دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرند حسابداری محیط زیست و اجتماعی استاد مربوطه : آقای دکتر علی نژاد ارائه دهندگان: عصمت موسوی نفیسه باقری فر زمستان 91

در عصر حاضر با توجه به وجود برخی ازمحدودیت های زیست محیطی به ویژه در تجارت جهانی و تنگ شدن عرصه رقابت همگان بر این موضوع توافق دارند که مدیران واحد های تجاری تحت فشارفزاینده ای هستند که نه تنها باید هزینه های عملیاتی را کاهش دهند بلکه باید تاثیرات زیست محیطی حاصل از فعالیت های عملیاتی خود را نیز به حداقل برسانند.این اعمال فشار از طرف گروههایی نظیر سهامداران ،دولت، رسانه های گروهی، مصرف کنندگان، سرمایه گذاران ودیگرسازمان ها اعمال میشود. مقدمه

حسابداری اجتماعی نیز بخشی از دانش حسابداری است که هدف آن اندازه گیری اثرهای اجتماعی ناشی از فعالیت های واحد تجاری است.از آنجاکه هر واحد تجاری عضوی از جامعه ای هست که در آن فعالیت میکند وبه طور مستمر در تعامل با سایر اعضای جامعه میباشدبا استناد به قراردادهای نانوشته اجتماعی بین اعضای جامعه که برای حفظ منافع تمامی اعضا وضع شده اند ضرورت دارند. واحد تجاری از تعهدات و مسولیت های خود آگاه بوده وآن را محدود به حفاظت منافع سهامداران ندانند؛ بلکه در قبال سایر گروههای اجتماع تعهدات و مسولیت های لازم را پیرامون خود احساس کنند.

تاریخچه حسابداری محیط زیست: می توان دوره های تکامل وسیر تحول حسابداری محیط زیست رابه شرح زیر توصیف کرد : 1 – دوره 1970 : در این دوره مباحث نظری وتشریحی از حسابداری محیط زیست ارائه شده 2 – دوره 1990- 1981 : دراین دوره درخصوص نقش حسابداری محیط زیست در تشریح اطلاعات برای فعالیتهای زیست محیطی مباحثی مطرح شد . 3 – دوره 1995 – 1991 : تاحدودی تکامل وپرورش حسابداری محیط زیست وارائه گزارشهای زیست محیطی وهمچنین امکان حسابرسی این نوع گزارش ها و 4 – دوره حاضر : نقش حسابداری محیط زیست به عنوان ارزیابی کننده ی عملکرد زیست محیطی شرکت ها دررابطه با استانداردهای مصوب مراجع رسمی حسابداری . این نقش از ابتدای 1996 مورد توجه قرار گرفت.

مفهوم حسابداری محیط زیست: حسابداری زیست محیطی شامل مجموعه فعالیتهایی است که موجب افزایش توان سیستم های حسابداری درجهت شناسایی ، ثبت وگزارشگری آثار ناشی از تخریب و آلودگی زیست محیطی می شود . حسابداری زیست محیطی مبتنی برتلفیق زیست محیطی به عنوان منبع سرمایه ودر نظر گرفتن هزینه های زیست محیطی به عنوان یکی از هزینه های قابل قبول در فرآیند حسابداری ومحاسباتی است . حسابداری زیست محیطی برمفاهیم اقتصادی وزیست محیطی بنا شده وبه دلیل عدم استفاده از روشهای مبتنی بربازار کاربرد آن مستلزم ایجاد تغییر در فرهنگ است . حسابداری زیست محیطی برخی از این تغییرات رادرسازمان ووسیع تر از آن رادرجامعه ارائه می کند وبا ارائه شناخت اساسی بیشتر ومشارکت درفعالیتهای کاری روزانه به تعیین هدف توسعه مستمر به عنوان رویکردی خاص کمک می کند . هدف حسابداری زیست محیطی فراهم آوردن اطلاعاتی است که برای ارزیابی عملکرد تصمیم گیری کنترل وگزارشگری به مدیران یاری رساند .

