Organizimi i te dhenave dhe i Informacionit Kapitulli 5 Kapitulli i 5, organizimi i te dhenave dhe informacionit, pershkruan konceptet baze qe jane esenciale per te kuptuar funksionet kryesore si dhe ndikimin e ruajtjes se te dhenave dhe te sistemeve te menaxhimit te bazave te te dhenave. Shumica e organizatave kane nje sasi te madhe te dhenash, porper te dhenat qe jane me te perdorshme dhe me sinjifikative duhen organizuar dhe duhen bere te aksesueshme. Shume firma ndertojne bazat e te dhenave ne mentre qe te menaxhojne te dhenat ne menyre me efiçente. Dizenjimi korrekt i bazave te te dhenave mund te kontribuoje ne suksesin e organizatesduke ofruar informacion qe ndihmon ne uljen e kostove, rritjen e fitimit, regjistrimin e aktivitetetev te kaluara si dhe ne parashikimin e tyre ne te ardhmen. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Principe dhe Objektiva Bazat e te dhenave per menaxhimin e te dhenave ofrojne avantazhe sinjifikative kundrejt menyres tradicionale me skedare. Percaktimi i konceptevedhe termave te pergjithshen te menaxhimit te te dhenave, duke theksuar avantazhet dhe dizavantazhet e bazave te te dhenave per menaxhimin e te dhenave. Tre modelet baze te bazave te te dhenave, karakteristikat e tyre, avantazhet dhe disavantazhet. Ky kapitull pershkruan dy metoda baze per menaxhimin e te dhenave: metoden tradicionale te skedareve si dhe metoden e re te bazave te te dhenave. Bazat e te dhenave ofrojne mjaft avantazhe, te cilat do t’i pershkruajme. Ka disa modele bazash te dhenash, te cilat duhet t’i dallojme. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Principe dhe Objektiva Dizenjimi i mire dhe menaxhimi i mire i bazave te te dhenave eshte nje mjet mjaft i vlefshem ne marrjen e vendimeve. Identifikimi i funksioneve te perbashketa te te gjithe sistemeve te menaxhimit te bazave te dhenave si dhe identifikimi i tre sistemeve me popullor te menaxhimit te te dhenave ne kendveshtrimin e perdoruesve. Te dhenat dhe informacionat jane asete mjaft te rendesishme per nje ndermarrje. Keshtuqe eshte mjaft e rendesishme te dizenjohen mire si dhe te menaxhohen mire bazat e te dhenave, ne menyre qe te dhenat mund te aksesohen lehte kur kemi nevoje per to. Meqe te dhenat jane kaq te rendesishme per nje organizate, eshte mjaft e rendesishme te kuptojme tendencat e bazave te te dhenave, zhvillimet si dhe perfitimet qe ato sjellin. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Principe dhe Objektiva Numri dhe tipi i aplikimeve te bazave te te dhenave do te vazhdoje te shtohet si dhe do te çoje ne perfitime relae per bizneset Identifikimi dhe diskutimi i shkurtes ne lidhje me aplikimet korente te bazave te te dhenave.

Hierarkia e te dhenave Hierarkia e të dhënave Shembuj Baza e të dhënave Skedari Personeli (Projekti i Bazes se te Dhenave) Skedari Departamenti Skedari Pagat Skedarët 0001 Flora Kodra 02-07-1985 0007 Agim Bregu 12-08-1980 0112 Ilir Lumi 16-06-1996 (Skedari Personeli) Rekordet (Rekordi përmban nr-id, emri, mbiemri, data e punësimit) 0001 Flora Kodra 02-07-1985 Fushat Kodra (Fusha mbiemri) Karakteret (Bytet) 1000100 (Germa F në ASCII)

Entitetet, Atributet dhe Çelsat Nr_Id Emri Mbiemri Data e punësimit Nr. Departamenti 00012 Agim Fusha 12-05-1979 012 00100 Vera Kodra 20-10-1985 009 00075 Besnik Mali 27-08-1997 002 Entititë (rekordet) Fusha çelës Atributet (fushat)

