stærð markaðar, náttúruauðlindir, hagstjórn og löggjöf. Verð banana á stórmarkaði ekki aðeins af verði ávaxtarins sjálfs í innkaupum heldur koma aðrir þættir einnig við sögu, s.s. leiga, laun og lánsfjármögnun, sem ráða álagningu verslunarfyrirtækisins. Markaðsaðstæður skipta miklu á hverjum á hverjum stað. Töluverður munur á verði samskonar vara í IKEA verslunum víða um heiminn sem ekki er hægt að skýra með neinum öðrum hætti en mismunandi samkeppnisaðstæðum, sjá Haskel og Wolf (2001) og Micheal M. Knetter (1989, 1993)

Verðlag innan OECD (Bandaríkin = 100) í september 2003, Heimild: OECD

Frávik frá algeru jafnvirði verðs innan OECD ef miðað er við Bandaríkin sem grunnpunkt.

Ástæður fyrir verðmun á milli landa Náttúruauðlindir. Aðgangur að náttúruauðlindum getur lækkað framleiðslukostnað. Stærð markaðar. Stærri markaðir njóta stærðarhagkvæmni. Smæðin getur einnig skapað nauðarval á milli stærðarhagkvæmni og fákeppni annars vegar og stærðaróhagræðis og samkeppni hins vegar. Í báðum tilvikum sitja neytendur uppi með hærra vöruverð. Launastig. Há laun hækka kostnað við framleiðslu. Há laun þýða einnig að launþegar geta látið meira eftir sér og eru ekki eins líklegir til að setja hátt verð fyrir sig og þeir sem minna bera úr býtum – kaupmáttur er meiri. Hátt launastig hefur því bæði áhrif á framleiðslukostnað og eftirspurn eftir vörum og þjónustu. Löggjöf. Stjórnvöld geta með lögum og reglum haft áhrif á verðmyndun á markaði. Hagstjórn. Stjórn efnahagsmála getur ráðið miklu um verðþróun á markaði. Stjórnvöld í einu landi geta t.d. ákveðið að leggja ofurkapp á stöðugt og lágt verðlag, en í öðru geta þau lagt meira upp úr litlu atvinnuleysi. Ríkisumsvif. Mikil ríkisafskipti geta dregið úr samkeppni á markaði og valdið því að verð verður hærra en ella. Að auki hefur rekstur ríkisfyrirtækja oft þótt óhagkvæmur og þjónusta þeirra of dýr.

Verðlag hærra á Íslandi Lega Íslands og fámenni hefur löngum markað utanríkisviðskipti landsins og valdið mikilli sérhæfingu, einkanlega í útflutningi. Landsmenn flytja inn mest af neysluvörum sínum, ef landbúnaðarvörur eru undanskildar, en flytja út fisk, ál og ferðamannaþjónustu. Önnur framleiðsla hérlendis er að mestu leyti í óskiptanlegum vörum (e. non-tradables) sem ekki er hægt að flytja á milli landa, s.s. þjónusta og orkuframleiðsla. Landfræðileg einangrun landsins gerir það að verkum að dýrt er að flytja vörur til landsins og skortur á samkeppni á mörgum mörkuðum hefur auðveldað fyrirtækjum að halda uppi verði á innflutningsvörum. Smæð íslenska markaðsins leggst á eina sveif með landfræðilegri einangrun til þess að hækka verðlag hér innanlands, en smæðin gerir það verkum að erfiðara er en ella að koma við vélvæðingu og stærðarhagkvæmni á mörgum sviðum.