دلایل سودمندی حسابداری محیط زیست: 1 – بسیاری ازهزینه های زیست محیطی را می توان بااستفاده از تصمیم گیری های تجارتی بهتر سرمایه گذاری در فناوری سازگارتر بامحیط زیست ( صنایع سبز ) وطراحی دوباره فرآیندها ومحصولات تولیدی به طور قابل ملاحظه ای کاهش داد ویا اصلا آن راحذف کرد . زیرا برخی از این هزینه ها ممکن است هیچ ارزش افزوده برای سیستم ویا محصول ایجاد نکند . 2 – مدیریت بهتر هزینه های زیست محیطی می تواند عملکرد زیست محیطی شرکت را نیز بهبود بخشیده و از طریق کاهش آلودگی وحفظ سلامت عمومی و مزایای قابل ملاحظه ای را برای جامعه به همراه داشته باشد . 3 – درک درست هزینه های زیست محیطی واطلاع از عملکرد زیست محیطی فرآیندها و محصولات تولیدی می تواند بهایابی درست وصحیح وهمچنین قیمت گذاری محصولات را بهبود بخشیده وبه شرکت هادر طراحی فرآیندها ومحصولات سازگارتر با زیست محیطی یاری رساند . 4 – ثابت شده است که باتوجه به فرآیند ها ومحصولات تولیدی منطبق با شرایط زیست محیطی بهتر ومزایای رقابتی برای محصولات شرکت در میان مشتریان ایجاد می کند

چارچوب حسابداری محیط زیست: حسابداری زیست محیطی ابزار انعطاف پذیری است که می تواند چهارچوب های مختلفی را پوشش دهد ودر مقیاس های مختلف مورد استفاده قرار گیرد مقیاس و درجه حسابداری زیست محیطی به منابع نیازها و اهداف شرکت بستگی دارد . حسابداری زیست محیطی را می توان در مقیاس های مختلف زیر بکار گرفت : 1 ) فرآیندهای تولیدی جداگانه ویا گروهی 2 ) سیستم تولیدی 3 ) محصول ویا خطوط تولید محصول 4 ) تجهیزات تولیدی چهارچوب حسابداری محیط زیست در تعیین استانداردهای گزارشگری مورد توجه می باشد . در ارائه چهارچوب قانون از حسابداری محیط زیست در موارد زیر تاکید می شود . 1 ) بالا بردن سطح آگاهی در مورد مباحث زیست محیطی 2 ) توسعه خط مشی هایی برای کمک به شناسایی مباحث زیست محیطی وارزیابی وگزارش چنین مباحثی (3 تهیه برنامه های آموزشی از طریق رشته هایی که مباحث زیست محیطی و حسابداری آن را مورد توجه قرار میدهد. 4)توسعه و توجه به حسابداری محیط زیست

انواع حسابداری محیط زیست وکاربرد آن : انواع حسابداری محیط زیست وکاربرد آن : حسابداری محیط زیست در سطح ملی (اقتصاد کلان]) حسابداری در آمد ملی(برون سازمانی) در سطح واحد تجاری (اقتصاد) حسابداری مدیریت (درون سازمانی) حسابداری مالی(برون سازمانی) حسابداری بهای تمام شده حسابداری مواد اولیه

طراحی محصول وطراحی فرآیند تولید ارزیابی عملکرد وکنترل هزینه ها حسابداری درآمد ملی: درسطح اقتصاد کلان از حسابداری محیط زیست به منظور انجام محاسبات مربوط به هزینه های منابع زیرزمینی وجریانهای حاصل از این منابع استفاده می شود . حسابداری مالی : درسطح اقتصاد خرد یا واحدتجاری ، محیط زیست می تواند در حسابداری مالی مورد توجه قرار گیرد و الزامات را جهت افشای بدهی ها و هزینه های زیست محیطی مقرر کرده است حسابداری مدیریت : کاربرد حسابداری محیط زیست در حسابداری مدیریت این است که واحد تجاری براساس قواعد حاکم بر آن می توانند بهای مواد و هزینه های زیست محیطی استفاده شده برای انجام عملیات خود را اندازه گیری کنند . مدیریت می تواند در برخی از تصمیمات داخلی خود به شرح زیر ، از اطلاعات حاصل از حسابداری زیست محیطی استفاده نماید : طراحی محصول وطراحی فرآیند تولید ارزیابی عملکرد وکنترل هزینه ها سرمایه گذاری دردارایی های ثابت مدیریت ضایعات

واژه بها یابی زیست محیطی حداقل به 2 جنبه مهم اشاره دارد : هزینه های زیست محیطی: واژه بها یابی زیست محیطی حداقل به 2 جنبه مهم اشاره دارد : 1 – هزینه هایی که به طور مستقیم فعالیت های مالی شرکت را تحت تاثیر قرار می دهند این هزینه ها هزینه های خصوصی خاص شرکت یا داخلی نامیده می شوند . 2 – هزینه های منحصر به فرد زیست محیطی که به شرکت ها مسئول آن ها نیستند وهیچ پیامد اقتصادی مستقیمی برای فعالیتهای مالی شرکت ندارند . این هزینه ها ، هزینه های اجتماعی نامیده می شود .