Metoda tradicionale vs Metoda tradicionale vs. metodes se menaxhimit te te dhenave nepermjet Bazave te te Dhenave Siç e kemi permendur, ka dy metoda kryesore per menaxhimin e te dhenave: metoda e menaxhimit tradicional nepermjet skedareve si dhe ate nepermjet bazave te te dhenave. Ne do te marrim ne konsiderate karakteristikat, perfitimet si dhe disavantazhet e seciles prej ketyre metodave. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Metoda Tradicionale

Metoda tradicionale Tepri e te dhenave (Data redundancy) Varesia program-te dhena Integriteti i te dhenave Tepria e te dhenave eshte nje problem ne ambjentin tradicional te menaxhimit me skedare, meqe ajo çon ne inkosistence. Per shembull, nje fakultet ruan regjistrimet per studentet ne skedarin Regjistri i Notave. Ai duhet te sigurohet qe te dhenat ne kete regjister jane identike me ato te hedhura ne skedarin Amza. Nese nota e nje student ndryshon, duhet te bindemi qe ndryshimi eshte bere ne te dy regjistrat. Keshtuqe tepria e te dhenave e ben te veshtire mbajtjen e integritetit te te dhenave. Integritetit i te dhenave eshte masa me te cilen çdo e dhene ne secilen prej skedareve eshte e sakte. Ruajtja e te dhenave ne skedare eshte e lidhur me blerejen e programeve qe perdorin te dhenat, jo me vet te dhenat. Varesia program te dhena do te thote qe programet dhe te dhenat e nje plikimi nuk perputhen ,e programet dhe te dhenat e organizuara ne nje menyre tjeter ne nje plikim tjeter. Ne nje ambjent te bazuar ne skedare, programet duhet te ndryshohen ne menyre qe te aksesohet njeri skedar apo skedari tjeter. Keshtu do te kishim programe (pra, dhe kosto) per skedare te ndryshem. Meqe te dhenat e vendosura ne skedare lidhen me programet, nuk mund te behen menjehere ndryshimet kur nevojiten te dhena te ndryshme ose kombinime te dhenash. Megjithe keto probleme, disa organizata vazhdojne te perdorin keto teknika tradicionale, meqe kostot e konvertimit te sistemeve egzistues ose te vjeter ne teknikat e reja jane te medha. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Metoda e Bazave te te Dhenave

Avantazhet e metodes se bazeve te te dhenave

Avantazhet e Bazave te Dhenave

Avantazhet e Bazave te Dhenave

Disavantazhet e Bazave te te Dhenave

Modelimi i te Dhenave & Modelet e Database Meqe kompanite kane shume te dhena, eshte e rendesishme qe ato te organizohen ne ate menyre qe te perdoren ne menyre sa me efektive. Keshtuqe eshte mjaft e rendesishme se si dizenjohet baza e te dhenave. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Modelimi i Data dhe Modelet e Database Përmbajtja: Çfarë të dhënash duhen mbledhur dhe me çfarë kostoje? Aksesi: Çfarë të dhënash duhet t’i ofrohen secilit përdorues dhe kur? Struktura llogjike: Si duhet të organizohen të dhënat që të kenë kuptim për përdoruesit? Organizimi llogjik: Ku do të vendosen fizikisht të dhënat? Meqe dizenjimi i nje baze te dhenash mund te reflektoje proçeset e biznesit te nje kompanie, disa çeshtje mjaft te rendesishme duhen marre ne konsiderate kur dizenjohet nje baze te dhenash. Duhet percaktuar qarte permbajtja e bazes se te dhenave. Megjithese kjo nuk eshte nje çeshtje aq e lehte. Ndonjehere eshte mjaft e kushtueshme te mbledhesh dhe te mbash te nje tip te dhenash te veçanta, keshtuqe duhen marre ne konsiderate dhe rendesia dhe kostot e te dhenave. Eshte e rendesishme te percaktohet se cilet perdorues do te kene akses dhe cilat te dhena, po ashtu çfare veprimesh ju lejohen atyre ne lidhje me keto te dhena. Per shembull, nese nje personi te autorizuar i lejohet te shohe te dhenat e vetea personale, ai nuk mund te ndryshoje pagen e tij. Struktura logjike e bazes se te dhenave percaktohet duke treguar dhe grupuar te dhenat si dhe duke treguar relacionet midis ketyre te dhenave. Kjo duhet bere ne menyre te tille qe te te lehtesohet aksesi i te dhenavete kerkuara nga ana e perdoruesve. Se fundi, te dhenat duhet te ruahen fizikisht diku si dhe nje ambjent ruajtjeje te organizates. Per shembul, duhet te merren vendime se ku do te vendosen te dhenat, ne nje vendndodhje te vetme apo te shperndara nepermjet me shume se nje kompjuteri ose pajisjesh ruajtese. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Modelimi i Data Modelimi i te dhenave te ndermarrjes Tepri te dhenesh te planifikuara Modeli i te dhenes Diagramet Entity-Relationships (E-R) Ndertimi i nje baze te dhenashkerkon dy tipe dizenjimesh: nje dizenjim llogjik dhe nje dizenjim fizik. Dizenjimi llogjik tregon si te dhenat jane grupuar sebashku dhe si ato jane te lidhura me njera tjeteren, ne kendveshtrimin e perdoruesit. Pasi eshte vendosur dizajni llogjik, behet dizajni fizik. Ne dizajnin fizik, mund te jete e nevojshme te ndryshohen dizajni llogjik per shkakk te kostove ose te performances. Dizajni fizik perfshin kombinimin ose ndarjen e disa grupeve te treguara ne dizajnin llogjik, duke vendosur te mbahen te dhena permbledhese ne bazen e te dhenave si dhe te ruhen me shume se nje here te dhenat ne menyre te qellimshme. Kjo e fundit eshte quajtur tepri te dhenash te planifikuara dhe behet per te permiresuar performancen e sistemit, keshtuqe perdoruesit e aksesojne me shpejt informavionin. Nje model te dhenash eshte nje diagrame e perdorur nga projektuesi i bazes se te dhenave per te treguar relacionet logjike midis entiteteve ne bazen e te dhenave. Kur kjo behet ne nivelin e tere organizates, diagrame quhet modeli i te dhenave te ndermarrjes (enterprise data model). Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

