بررسي نتايج خارج از حد انتظار آزمايش هاي كنترلي براي توليدات دارويي و واكسن مقدمه : واژه OOS result تمام نتايج آزمايشاتي را كه خارج از ويژگي هاي مورد انتظار يا معيارهاي قابل قبولي كه در دستورالعمل مصرف داروها و يا در DMF و VMF به آن اشاره شده است و يا اينكه به طور اختصاصي برخي از ويژگي هايي كه از طرف توليدكننده تعيين گرديده را در برمي گيرد.

مقدمه همچنين اين واژه براي تمامي آزمايش هاي in-process كه نتايج خارج از حد انتظار از خود نشان مي دهند كاربرد دارد. مقررات GMP (211.160-211.165 ) لازم مي داند كه مواد  تركيبات  ظروف  درپوش ها مواد حين توليد (in-process material ) و فرآورده هاي نهايي از طريق تست هاي آزمايشگاهي انطباق با ويژگي هاي مورد انتظار آنها از جمله ويژگي هاي مربوط به پايداري مورد تاييد قرار گيرد. بدين منظور قبل از انجام آزمايش ها مي بايستي تمامي آزمون ها و آناليزها معتبرسازي شده باشند و در واقع نتايج صحيح بدست آمده از آزمايش هاي كنترلي دلالت بر Analytical & process validation دارد.

تشخيص  تعيين و ارزيابي نتايج OOS در دو فاز كلي انجام مي گيرد: فاز1 – تحقيق و بررسي آزمايشگاهي Laboratory investigation فاز2- تحقيق و بررسي جامع full-scale investigation

فاز1 – تحقيق و بررسي آزمايشگاهي مقررات FDA و WHO انجام يك تحقيق و بررسي در هنگامي كه يك نتيجه خارج از حد انتظار از طريق آزمايش ها بدست مي آيد را لازم و ضروري مي داند (211.192 ) منظور از تحقيق و بررسي تعيين علت ايجاد نتايج OOS است.

فاز1 – تحقيق و بررسي آزمايشگاهي - منشاء ايجاد چنين نتيجه اي بايستي مشخص گردد كه آيا مربوط است به انحراف آزمون و اندازه گيري ها و يا اينكه اين انحراف مربوط است به فرآيند ساخت - حتي اگر بر اساس يك نتيجه OOS يك Batch محصول Reject شود باز هم لازم است كه اين تحقيق انجام شود  به دو علت: الف- آيا با ساير Batch هاي آن محصول هم ارتباط دارد ب- آيا با ساير محصولات ديگر هم مرتبط است ثبت و گزارش كردن نتايج تحقيق از جمله نتيجه گيري ها و پيگيري ها

- ويژگي هاي يك تحقيق مناسب : - فراگير باشد (A-Z) - به موقع باشد - بدون انحراف يا گرايش صورت گيرد - از مستند سازي مناسب برخوردار باشد - داراي شاخصه هاي علمي باشد

تحقيق و بررسي آزمايشگاهي در دو قسمت انجام مي گيرد: - ارزيابي اوليه در اين ارزيابي صحت اعداد و ارقام آزمايشگاهي مورد توجه قرار مي گيرد اين ارزيابي را قبل از آنكه مواد و تركيبات مورد استفاده در آزمايش را حذف كنيم بايستي انجام دهيم در واقع با همان مواد و تركيبات كه آزمايش انجام شده و نتيجه OOS حاصل شده بايستي ارزيابي اوليه انجام بگيرد. اگر در اين مرحله انحرافي مشاهده نشد بايستي

تحقيق و بررسي آزمايشگاهي در دو قسمت انجام مي گيرد: 2- ارزيابي جامع اين ارزيابي توسط واحدQC انجام مي گيرد. حتي اگر برخي از آزمايش هاي مربوط به محصول توسط آزمايشگاهاي طرف قرارداد در بيرون سازمان انجام مي گيرد بايستي ارزيابي جامع آن توسط واحد QC خود سازمان انجام گيرد بدين منظور تمامي اسناد و مدارك مربوط به آزمايش و نتيجه OOS بايستي به واحدQCU ارسال گردد.