هزینه های زیست محیطی مورد توجه مدیریت: 1 - هزینه های زیست محیطی که به طور کلی و عمومی مورد توجه مدیریت قرار می گیرند و اصطلاحا به آن ها هزینه های مستقیم یا عادی گفته می شود . 2 - هزینه های زیست محیطی که ممکن است ( به دلیل تلقی آن ها به عنوان هزینه های سربار و یا تحقیق و توسعه مبهم باشند به خاطر تصمیم نادرست آن ها به مراکز هزینه ) بدارائه شوند یا به سادگی چشم پوشی شود به این هزینه ها اصطلاحا هزینه های مخفی احتمالی ، ویا کمتر مشهود گفته می شود . هزینه های مخفی و پنهان از دید مدیریت : 1 - هزینه های زیست محیطی اولیه : هزینه هایی هستند که قبل از شروع فرآیند تولید ویابه کارگیری تجهیزات روی می دهند این هزینه ها می توانند شامل هزینه های مربوط به طراحی محصولات وفرآیند های تولیدی که از نظر زیست محیطی بهتر باشند ویا ارزیابی گزینه های مربوط به تجهیزات ، کنترل آلودگی و ... باشد . 2 – هزینه های زیست محیطی قانونی : هزینه هایی هستند که به خاطر پذیرفتن قوانین ومقررات دولتی مربوط به زیست محیطی شرکت تحمیل می شوند . 3 - هزینه های زیست محیطی اختیاری : هزینه هایی هستند که وقوع آن ها در واحد اقتصادی به خاطر رعایت الزامات قانونی زیست محیطی نیست بلکه خود واحد اقتصادی برای اصلاح زیست محیطی ویا افزایش اعتباری زیست محیطی شرکت در میان مشتریان آن ها را متحمل می شود .

هزینه های محیط زیست اجتماعی و داخلی: در حسابداری محیط زیست آگاهی از اختلاف بین هزینه های محیط زیست اجتماعی و داخلی لازم و ضروری است.نمایشگر پایین این اختلاف را به خوبی نشان می دهد: هزینه های سنتی کارخانه در قسمت میانی نمایشگر،هزینه های تجاری هستند که نوعا به طور مناسب به موضوعات هزینه ،مانند هزینه دستمزد و مواد اولیه،ردیابی میشوند بسیاری از هزینه های مزبوردرسیستم حسابداری صنعتی به طور مستقیم به محصولات و فرایندهای تولیدی تخصیص داده میشوند که علت وقوع این هزینه ها هستند ودر ارزیابی مخارج سرمایه ای مد نظر قرار میگیرند.قسمت بزرگ تر نمایشگر هزینه های مخفی هستند که در واحد اقتصادی رخ میدهد و هنگام تصمیم گیری از آنها چشم پوشی میشود. هزینه های داخلی شرکت آن دسته از هزینه هایی هستند که در واحد تجاری روی میدهندو واحد تجاری مسول آنهاست. هزینه های داخلی به طور مستقیم بر سود و زیان شرکت تأثیر می گذارند. قسمت بیرونی نمایشگر هدینه های زیست محیطی اجتماعی را نشان میدهد این هزینه ها بر محیط و جامعه تأثیر میگذارند واز نظر قانونی واحد تجاری مسؤل جبران این هزینه ها از نظر مالی نیست.هزینه های اجتماعی به طور مستقیم بر سود و زیان شرکت تأثیر نمیگذارندو به صورت کیفی و یا کمی بر حسب مبلغ بیان میشوند.تأثیر هزینه های اجتماعی به صورت زیر است: 1-آلودگی زیست محیطی 2-تأثیرات زیان بار بر رفاه؛آسایش و سلامتی انسان که از طریق سیستم قانونی هم قابل جبران نیست.

