دانشگاه علوم پزشکی بوشهر Maternal & Child Health (MCH) دانشکده بهداشت Maternal & Child Health (MCH) بهداشت مادرو کودک بهداشت مادر و کودک
تغذیه تکمیلی بهداشت مادر و کودک
تغذیه تکمیلی: شیر خوار در 6 ماه اول زندگی خود جز به شیر مادر، نیازی به استفاده از هیچ گونه مواد غذایی، آب (حتی در مناطق گرمسیر) ندارد. از سن 6 ماهگی به بعد شیر مادر به تنهایی کافی نمی‌باشد و جهت رشد و تکامل مطلوب بایدغذای کمکی به موقع شروع شود. بهداشت مادر و کودک
تغذیه تکمیلی: نکته کلیدی در تغذیه تکمیلی این است که هم زمان با شروع غذای کمکی و تا پایان 12 ماهگی غذای اصلی نوزاد هنوز شیر مادر است، لذا تغذیه با شیر مادر به طور مکرر و حتی به مقدار بیشتر و بر حسب تقاضا و تمایل شیرخوار در تمام شبانه روز و قبل از هر وعده غذای کمکی باید مورد توجه قرار گیرد. بهداشت مادر و کودک
خطرات شروع زودرس غذاهاي کمکی جاي تغذیه با شیرمادر را گرفته و در تامین نیازهاي تغذیه اي کودك مشکلاتی ایجاد می کند، اگر از حریره و سوپ آبکی و رقیق استفاده شود منجر به دریافت اندك مواد مغذي خواهد شد. به دلیل دریافت کمتر عوامل حفاظتی شیرمادر ، احتمال ابتلا به بیماري ها افزایش می یابد، به دلیل اینکه غذاهاي تکمیلی به اندازه شیرمادر پاکیزه نبوده و سهل الهضم نیستند احتمال ابتلا به اسهال نیز افزایش می یابد، از آنجا که کودك هنوز توانائی هضم و جذب پروتئین غیر انسانی را به خوبی ندارد احتمال ایجاد حالت هاي آلرژیک افزایش می یابد. اگر تغذیه با شیرمادر به دفعات کمتري صورت گیرد خطر حاملگی مادر افزایش می یابد. بهداشت مادر و کودک
خطرات شروع دیرتر از موعد غذاهاي کمکی کودك غذاهاي اضافی مورد نیاز براي تامین نیازهاي در حال رشدش را دریافت نخواهد کرد. رشد و تکامل کودك آهسته تر می شود. عدم شروع به موقع تغذیه تکمیلی در کودکان غالباً باعث تأخیر رشد در شش ماهه دوم عمر و سوء تغذیه شدید در سال دوم عمر و اختلالاتی مثل کم خونی فقرآهن می‌گردد. بهداشت مادر و کودک
كم حجم ، پرانرژي و مغذي باشد اصول تغذیه تکمیلی: تميز و سالم باشد كم حجم ، پرانرژي و مغذي باشد با استفاده از غذاهاي خانواده به آساني تهيه شود نرم و قابل هضم باشد به شيرخواراني كه با شير مادر تغذيه مي شوند از 12- 6 ماهگي حداقل سه بار در روز غذاي كمكي داده شود. غذا را از يك قاشق مرباخوري شروع كرده و به مقدار و تنوع غذايي بيافزاييد. كودك را براي وعده هاي اصلي و ميان وعده ها فعالانه تشويق كنيد. غذاي كمكي را با فنجان يا كاسه داده ، به هيچ وجه از بطري استفاده نكنيد. اگر غذاي كمكي را در يخچال نگهداري نمي كنيد ، ظرف 2 ساعت پس از تهيه ، آنرا مصرف كنيد. هنگام بيماري و پس از آن شيرخوار را به دفعات بيشتر از قبل با شير مادر تغذيه كرده و غذاي اضافي به او بدهيد . بهداشت مادر و کودک
تا يكسالگي در هر بار تغذيه با غذاي كمكي اول شير مادر بدهيد. نكات مهم : تا يكسالگي در هر بار تغذيه با غذاي كمكي اول شير مادر بدهيد. از يك نوع غذاي ساده شروع كنيد و هر غذا به مدت 5 تا 7 روز داده شود و بعد غذاي ديگر به كودك داده شود و به تدريج تنوع غذايي را بيشتر كنيد (جهت تشخیص ناسازگاری غذایی و عادت کردن دستگاه گوارش کودک به غذای جدید ). بهتر است غذاها با قاشق و مايعات با ليوان داده شود . بايد غذاهاي كمكي به ترتيب داده شود و هر دو هفته غذاي خاصي به رژيم غذاي كودك اضافه شود . بعد از تغذيه كودك بايد آب آشاميدني سالم و بهداشتي به كودك داد. تا يك سالگي به غذاي كودك شکر، نمک و هر گونه چاشنی و ادویه اضافه نكنيد . غذا را بيش از يك بار گرم نكنيد. دادن قطره مولتي ويتامين از 15 روزگي روزانه 25 قطره و قطره آهن با شروع غذاي كمكي روزانه 15 قطره تا 24 ماهگي توصيه مي شود . قطره آهن بايستي در عقب دهان چكانده شود و بعد به كودك آب بدهيد تا رنگ دندان ها سياه نشود . بهداشت مادر و کودک
