RAČUNARSKI SOFTWARE

SOFTWARE Operativni sistemi Sistemski software Aplikativni software

Operativni sistemi Kompleksan programski sistem sastavljen od skupa programa koji treba da obezbede lako i efikasno korišćenje računara. Operativni sistem objedinjuje u jedinstvenu funkcionalnu celinu hardver (delove računara) i softver (programe na računaru) Posmatra računar kao skup resursa: Deljivi (memorija, datoteke) Nedeljivi (procesor, periferne jedinice)

Funkcije operativnog sistema Upravljnje procesorom Upravljanje memorijom Upravljanje perifernim jedinicama Upravljanje podacima i programima Kontrola funkcije (uključijući i otkrivanje i otklanjanje grešaka)

Struktura operativnog sistema Mikrokod skup programa specifičnih za određeni hardver. Ovaj skup programa je grupisan u jedan modul BIOS upisan u ROM memoriju. Jezgro (kernel) skup programa koji kontroliše pristup računaru, organizaciju memorije, organizaciju datoteka, raspored rada procesa i raspodelu sistemskih resursa. Ovi programi rade u režimu rada koji je zaštićen od mogućih uticaja korisnika. Ljuska (omotač, shell) komandni interfejs koji interpretira ulazne komande korisnika i aktivira odgovarajuće sistemske programe koji čine jezgro OS.

Operativni sistem - podizanje (booting)

Podela operativni sistem Operativni sistemi se mogu podeliti na osnovu: Broja programa koji mogu istovremeno da budu u RAM memoriji: Monoprogramski - omogućava da se u memoriji nalazi samo jedan program (MS DOS) Multiprogramske – omogućava da se u memoriji računara nalazi više programa istovremeno, od kojih se samo jedan izvršava u jednom trenutku. Vreme i redosled izvršavanja programa određuje operativni sistem. (MS Windows) Zadavanja komandi: OS komandnog tipa (MS DOS, Unix, stare verzije Linux-a) – odzivni znak prompt. Grafički operativni sistemi (MS Windows, Linux ...) (GUI – graphic user interface) Broja korisnika koji istovremeno koriste računar: Jednokorisničke (MS DOS, stare verzije Linux-a, Windows 95, 98, ME) Višekorisničke (Unix, Windows NT, Windows 2000, XP, Vista...) Sa stanovišta prenosivosti na različite arhitekture sistema, OS se dele na Prenosive – mogu da se koriste sa malim izmenama na različitim arhitekturama računara Neprenosive – projektovani tako da mogu da rade na određenom modelu računara

Razvoj operativnih sistema 2000. 1993. Windows 1.0 1985. 2007. 2001. 1999. 2015. 2012. 2009.

Sistemski softver Sistemski softver čini skup programa koje najčešće izrađuje proizvođač računara, a isporučuje ga korisniku zajedno sa računarom. Delimo ga na: Programi prevodioci Veznici – drajveri Uslužni programi

Sistemski softver Programi prevodioci Veznici (drajveri) Prevode program napisan na nekom od programskih jezika na mašinski jezik. Kompajleri – prevode program kao celinu. Interpreteri – prevode jednu po jednu instrukciju programa. Veznici (drajveri) Programi koji omogućavaju korišćenje različitih perifernih jedinica i drugih uređaja. Dobijaju se kupovinom uređaja i instaliraju prilikom instalacije uređaja. Uslužni programi Namenjeni su za lakši i bezbedniji rad računara.

Programi prevodioci Programi za prve mašine su pisani u mašinskom jeziku Naredba se sastoji iz dva dela: koda operacije i adrese. Programiranje podložno greškama. Simbolički jezik Operacija dobila ime, a adresa simboličko ime. Razvijen je program koji je vršio automatsko prevođenje programa sa simboličkog na mašinski jezik – asembler. Programi su bili neprenosivi na različite arhitekture RS. Programski jezici sastoje se od nekoliko desetina reči engleskog jezika i skupa pravila za formiranje ispravnih konstrukcija Program napisan na programskom jeziku se zove izvorni (source) program. Unos izvornog programa vrši se pomoću editora. Unet izvorni program se prevodi na mašinski jezik (mašinski program) pomoću prevodioca. Prevedeni program se spaja sa ostalim delovima sistemskog softvera pomoću linkera, i tada nastaje izvršni program. Izvršni program se posredstvom programa za punjenje (loader) unosi u memoriju računara i izvršava. Za traženje grešaka koristi se debager (debugger).

Uslužni programi Programi za kompresiju podataka – smanjuju datoteku da bi se lakše prenela putem interneta i sl. - WinZip, WinRar... Programi za snimanje CD i DVD diskova – Nero, ImgBurn, Ashampoo Burning... Programi za zaštitu podataka – backup programi - SlimDrivers, DriverMax.. Antivirusni programi – namenjeni za zaštitu računara od računarskih virusa Kaspersky, Norton, Avira, Avast, AVG, NOD32...