مسئوليت نتايج آزمون ها و آناليزها بر عهده 1- فرد آزمايش كننده 2- مسئول آزمايشگاه - مسئوليت آزمايش كننده: مسئوليت اوليه بدست آوردن نتايج صحيح آزمون ها بر عهده آزمايش كننده است . در واقع آزمايش كننده بايستي از مشكلات و عدم انطباق هاي بالقوه اي كه ممكن است در طول انجام آزمايش رخ دهد آگاه باشد و بنابراين بايستي مراقبت كند تا چنين مشكل يا عدم انطباقي ايجاد نگردد. بر اساس مقررات GMP (211.160(b)(4))

مسئوليت آزمايش كننده: آزمايش كننده بايستي مطمئن شود كه لوازم و تجهيزات مورد استفاده از ويژگي ها و كارايي ها لازم برخوردار است به طور مرتب كاليبره مي شوند، روش هاي آناليزي تاييد شده بايستي داراي نيازمندي هاي مناسب سيستمي باشند و اگر روشي فاقد آن الزامات بود نمي بايستي مورد استفاده قرار گيرند. به طور مثال سيستم كروماتوگرافي : بايستي محلول استاندارد به طور مرتب در فواصل معين تزريق شود و از اين طريق كاركرد صحيح دستگاه از قبيل تكرار پذيري ميزان انحراف و اثرات Noise بر روي سيستم اندازه گيري شود. آزمايش كننده بايستي نتايج به دست آمده از آزمون را با ويژگي هاي مورد انتظار مطابقت داده و قبل از آنكه مواد مورد استفاده در آزمايش را حذف كند از انطباق داده ها مطمئن گردد.

مسئوليت آزمايش كننده: اگر نتايج غير قابل قبولي بدست آمده باشد و توضيح و دليل قابل مشاهده اي براي آن وجود نداشته باشد مواد را بايستي نگهداري كند (اگر مواد قابل نگهداري باشند) و سپس موضوع را به اطلاع مسئول آزمايشگاه برساند. در اين زمان ارزيابي اوليه بلافاصله بايستي شروع گردد. اگر انحراف قابل مشاهده اي وجود داشت مانند ريختن محلول آزمايش ، سر ريز شدن محلول ها و يا انتقال ناقص تركيبات نمونه بايستي اين موارد به سرعت يادداشت و شرح ماوقع نوشته شود. آزمايش كننده نبايستي دانسته و به صورت عمد ، آزموني را كه به دليل مشخصي غير معتبر است ، ادامه دهد.

مسئوليت رئيس آزمايشگاه در هنگامي كه يك نتيجه OOS به مسئول آزمايشگاه گزارش مي شود ارزيابي و اظهار نظر رئيس آزمايشگاه بايستي سريع (به موقع) علمي و واقعي باشد. اين اظهارات نبايستي بر اساس تصورات و فرضيات شخص و يا سوابق قبلي بيان شود. اين نتايج بايستي به سرعت و بدون معطلي ارزيابي گردد. مشخص كند نتايج بدست آمده حاصل از انحراف در آزمايشگاه بوده و يا اينكه احتمال وجود مشكل در فرآيند ساخت است.

مراحل زير به عنوان بخشي از ارزيابي رئيس آزمايشگاه مي تواند قرار گيرد به همراه آزمايش كننده  روش آزمايش را يك بار مرور كرده و از اطلاعات و دانش كافي آزمايش كننده و مهارت او بر اساس روش مورد نظر مطمئن گردد . داده هاي خام به دست آمده از آناليز را يك بار ديگر امتحان كرده و مطمئن شود كه موارد غير عادي و مظنون وجود ندارد . محاسبات مورد استفاده براي تبديل داده هاي خام به نتايج نهايي آزمايش را ، بررسي كرده و از صحت آنها اطمينان حاصل كند . همچنين اگر از سيستم اتوماسيون استفاده مي شود تغييرات ناخواسته و غير معتبر را مشخص كند.

مراحل زير به عنوان بخشي از ارزيابي رئيس آزمايشگاه مي تواند قرار گيرد: 4- عملكرد صحيح لوازم آزمايشگاهي را تاييد كند . 5- تاييد كند كه استاندارد هاي مرجع  محلول ها و ديگر مواد به كار برده شده در آزمايش مناسب بوده است. 6- دستورالعمل انجام آزمايش را ارزيابي كند تا اطمينان حاصل كند كه آزمايش مطابق با استاندارد هاي مورد انتظار در Method validation انجام شده است. 7- مستندات را تكميل كند و گزارش هاي مربوط به اين بررسي و ارزيابي را ثبت نمايد .