نحوه شروع و ادامه غذاي کمکی ماه هفتم: غلات مانند برنج بهترین ماده غذایی براي شروع تغذیه تکمیلی است. چون هضم آن آسان است.در هفته اول فرنی یکی از بهترین غذاهایی است که می توان از یک بار در روز به اندازه 1 تا 3 قاشق مرباخوري شروع کرد و به تدریج بر مقدار آن، متناسب با اشتهاي کودك افزود. از هفته دوم شروع غذاي کمکی می توان علاوه بر فرنی، شیر برنج (کاملا" پخته و له شده) و حریره بادام نیز به کودك داد. تغذیه شیرخوار با فرنی، شیر برنج و حریره بادام را می توان تا دو هفته ادامه داد (بسته به علاقه کودك به این نوع غذاها می توان حتی تا یکسالگی و یا بیشتر از این غذاها به عنوان یک وعده غذاي کمکی به کودك داد). بهداشت مادر و کودک
ماه هفتم: در هفته سوم مصرف انواع سبزيهای پخته و نرم شده مثل سیب زمینی، هویج، جعفري، لوبیا سبز و کدو حلوایی که با کمی روغن یا کره مخلوط شده براي تغذیه کودك شروع می شود. از هفته چهارم تهیه سوپ با گوشت پخته و نرم شده کم چربی همراه با سبزیهای پخته و نرم شده را باید به قطعات کوچک تقسیم کرد و یا از گوشت چرخ کرده استفاده نمود که باید کاملا" پخته و له شوند. بهداشت مادر و کودک
در ماه بعد (ماه هشتم زندگی) علاوه بر سوپ می توان زرده تخم مرغ را شروع کرد، زرده باید کاملا آب پز و سفت باشد. ابتدا باید به اندازه یک قاشق چایخوري از زرده پخته شده را در آب یا شیر له کرد و به شیرخوار داد و مقدار آن را به تدریج افزایش داد تا در ظرف یک هفته به یک زرده کامل تخم مرغ برسد. آن گاه می توان یک روز در میان یک زرده کامل یا هر روز نصف زرده تخم مرغ به شیرخوار داد. استفاده از سفیده تخم مرغ تا یک سالگی توصیه نمی شود. بهداشت مادر و کودک
از 8 ماهگی می توان به غذاي شیرخوار ماستی که ترش نباشد نیز اضافه نمود. با اضافه کردن غذاهاي سفت تر و کمی قابل جویدن، عمل تکامل جویدن در شیرخوار تقویت شود. اگر تدریجا" مواد غذایی سفت اضافه نشود و شیرخوار به عمل جویدن تشویق نگردد و براي مدت ها از غذاهاي له شده استفاده کند، علاوه برابتلا به تاخیر رشد بعدا" در جویدن غذاهاي سفت دچار مشکل خواهد شد. براي این کار می توان از حدود 8 ماهگی تکه هاي نان و بیسکویت هم به دست شیرخوار داد. از 8 ماهگی می توان به غذاي شیرخوار ماستی که ترش نباشد نیز اضافه نمود. بهداشت مادر و کودک
شروع استفاده از حبوبات 9 ماهگی است که به سوپ شیرخوار اضافه می شود شروع استفاده از حبوبات 9 ماهگی است که به سوپ شیرخوار اضافه می شود. می توان از انواع حبوبات خیس شده و پوست کنده که کاملا" پخته و نرم باشد، مانند عدس، ماش، لوبیا و یا حبوبات جوانه زده استفاده کرد. حبوبات منبع خوبی براي تامین پروتئین و املاح هستند و همراه با غلات و شیرمادر غذاي کاملی را تشکیل می دهند. آب میوه آخرین ماده غذایی است که به برنامه غذایی کودك در سال اول اضافه می شود و حاوي ویتامین و املاح معدنی است. آب میوه را باید در ابتدا به صورت رقیق شده و از یک قاشق مرباخوري در روز شروع و تدریجا" به مقدار آن افزود. بهتر است مدت 7-۵ روز فقط از یک نوع آب میوه استفاده شود تا اگر ناسازگاري وجود داشت شناخته شود. بهداشت مادر و کودک