Smæðin Smæðin getur skapað nauðarval á milli stærðarhagkvæmni og fákeppni annars vegar en stærðaróhagræðis og samkeppni hins vegar. Í báðum tilvikum sitja neytendur uppi með hærra vöruverð. Af þessum sökum er eðlilegt að verðlag hérlendis sé hærra en á hinum stærri og þéttari markaðssvæðum á meginlöndunum tveim fyrir austan og vestan. Á síðustu árum hefur þó orðið hreyfing í átt til aukinnar samkeppni í kjölfar þess að íslenskt efnahagslíf hefur opnast meira fyrir erlendum viðskiptum, bæði hvað varðar vörur og fjármagn, auk þess sem íslensk hagstjórn hefur færst í það horf er þekkist í öðrum þróuðum ríkjum. Af þeim sökum hefur því kerfisbundinn munur á verðlagi hér og erlendis minnkað og verð á mörgum vörutegundum nálgast það sem tíðkast í mörgum nágrannalöndum okkar.

Landsframleiðsla á mann (y-ás) og verðlag einkaneyslu (x-ás) innan OECD árið 2003.

Hlutfallslegt verðlag nokkurra vöruflokka árið 2001 – 15 ríki Evrópusambandsins = 100

Ísland - Svíþjóð

Danmörk - Ísland

Ísland - Noregur

Raungengi

Hlutfallslegt PPP Hlutfallslegt jafnvirði gerir einfaldlega ráð fyrir því að sá mismunur sem er til staðar á verðlagi á milli landa ráðist af þeim takmörkunum á högnunarviðskiptum sem eru til staðar og getið var hér að ofan. Ef munurinn verður meira en nemur högnunarhindrunum hlýtur að skapast þrýstingur á verðlækkun. Þetta er oft útlagt sem raungengi, sem sést hér að neðan.

Raungengi launa Raungengi er með öðrum þræði mælikvarði á samkeppnis-stöðu innlendra framleiðenda, hvort sem þeir selja innanlands eða utan. Raungengi er oft sett fram sem hlutfallsleg laun fremur en verðlag: Oft eru því kvarðar úr utanríkisviðskiptum notaðir til þess að meta raungengisstöðuna. Hægur vöxtur útflutnings, en hraður vöxtur innflutnings gæti því bent til þess að raungengi sé of hátt og innlend framleiðsla sé of kostnaðarsöm miðað við það sem gerist erlendis.

Nafngengi og raungengi Sveigjanlegt nafngengi ætti fræðilega séð að tryggja að verðjöfnun innan þeirra marka sem hagkvæmni högnunarviðskipta setur. Fyrir árið 1973, þegar Bretton-Woods fastgengiskerfið hrundi og helstu gjaldmiðlar heimsins fóru á flot, var sveigjanlegt gengi fremur sjaldgæft í hinum vestræna heimi ef undan eru skilin stutt óróatímabil. Því var spáð af hagfræðingum eins og Milton Friedman (1953) að sveigjanlegt nafngengi myndi leiða til þess raungengið yrði mjög stöðugt við langtímajafnvægi vegna högnunarviðskipta í tengslum við jafnvirði verðs. Hins vegar kom hið gagnstæða í ljós eftir að gjaldmiðlar heimsins komust á flot eftir 1973 að hreyfingar nafngengisins mögnuðu fremur en lægðu sveiflur í raungengi. Ástæðan er einfaldlega sú að gjaldeyrismarkaðir eru eðli málsins samkvæmt eignamarkaðir og verðmyndun er oft í litlum tengslum við þjóðhagsstærðir, a.m.k. þegar til skemmri tíma er litið.

Raungengi nú er í sögulegu lágmarki! Raungengi Íslands frá 1914 til 2011 á mælikvarða verðlags.

20-30% lækkun miðað við síðustu 20 ár!