DIAGRAMAT E-R

Modelet e Data Modeli Hierarchical Modeli Network Modeli Relational Nje model te dhenash percakton se si rekordet jane te lidhura me njera tjeteren, kush ndikon ne ate se si perdoruesit aksesojne te dhenat. Sistemet e menaxhimit te bazave te te dhenave klasifikohen nga tipi u modelit te te dhenave qe ato suportojne. Tre modelet kryesore te te dhenave jane modeli hierarkik, rrjete dhe relacionar. Modeli relacionar eshte bere modeli me popullor. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Modeli Hierarkik (Peme)

Modeli Network

Modeli Relational

Database Management Systems A database management system is a group of programs that provide an interface between a database and the application programs or users using the database. The data base management system allows us to create, use, and update a database. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Database Management Systems (DBMSs) Ofrojne pamje (view) perdoruesit Krijojne dhe modifikojne database Ruajne dhe therrasin te dhenat Manipulojne te dhenat Prodhojne Raporte Sistemet e menaxhimit te bazave te te dhenave klasifikohen sipas tipit te modelit te te dhenave qe ato suportojne. Per shembull, nje sistem menaxhimit te bazave te te dhenave relacionare ndjek modelin relacionar. Ju mund te jeni familjar sistemin e menaxhimit te bazave te te dhenave, Access-in te Microsoft. Oracle eshte nje sistem i menaxhimit te bazave te te dhenave relacionare mjaft popullore permainframe. Si per personal computers ashtu dhe per mainframet, te gjithe sistemet e menaxhimit te bazave te te dhenave ndajne funksione te njejta, si psh ofrimi i pamjeve ndaj nje perdoruesi, ruajtjen fizike dhe thirrjene te dhenes ne nje baze te dhenash, lejojne bazaen e te dhenave te ndryshoje apo te prodhoje raporte. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Krijimi dhe Modifikimi Bazes se te dhenave

Data Definition Language Përdorimi i DDL për përcaktimin e një Skeme

Krijimi dhe Modifikimi Bazes se te dhenave Shembull i futjes së një fjalor të dhënash

Perfitimet e Fjalorit te te dhenave Zvogelon teprine e te dhenave Zhvillim me i shpejte i programeve Modifikim me i lehte i te dhenes & informacionit Rritje e besueshmerise se te dhenes By providing a central, standard definition of data items, the data dictionary is a resource for programmers to use when developing software. By checking the data dictionary, a programmer can see that a data item exists and can simply use it in his program, rather than creating a new data element and introducing redundancy into the database. This also reduces the likelihood that the same data item will have different names, such as “Birthdate” and “DOB”. This also helps programmers develop and modify programs faster. Additionally, if attributes of a data item must be changed, the data dictionary locates all instances of the data element and makes the change. The database approach helps increase control over a company’s data. Furthermore, the data dictionary can be used to set conditions for data to improve its control. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