مصرف توت فرنگی، گیلاس و آلبالو، کیوي، خربزه و اسفناج، سفیده تخم مرغ به دلیل ایجاد حساسیت و همچنین مصرف عسل در سال اول زندگی به دلیل احتمال آلودگی با کلستریدیوم بوتولینوم توصیه نمی شود. بهداشت مادر و کودک
بهداشت مادر و کودک
مقوي و مغذي سازي غذاي کودك مقوي کردن غذا یعنی موادي را به غذا اضافه کنیم که انرژي آن را بیشتر کند. مغذي کردن غذا یعنی موادي را به غذا اضافه کنیم که پروتئین، ویتامین و املاح آن را بیشتر کند. موادي که انرژي غذا را بیشتر می کنند روغن ها داراي انرژي هستند و افزودن مقدار کمی روغن به غذاي کودك به خصوص کودکی که آهسته رشد می کند توصیه می شود، چون: انرژي روغن نسبت به مواد غذایی دیگر بیشتر است (هر گرم روغن حدود 9 کالري و هر گرم قند و شکر 4 کالري دارد). چربی ها مثل کره، روغن زیتون، روغن نباتی (ترجیحا" روغن مایع) بدون اضافه کردن حجم غذا، انرژي غذا را بیشتر می کنند. روغن باعث بهبود طعم و نیز نرم شدن غذا می شود و خوردن آن را براي شیرخوار راحت تر می کند. قند و شکر انرژي زا هستند ولی مصرف آن براي شیرخوار زیر یک سال توصیه نمی شود چون ذائقه او به طعم شیرین عادت می کند و زمینه براي بروز مشکلاتی مثل چاقی در بزرگسالی فراهم می شود. بهداشت مادر و کودک
نکات اساسی که هنگام تهیه غذاي کودك باید رعایت شود: با توجه به این که منابع آلودگی مواد غذایی زیاد هستند، لذا توجه به نکات زیر در تهیه غذاي سالم براي شیرخواران و کودکان خردسال اهمیت زیادي دارد. این نکات عبارتند از: پختن کامل غذا در حرارت زیاد (حدود 70 درجه سانتی گراد) تازه تهیه کردن هر وعده غذا نگه داري غذا در یخچال و یا فریزر شستن میوه ها و سبزي ها استفاده از آب سالم شستن دست ها به دفعات زیاد خودداري از تغذیه شیرخوار با استفاده از بطري محافظت غذاها از حشرات و جوندگان نگه داري مواد غذایی فاسد نشدنی در محل مطمئن تمیز نگه داشتن وسایل لازم براي تهیه غذا بهداشت مادر و کودک
از شیر گرفتن بچه (weaning) : تداوم تغذیه با شیرمادر تا پایان دو سالگی توصیه می شود. توصیه قران کریم دو سال است اما بیش از دو سال نیز منع نشده است. تصمیم در مورد از شیر گرفتن بستگی به شرایط جسمی ، روانی مادر و کودك و ویژگی هاي خانواده دارد. بهترین روش از شیر گرفتن، تدریجی است که همراه با عشق و علاقه و در طی چند ماه اتفاق افتد. بنابراین بعد از دو سال کامل که کودك از شیر مادر بهره مند شده و 5 وعده در روز ( 3 وعده غذاي اصلی و 2 میان وعده ) غذا می خورد و مایعات را هم با لیوان می نوشد می توان 1 تا 2وعده شیر پاستوریزه یا آب میوه را جایگزین شیر مادر نمود که باید با لیوان یا فنجان به شیر خوار داد. هر 2 الی 3 روز یک بار، نباید بیش از یک وعده شیردهی را حذف کنید. بهداشت مادر و کودک
از شیر گرفتن بچه (weaning) : در این روش چون از شیر گرفتن آرام آرام است مشکلات عصبی روانی و تغییرات هورمونی مادر که در یکباره از شیر گرفتن اتفاق می افتد به وجود نمی آید و کودك نیز دچار ضربه روانی نمی شود. به این ترتیب کودك کم کم علاقه به شیر خوردن را از دست می دهد و ممکن است خودش یک باره آن را کنار بگذارد. در ابتدا بهتر است مادر شیر خود را در وعده صبح به کودک ندهد و سپس بعد از یکی دو هفته وعده بعد از ظهر را قطع کند و بالاخره آخرین وعده تغذیه با شیر مادر باید وعده شبانه باشد. از شیر گرفتن نباید در زمان بیماري و استرس باشد. در زمان قطع شیردهی کودک نیاز به محبت بیشتر مادر دارد لذا مادر باید کودک را از خود دور نکند و از راه‌های مختلف نیز کودک را مورد مهر و محبت قرار دهد. بهداشت مادر و کودک
بهداشت مادر و کودک