Íslenska gjaldeyrisbólan Landsframleiðsla á mann á Íslandi, miðað við nafngengi krónunnar (blá lína) og PPP leiðrétt (svört lína)

In the flat world of international finance… -Iceland became the destination for yield hungry capital! The Current and Capital Account Balance, % of GDP Capital inflows Current Account Deficits

Hin nýju síldarplön Á fyrri tíð gagnaðist lágt gengi krónunnar helst landsbyggðinni þar sem útflutningsframleiðslan, einkum sjávarútvegur, var staðsett. Að sama skapi var vann veik króna gegn höfuðborgarsvæðinu þar sem þjónustugreinarnar hafa verið staðsettar. Gengisfall krónunnar fól því í sér beina millifærslu frá neytendum á mölinni sem þurftu að borga hærra verð fyrir neysluvörur til landsbyggðarinnar sem fékk hærra verð fyrir sínar framleiðsluvörur. Vitaskuld mun lágt gengi hvetja áfram mörg byggðarlög úti á landi, einkum þau sem hafa lífsviðurværi sitt af sjávarútvegi. Hins vegar eru þjónustugeirinn nú einnig orðinn útflutningsvegur, einkum hvað varðar ferðaþjónustu og ýmsa tæknigreinar. Miðbær Reykjavíkur gegnir nú sama hlutverki og síldarplönin á fyrri tíð; afmarkaður staður þar sem fjöldi fólks vann mikil verðmæti á afmörkuðum tíma. Ferðamenn eru nú komnir í hlutverk síldarinnar.

Efnahagsstaða landsins

Tími er peningar Atvinnuleysi og vannýtt framleiðslugeta fylgir ávallt aðlögun eftir bólu-basl hagsveiflur. Því lengri sem aðlögunin er, þeim mun meira tapast af framleiðslu. Tímafrekt að færa vinnuafl á milli atvinnugreina. Nýjar greinar þurfa tíma til að vaxa og fólk þarf tíma til þess að finna ný störf. Þá skapast kostnaður vegna missetningar fjármagns (misallocation of capital) vegna misheppnaðra fjárfestinga. Það erfitt að flytja fjármuni á milli greina. Þess í stað þurfa afskriftir og úrelding framleiðslutækja að koma til. Þegar hagvöxtur stöðvaðist eftir hrun þorsksins árið 1989 tók 5 ár að koma honum aftur af stað. Hinn nýi taktur kom eftir inngöngu inn á EES 1993 og samþættingu íslenska hagkerfisins við evrópska markaði. Hagvöxtur hófst þannig aftur árið 1995 með álíka hraða og verið hafði en það heppnaðist aldrei að vinna að fullu til baka þann tíma sem tapaðist með atvinnuleysi á milli áranna 1990 og 1995.

Nýr taktur? Raunvöxtur landsframleiðslu á Íslandi frá 1945 og framreiknun 3% leitnivaxtar til 2025

Innflutningur bregst við raungengi en útflutningur ekki Útflutningur (rauð lína) og innflutningur (blá lína) á föstu verðlagi.

Ársfjórðungsleg breyting þjóðarútgjalda og einkaneyslu 7 fjórðungar komnir í hagvexti, 10 eftir? Ársfjórðungsleg breyting þjóðarútgjalda og einkaneyslu - miðað við sama fjórðung frá árinu áður

Vöxtur þjóðarútgjalda eftir uppruna – spá Seðlabankans til 2014 Fjárfesting og einkaneysla – til helminga – leiða vöxtinn Vöxtur þjóðarútgjalda eftir uppruna – spá Seðlabankans til 2014 - breytingar á ársgrundvelli

Fjárfesting sem hlutfall af landsframleiðslu 1980-2012 Fjárfesting er í sögulegu lágmarki sem hlutfall af landsframleiðslu Fjárfesting sem hlutfall af landsframleiðslu 1980-2012

Hlutfall innflutnings á móti fjárfestingu og einkaneyslu Innflutningssækni fjárfestingar og einkaneyslu er að aukast Hlutfall innflutnings á móti fjárfestingu og einkaneyslu

Ársfjórðungsleg breyting innflutnings og útflutnings Innflutningur vex hraðar en útflutningur Ársfjórðungsleg breyting innflutnings og útflutnings - miðað við sama fjórðung frá árinu áður

Framlag utanríkisviðskipta til hagvaxtar er neikvætt! Framlag utanríkisviðskipta til hagvaxtar – og spá Seðlabankans til 2014