RUAJTJA DHE THIRRJA E TE TE DHENAVE

Structured Query Language

Output e Database

Sistemet me popullor te Menaxhimit te Bazave te te Dhenave

Zgjedhja e nje DBMS Madhesia i bazes se te dhenave (size) Numri i perdoruesve korrent Performanca Integraimi Karakteristikat Shitesi Kostoja Since an organization’s information needs shape the kind of information collected, these needs must be analyzed carefully before a DBMS is selected. Characteristics of a DBMS, such as the database size, number of simultaneous users, performance, ability to integrate the DBMS with other systems, DBMS features, the vendor, and the cost of the DBMS are some of the important criteria that must be considered when selecting a DBMS. It is important to forecast the number of records the database will hold. Not many database management systems can handle extremely large databases. Selecting a scalable DBMS is often important, in order for the DBMS to be able to accommodate increasing numbers of concurrent users. It can be an expensive mistake to select a database that can easily be used by a few people, when hundreds of people throughout the organization will need to be accessing it. Companies whose transaction processing systems rely on data accuracy, such as credit card companies or airlines, require a DBMS that updates records very quickly. Areas or companies with less time-dependent applications do not require such a high-performance DBMS, since records can be updated within minutes, hours, or even days, rather than seconds. Integration issues include the operating system a DBMS will require and the ability to exchange data with other database management systems used in the company. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Zhvillimet e Database Data warehouses Data marts Data mining Data warehouses can be large, since they contain data from the entire enterprise. A data mart is a subset of a data warehouse containing data for a single aspect of the business, such as inventory or personnel.This allows data to be even more detailed than it might be in a data warehouse, as well as focused on a single department or area. Often, a user of a data warehouse knows what she’s looking for. For example, an e-business’s sales director might ask to see sales per month according to promotional campaigns being run,promotions used, and the customer’s zip code. Looking at data in a multidimensional database from different perspectives in this way is sometimes called online analytical processing. At other times, a person might not know the relationship of the variables in the data warehouse, but want to know if any exists. Data mining uses programs to sift through data in a data warehouse to find relationships & patterns - you can don’t need to know what you're looking for. Data mining recognizes patterns, trends or rules in large volumes of data. This is useful for forecasting and trend analysis. For example, data mining may be used by an e-store to identify what kinds of items customers usually buy when they order a particular book. Whenever someone buys this book, the website software then suggests these items to the purchaser. Data mining not only finds answers to questions, but also finds the questions. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Data Warehouses

Krahasimi i OLTP & Data Warehousing

Data Mining

Distributed Databases

Perpunimi Analitik On-Line (OLAP) Krahasimi i OLAP dhe Data Mining

Open Database Connectivity (ODBC) Avantazhet e ODBC ODBC mund te perdoret per te importuar, ose link-ur tabelat midis aplikimeve te ndryshme

Object-Relational Database Management Systems (ORDBMS) Ruan objektet Hypermedia Teknologjia e te dhenave spaciale Since traditional database types were developed to store data that can be structured into records, new database types had to be developed for today’s applications, since we want to be able to store & access things like music, video, images, or documents. Object-relational database management systems store such objects. Hypertext is often used to search - just like you click on links on webpages to go to other documents. Hypermedia allows multimedia data, such as music or video, to be searched and manipulated. Spatial data technology uses an object-relational database to store & access data via Location. For for example, NASA’s database of satellite photos of the Earth could be studied & manipulated to identify sources of pollutants. Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

Summary Data – nje prej burimeve me te vlefshme qe nje firme perpunon Entity – nje klase e gjeneralizuar objektesh per te cilen e dhena eshte mbledhur, ruajtur dhe mbajtur DBMS – nje grup programesh qe perdoren si je nderfaqes midis nje baze te dhenash dhe nje programi aplikativ Traditional on-line transaction processing (OLTP) - nuk mbeshtet tipet e analizave te dhenave qe nevojiten sot