Aplikativni software Aplikativan softver služi za rešavanje određenih problema i obavljanje poslova. To su programi za: Obradu teksta npr. MS Word, Notepad, Wordpad, Writer Rad sa tabelama npr. MS Excel, Calc Prezentacije npr. MS PowerPoint, Impress Bazama podataka npr. MS Access, Base Obradu crteža npr. AutoCAD, Paint, Corel Draw, Inkscape Obradu slika npr. Adobe Photoshop, Corel Photo Paint Animaciju npr. Macromedia FLASH Izradu Web prezentacija npr. Macromedia Dreamweaver Obradu zvuka npr. Guitar PRO, Sound Forge Različite proračune u nauci i tehnici (gradjevinarstvo,automobilska industrija...) – MatLab, LabView Igre

Najčešće korišćeni programi opšte namene: Programi za rad sa tabelama Programi za rad sa bazama podataka Programi za obradu teksta Programi za rad sa grafikom Komunikacioni programi

Programi za obradu teksta omogućavaju korisniku da manipuliše tekstom Savremeni programi iz ove oblasti sadrže mogućnosti editovanja teksta, formatiranja, štampe, primene rečnika, provere gramatičke ispravnosti, dodavanje grafike, crteža i sl. Današnji programi za obradu teksta imaju mogućnost prikaza tekstualnog materijala na ekranu, tačno onako kako će taj materijal izgledati kada se odštampa. Primer ovakvog programa je Microsoft Word. WYSIWYG (What You See Is What You Get) prikaz teksta na ekranu tačno-ili skoro tačno-kako će on izgledati na finalnoj odštampanoj strani.

Programi za rad sa tabelama Imaju na ekranu u tabele velikih dimenzija sa numerisanim kolonama i vrstama, koje suže za prikazivanje i obradu poslovnih podataka. Korisnik ukucava numeričke ili tekstualne podatke u jednu lokaciju tabele, zvanu ćelija, i potom ih obrađuje. Podaci u tabeli mogu biti izvorni (unose se u ćeliju direktno) i izvedeni (formiraju se pomoću formula u kojima se pozivaju izvorni i prethodno izvedeni podaci. Radno okruženje čine: Radne tabele za unos, računanje i anaizu podataka Grafikoni za grafičko predstavljanje podataka Baze podataka za obradu velikog broja informacija Posebne mogućnosti formatiranje, grafiku i kreiranje štampanih i trenutnih izveštaja Primer ovakvog programa je Microsoft Excel

Programi za obradu crteža omogućavaju korisniku da kreira, skladišti i prikazuje ili štampa razne crteže i grafike Primer ovakvog programa je Corel Draw Svi programi za crtanje imaju naredbe koje se mogu podeliti u sledeće grupe: za crtanje osnovnih objekata za manipulisanje objektima za transformacije objekata za globalni regled slike za korišćenje teksta za dimenzionisanje

Programi za rad sa bazama poataka omogućavaju skladištenje, pretraživanje i manipulisanje podacima Baza podataka je logički povezan skup podataka. U bazi podataka, svi podaci su integrisani sa ustanovljenim odnosima. Za upravljanje podacima koristi se programski sistem koji se naziva Sistem za upravljanje bazama podataka (SUBP ili DBMS). Jedan od najčešće korišćenih SUBP je MS Access. Osnovne funkcije SUBP: Kreiranje baze podataka (unos i zapisivanje podataka) Ponovni pristup podacima Modifikacija ili ažuriranje baze podataka (dodavanje novih, izmena i brisanje postojećih) Sortiranje podataka (uređivanje podataka u redosled zadat kriterijumom) Kontrola pristupa podacima (određuje da li neki korisnik može da pristupi podacima i da ih menja) Formiranje izveštaja

Zaštita podataka Zaštita od gubitaka podataka zbog kvara računara ili medijuma na kome su podaci – rezervne kopije (back-up): Kompletan back-up Inkrementalni back-up Zaštita od neovlašćenog pristupa – postavljanje lozinki Zaštita od upada preko mreže i kompjuterskog kriminala – postavljanje lozinki i programi kojima se nadziru svi komunikacioni kanali (firewall) Zaštita od malvera

Malware (malicious software) Destruktivni programi sa odredjenim štetnim dejstvima Virusi - samokopirajući programi koji ubacuju svoj izvršni kod u druge fajlove Crvi(worms) – zasebni programi koji se prenose i izvršavaju koristeći slabosti operativnog sistema Trojanci (Trojan horses) - instaliraju programe koji preuzimaju kontrolu nad zaraženim računarom Spyware - prikuplja i šalje informacije o ponašanju korisnika računara bez njegovog znanja (brojevi kreditnih kartica ...) Reklamni programi (adware) – korisniku prikazuje neželjene reklame

Antivirusni softver Antivirus - program za zaštitu, identifikaciju i uklanjanje malvera. Anivirusni softver deluje preventivno Svaki antivirusni softver poseduje antivirusnu bazu, koja mora biti redovno ažurirana ažuriranje (update) antivirusne baze može se raditi na mesečnom, nedeljnom ili što je najbolje, na dnevnom nivou dobar antivirus softver poseduje mogućnost monitoringa sistema, što može dovesti do usporenja rada računara monitoring (kontrola, nadgledanje) je posebno važno prilikom pretraživanja Internet-a, slanja i primanja e-mail pošte i ostalim aktivnostima na mreži kod umreženih računara je teško ukloniti jednom dobijene viruse zbog njihovog lakog širenja u mrežnom okruženju kod kućnih računara važna je provera e-mail poruka, jer su sredstvo za prenos virusa

Antivirus programi

Program kao proizvod Autorsko pravo je pravo proizvođača na softverski proizvod. Sa gledišta autorskih prava, postoje: Programi koji su vlasništvo proizvođača za njih se kupuje licenca (dozvola za korišćenje programa ne smeju se kopirati na druge računare Deljeni programi (shareware) Distribuiraju se preko interneta i časopisa daju se na slobodnu upotrebu na određeno vreme (45-60 dana) posle čega se mora kupiti licenca nepotpuna verzija programa na neograničenu upotrebu Javni programi (public domain software) besplatna distribucija, mogu se slobodno kopirati i razmenjivati