دوره حسابداری هزینه شود؟ نحوه برخورد با هزینه های محیط زیست: شناخت هزینه های زیست محیطی مرتبط با تولیدات یک شرکت یا سازمان برای تصمیم گیری درست مدیریت بسیار حائز اهمیت می باشد. رسیدن به اهدافی مثل کاهش هزینه های زیست محیطی افزایش درآمد و بهبود عملکرد زیست محیطی مستلزم توجه به هزینه های زیست محیطی جاری ،آتی و بالقوه می باشد. وقتی برای موسسه ای هزینه های زیست محیطی معینی در دوره جاری متحمل می شود این سوال پیش می آید که باید برای کدام دوره حسابداری هزینه شود؟ هزینه زیست محیطی یک دوره معین ممکن است در نتیجه مخارج جاری یا مورد انتظار آینده یک دارایی یا خدمت ایجاد شده باشد. هزینه زیست محیطی که در نتیجه مخارج جاری ایجاد شده باشد به وضوح در صورت های مالی شناسایی خواهد شد و هزینه های محیط زیست که در نتیجه مخارج مورد انتظار آینده محتمل میشود،زمانی در صورت های مالی شناسایی خواهد شد که دارای معیارهای شناسایی بدهی باشد. در صورتی که هزینه زیست محیطی ناشی از تغییر در برآورد باشد ،مطابق با استانداردهای مربوط به تغییر در برآورد با آن برخورد میشود.

هزینه های محیط زیست که به طور مستقیم یا غیر مستقیم با منافع دوره جاری مرتبط هستند باید در دوره جاری هزینه شوند.به علاوه؛هزینه های محیط زیست که به عنوان هزینه های دوره یا زیان تلقی می شوند؛باید در دوره جاری حدف شوند.بسیاری از هزینه های زیست محیطی را میتوان با استفاده از تصمیم گیری های تجاری بهتر،سرمایه گذاری در فناوری های سازگارتر با محیط زیست(صنایع سبز)وطراحی دوباره فرآیند ها و محصولات تولیدی به طور درخور ملاحظه ای کاهش داده یا به طور کامل حذف کرد.زیرا برخی از این هزینه ها ممکن است هیج ارزش افزروده ای برای سیستم ویا محصول ایجاد نکنند.مدیریت بهتر هزینه های زیست محیطی قادر خواهد بود عملکرد زیست محیطی شرکت را بهبود بخشیده و مزایای در خور اعتنایی را برای جامعه به همراه داشته باشد.

شناسایی بدهی: بر اساس مفاهیم حسابداری؛شناسایی بدهی زمانی صورت می گیرد که بتوان آن را به طور منطقی برآورد کرد.وقتی محدوده مبالغ برآوردی مخارج آینده محیط زیست که مشمول تعریف بدهی است،تعیین شد،باید مبلغی معوق شود.هنگامی که مخارج آینده محیط زیست محتمل باشد ،مدیریت قادر خواهد بود برای مخارج آینده دامنه مبالغ منطقی آینده را برآورد کند.اما در برخی شرایط ممکن است تععین دامنه برای مبالغ برآوردی میسر نباشد.در این حالت مخارج آینده شناسایی نشده و تنها ماهیت بدهی افشا خواهد شد.

نتیجه گیری : حسابداری محیط زیست ابزاری جامع و فراگیر برای وارد کردن ملاحظات زیست محیطی درتصمیم گیری های تجاری است.وارد کردن هزینه های زیست محیطی داخلی در سیستم حسابداری به شرکت ها کمک خواهد کرد تا تصمیماتی اتخاذ نمایند که علاوه بر افزایش سودآوری بلند مدت عملکرد محیگ زیست را نیز بهبود بخشیده و با معرفی خود به عنوان صنعت سبز به بازار سرمایه موجبات افزایش ثروت سهامداران را فراهم آورند. سیستم مدیریت هزینه های محیط زیست باید روشی برای حسابداری تمام هزینه های محیط زیست داشته باشد و هزینه های زیست محیطی اجتماعی و داخلی رابا هم به منظور تسهیم هزینه ها و طراحی محصولات فرایندهای تولیدی و دیگر تصمیمات آتی شرکت به کار گیرد. سیستم حسابداری محیط زیست مبتنی بر اندیشه تحول حسابداری کلاسیک و تکمیل آن است.در این راستا باید هزینه های ناشی از آلودگی ورفع آن به عنوان تابعی از تولید یا خدمات نیز در کنار سود و هزینه حاصل از خوی کالاها وخدمات محاسبه شود.

منابع: دکتر خوش طینت«حسابداری زیست محیطی ابزاری جدید برای فرهنگی پایدار» مجله حسابدار شماره 210 مقاله لیلا پاک گوهر دکتر خوش طینت«حسابداری مسولیت های اجتماعی» دکتر سید حسین سجادی «حسابداری زیست محیطی» Bavaria ,joan. Fiduciary obligation and the importance of an environmental accountingstandard