Hinar öfgafullu sveiflur – hafa allar endað með gengisfalli Framlag utanríkisviðskipta og þjóðarútgjalda til hagvaxtar 1981 til 2012 og spá Seðlabankans til 2014

Hagvöxturinn heldur áfram – en hversu lengi? Íslensk hagvaxtarskeið standa yfirleitt í 16-18 ársfjórðunga. 1984-1988: 16 fjórðungar, 1998-2002: 16 fjórðungar, 2004-2008; 18 fjórðungar Nú þegar eru 7 fjórðungar liðnir – eru þá 9-11 eftir? Samdráttarskeiðin mjög misjöfn – allt frá því að standa í tvo fjórðunga árið 2002 eða til harkalegrar brotlendingar árið 2008-2009. Vöxturinn hefur verið borinn áfram líkt og öll fyrri hagvaxtarskeið með vexti innlendrar eftirspurnar – en framlag utanríkisviðskipta hefur verið neikvætt. Hér virðist allt vera eftir bókinni eða hvað?

Brotthætti jafnvægi

Hvar er útflutningurinn? Þrátt fyrir að gengi krónunnar hafi nú verið mjög lágt í þrjú ár hefur útflutningur frá landinu ekki vaxið að magni svo miklu nemur. Helstu útflutningsatvinnuvegir landsins búa við ytri takmarkanir á framleiðslu sinni. Afli íslenskra skipa takmarkast af aflaheimildum og stóriðjan takmarkast af þeirri orku sem er til nýtingar. Aukning í ferðaþjónustu en hún ein og sér dugar ekki langt. Þörf á miklum fjárfestingum í aukinni framleiðslugetu útflutningsgreina. Hraðvirkasta leiðin til þess felst í beinni erlendri fjárfestingu. Ástæðan er einföld: Það þarf annað og meira en framleiðslutækin ein til þess að hefja framleiðslu fyrir erlenda markaði. Það þarf bæði þekkingu á þörfum kaupenda ytra, sölunet til þess að koma vörunni á rétta stað og markaðsnet til þess að selja hana. Allt þetta fylgir með kaupunum þegar erlent fyrirtæki byggir verksmiðju á Íslandi til útflutningsframleiðslu.

Framleiðsluslaki eftir mati Seðlabankans Slakinn í hagkerfinu er togaður mjög fljótt út Framleiðsluslaki eftir mati Seðlabankans

Hvenær munu þjóðarútgjöld ná landsframleiðslu og bjarnargildran læsist um krónunna. Landsframleiðsla og þjóðarútgjöld frá 1980: spá Seðlabankans og spá Gamma

Vöruskiptajöfnuður sem % af útflutningi og leitnispár Hve lengi mun vöruskiptaafgangurinn endast? Vöruskiptajöfnuður sem % af útflutningi og leitnispár -spá1 - leitni milli 2010 til 2012 en spá-2 sýnir leitni milli 2011-212

Útflutningsleið Íslands Nú býr þjóðin við viðskiptaafgang sem einmitt fékkst með hruni einkaneyslunnar árið 2008 og gengisfalli krónunnar. Um leið og þjóðarútgjöld aukast mun ganga á þennan afgang enda er aukin einkaneysla alltaf ávísun á aukinn innflutning þar sem um 40% af neyslukörfu heimilanna innfluttar vörur. Íslenska hagkerfið er í skrúfstykki í þeim skilningi að innflutningur getur aukist verulega umfram útflutning án þess að hætta steðji að gjaldeyrisstöðu landsins. Þjóðin getur því ekki eytt meira en hún aflar og fjármagnað viðskiptahalla með erlendu lánsfé sem raunin hefur verið svo oft áður. Annað hvort verður Seðlabankinn að grípa í taumana með vaxtahækkunum eða gjaldeyrisútflæði vegna aukins innflutnings mun veikja krónunna, skapa verðbólgu og kæfa neysluna niður. Það andrými sem eftirspurnardrifinn vöxtur hefur hérlendis er aðeins 2-3 ár.