نكته : در هر مرحله از تحقيق و بررسي مي بايستي مستند سازي به طور كامل انجام شود. نكته : انحراف آزمايشگاهي بايستي كه به ندرت اتفاق بيفتد و اگر تعداد انحراف در آزمون ها زياد شود نشان دهنده آن است كه مشكل جدي مربوط به عدم آموزش كافي آناليز كننده  نگهداري ضعيف از تجهيزات و عدم كاليبراسيون و يا بي دقتي در هنگام كار وجود دارد. هرگاه انحراف آزمايشگاهي تشخيص داده شد بايستي منشاء انحراف معين شود و براي آن اقدام اصلاحي و اقدام پيشگيرانه تعريف و اجراء گردد. به طور كلي هر زماني‌كه دليل روشن و واضحي از وجود انحراف آزمايشگاهي مشاهده گرديد نتايج آزمايشگاهي بايد غير معتبر اعلام گردد. هنگامي كه شواهد و دلايل براي انحراف آزمايشگاهي غير واضح و نا معلوم باشد در آن زمان تحقيق و بررسي جامع مي بايستي در دستور كار قرار گيرد تا علت نتايج خارج از حد انتظار معلوم گردد.

2- تحقيق و بررسي جامع OOS : اين تحقيق و بررسي بايستي بر اساس يك دستورالعمل از پيش تعيين شده انجام گيرد و شامل: - بررسي و مرور فرآيند توليد - كارهاي مازاد آزمايشگاهي هدف: تعيين علل ريشه اي نتايج و تعريف مناسب اقدام اصلاحي و پيشگيرانه و اجراء آن است

مرور فرآيند توليد اين تحقيق توسط QCU و واحد CAPA و ساير واحدهاي مرتبط كه در ايجاد نتيجه OOS دخيل بوده اند. مانند: واحد توليد توسعه فرآيندها(معتبر سازي فرآيندها) ، واحد تامين و نگهداري و واحد فني و مهندسي در اين تحقيق تمامي گزارش ها و سوابق توليد BPR به طور كلي بايستي بررسي گردد تا علت oos مشخص گردد .

مرور فرآيند توليد سوابق حاصل از مرور فرايند توليد بايستي اطلاعات زير را به تيم تحقيق ارائه دهد : دليل واضح انجام تحقيق و بررسي . خلاصه اي از وضعيت فرايند توليد كه ممكن است علت مشكل باشد . نتيجه مرور مستندات به همراه تعيين واقعي ويا احتمال علت . آيا نتايج به دست آمده از مرور مستندات فرايند توليد دلالت بر اين دارد كه اين مشكل قبلا" هم اتفاق افتاده است . تعريف كامل اقدام اصلاحي و پيشگرانه و انجام اقدام هاي تعريف شده .

مرور فرآيند توليد نكته : اگر در اين قسمت ، تحقيق با موفقيت انجام شده باشد و علل ريشه اي نتايج oos مشخص شده باشد ،‌ تحقيق خاتمه مي يابد . و ممكن است بچ مربوط reject گردد . در برخي موارد نتايج oos نشانگر يك نقص در طراحي فرايند توليد است براي مثال : عدم توانممندي در فرمولاسيون محصول - عدم كفايت كنترل مواد خام وارد به توليد و ..... در اين حالت ضروري است طراحي مجدد فرايند در دستور كار قرار گيرد .

آزمايش هاي اضافي آزمايشگاهي در يك تحقيق و بررسي جامع ممكن است برخي از كارهاي آزمايشگاهي را به صورت اضافي انجام داد . مانند : 1- آزمايش مجدد از نمونه اصلي . 2- نمونه برداري مجدد

آزمايش هاي اضافي آزمايشگاهي 1-آزمايش مجدد آزمايش هاي اضافي آزمايشگاهي 1-آزمايش مجدد شرايط انجام آزمايش مجدد : بايستي از همان نمونه اي باشد كه در ابتدا از Lot مورد نظر تهيه شده و نتيجه OOS از آن حاصل شده است . براسا س هدف و قضاوت علمي صورت پذيرد . توسط يك آزمايش كننده دوم انجام گيرد . از تعداد مناسب علمي برخوردار باشد نكته : فرد دوم بايستي حداقل به همان اندازه فرد اول نسبت به انجام آزمايش شايسته باشد .

شرايط انجام آزمايش مجدد : نكته : بازرسان FDA و WHO در پي بازرسي هاي خود از شركت هاي دارو سازي مشخص كردند كه برخي از اين شركت ها آزمايش مجدد را تا زمان رسيدن به نتيجه دلخواه و pass محصول ادامه مي دهند . بنابراين علت OOS را ناديده مي گيرند . بدون هيچ توجيه علمي به اين عمل " آزمايش تا اجابت“ ( test into compliance ) " مي گويند . بنابراين تعداد حداكثر آمازيش مجدد بايستي مشخص گردد. و به همراه ويژگي ها و استاندارد هاي مورد انتظار تحت عنوان يك دستورالعمل در آورده شود .

شرايط انجام آزمايش مجدد : تعريف يك نقطه يا حدودي كه در آن نقطه يا محدوده آزمايش پايان يابد . و براساس آن بچ ازريابي گردد . ( (f) 211. 165 ) ثبت گزارش ها و سوابق آزمايش هاي مجدد ، چه در مواردي كه نتيجه آزمايش قبول شود و يا منجر به رد يك محصول گردد لازم و ضروري است.

2- نمونه برداري مجدد زماني كه آزمايش مجدد برروي نمونه اصلي انجام گرفت و مشخص گرديد كه مشكل از نمونه برداري بوده است . جهت انجام يك آزمايش مجدد ديگر بايستي نمونه برداري مجدد صورت گيرد . نكته : اين نمونه برداري بايستي براساس و منطبق با روش نمونه برداري اوليه كه نمونه برداري صورت گرفته است انجام گيرد ( ( c) (211. 165 در برخي موارد ممكن است آزمايش ها مشخص كند مشكل مربوط روش نمونه برداري بوده است . در اين حالت بايستي روش نمونه برداري جديد توسط واحد كنترل كيفي ( QCU ) تهيه ، مستند و تحت كنترل قرار گيرد . ( 211. 165(C))

گزارش نتايج آزمايش ها: نتايج آزمايش ها را مي توان با استفاده از 1- average استفاده از اين روش در آزمايشات اوليه و يا مراحل تحقيق، مي تواند هم مفيد باشد و هم نا مناسب مثال اندازه گيري گردش چشم نمونه هاي يكسان و هموژن آزمايش هاي ميكروبيولوژي نكته: در هنگام استفاده از روش ميانگين بايستي حدود قابل پذيرش (حد بالا و پايين ) مشخص گردد.211.160(b)(a)

گزارش نتايج آزمايش ها: 2-outlier tests نمونه هاي نا همگون در موارد نادر ممكن است مقدار عددي به دست آمده از يك آزمايش در سري ازمايش ها انجام شده به صورت بارزي متفاوت از ديگر نتايج باشد . در اين حالت از نظر اماري داده پراكنده مي داند. نمونه هاي نا همگون تنوع در نمونه برداري انحراف از روش آزمايش بنا بر اين در برخورد با اين حالت ها: بايستي يك دستورالعمل تاييد شده حاوي روش اماري مناسب براي استفاده از اين داده ها وجود داشته باشد.

خاتمه تحقيق و بررسي در پايان تحقيق و بررسي موارد زير بايستي مد نظر قرار گيرند. ارزيابي كيفيت Batch و اظهار نظر در مورد Reject or Pass محصول در صورت Reject اقدام اصلاحي وپيشگيرانه تعريف و انجام گيرد. معدوم كردن Batch به طريق مناسب

از زمانيكه يك نتيجه خارج از حد انتظار مشخص مي گردد تا زمان پايان تحقيق و يررسي و تعيين تكليف OOS result و گزارش به مراجع ذيصلاح طبق مقررات نمي بايستي بيش از سه روز كاري به طول بيآنجامد.

منابع و مراجع U.S. Department Health and Human Service Food and Drug Administration Pharmaceutical CGMPs October 2006