(Master) Globalizimi dhe tranzicioni Pervojat e vendeve ish socialiste Prof.as. Avdullah Hoti 2011/2012 1 1 1 1 1 1

Permbajtja e ligjerates Zhvillimet kryesore ne procesin e globalizimit Tranzicioni Rialokimi i punes Progresi Pengesat Teoria: si te sigurohet tranzicion i lehte Kostot e tranzicionit Faktoret qe determinojne shptejtesine e tranzicionit

Literatura Boeri, T. (1997): Labour market reforms in transition economies; Oxford Review Economic Policy, 13(2): 126-140 Boeri, T. (2001): Transition with labour supply; IZA, Discussion paper 257 Boeri, T. and Terrell, K. (2002): Institutional determinants of labour reallocation in transition; Journal of Economic Perspectives, 16(1): 51-76 World Bank (2002a): Transition – the first ten years: Analysis and lessons for Eastern Europe and the Former Soviet Union; World Bank, Washington D.C. Rutkowski, J. (2006): Labor market developments during economic transition; World Bank Policy Research, Working paper 3894

Fillimisht: mobiliteti i kapitalit Zhvillimet kryesore Fillimisht: mobiliteti i kapitalit Kosto e ulët/zero e mobilitetit të kapitalit Integrim i plotë i tregjeve financiare Por, zhvillimet teknologjike mundesuan mobilitetin e ideve dhe sherbimeve Thomas Freeman: “The world is flat” Konkurenca e hapur Kontabilistet ne Indi konkurojne me kontabilistet ne BE dhe SHBA

Tranzicioni: ndryshimet fillestare Çrregullimet ekonomike pas renjes se komunizmit: Renja e GDP Inflacioni, Rritja e papunesise Renja fillestare e GDP ishte e papritshme: Liberalizimi i cmimeve, heqja e barrierave tregtare dhe eliminimi i rolit te shtetit eshte dashur te rezultojne ne rritje te efiqiences dhe rritje te GDP-së Teorite ekonomike ekzistuese nuk munden te shpjegojne ndryshimet qe ndodhen ne keto vende

Tranzicioni: ndryshimet fillestare Hipotezat që u ngritën për të shpjeguar rënien e GDP-së gjatë tranzicionit: Recenzioni Kejnzian: Renja e kerkeses Transformimi recesional: Sistemi socialist: integrimi ekonomik i ndermarrjeve “A” prodhon inpute per “B”, “B” per “C” e kështu me radhë. Me rënien e sistemit socialist: Mungesë e koordinimit Mungesë e mekanizmave te tregut Sistemi financiar mungon Komunikimi jo adekuat

Pershtatjet gjate tranzicionit Statistikat tregojnë se: Ne fillim te gjitha vendet përjetuan ndryshime te njejta Por, pershtatja ishte e ndryshme per vende te ndryshime CEE: GDP dhe punesimi kishin formen e shkronjes “U” Renje fillestare pastaj ngritje FSE: GDP dhe punesimi kishin formen e shkronjes “L” rane fillimisht dhe pastaj u stabilizuan ne nivele te ulta

Pershtatjet gjate tranzicionit Punësimi arrin nivelin e vitit 1989 rreth 9 vite më vonë GDP arrin nivelin e vitit 1989 rreth 7 vite më vonë Në vendet FSE, GDP dhe punësimi janë nën nivelin e 1989 edhe pas 10 vite tranzicion.

Pershtatjet gjate tranzicionit Pershtatja varej nga vendimi i firmave: Disa e zvogeluan punesimin, ndersa pagat i mbane te njejta Disa i zvogeluan pagat, ndesa punesimin e mbane te njejte Disa i zvogeluan te dyjat Qasja qe moren firmat varej nga legjislacioni ne fuqi Ligji i punes dhe restriksionet ne largimin e punetoreve nga puna Dinamika e GDP, punesimit dhe pagave jane te ndryshme per vende te ndryshme

Pershtatjet gjate tranzicionit Paga reale (1989=100, adjusted by CPI) Në CEEC, pagat ranë më pak, por u rrit produktiviteti më vonë Në FSE, përshtatja e pagave mundësoi mbajtjen e punësimit të pandryshuar

Rialokimi i punesimit ne mes te sektoreve rezultoi ne: Rialokimi i punesimit nëpër sektorë Rialokimi i punesimit ne mes te sektoreve rezultoi ne: Rritje te papunesise, Rritje te joaktivitetit etj. Burda (1993): papunesia eshte e nevojshme per te kryer tranzicionin: Eshte nje mjet diciplinues per punetoret sa i përket kërkesave të tyre për paga më të larta Eshte e nevojshme per te kontrolluar rritjen e pagave reale Eshte e nevojshme per te mundesuar rritjen e sektorit privat.

RRJEDHAT NË TREGUN E PUNËS GJATË TRANZICIONIT Benefitet Pa benefite Të papunët Nga privatizimi Formal Qeveria Të rinj Sektori shtetëror Sektori Privat Ndihmësit nga familja NSH-ve Informal Jashtë forcës së punës Të punësuar të përkohshëm Edukimi Pensionimi Amviset Emigrimi

Dinamika e papunesise

Teoria e Shpejtesise Optimale te Tranzicionit “Optimal Speed of Transition Theory” ose “Optimal Speed of Sectoral Reallocation” E barabarte me shpejtesine e punesimit te ri qe ben sektori privat Shpejtesia e largimit te punetoreve nga sektori shteteror (te trasheguar gjate socializmit) =

Teoria e Shpejtesise Optimale te Tranzicionit “Flow Analysis” e tregut te punes Rialokimi i punesimit nga sektoret ne renje tek sektoret ne rrijte Ne nje bote me konkurence perfekte: alokimi ndersektorial ndodh menjehere, duke rritur keshtu efiqiencen e faktorit pune Por, hipoteza: Per shkak te problemeve ne tregun e punes, duhet te ekzistoje nje shpejtesi optimale per te siguruar qe papunesia mbahet nen kontroll.

Teoria e Shpejtesise Optimale te Tranzicionit Pse duhet siguruar shpejtesine optimale te tranzicionit? Largimi i punetoreve nga sektori publik mund te ndikoi negativisht ne rritjen e sektorit privat ne dy menyra: Ngadalesia ne largimin e punetoreve  papunesi e ulet  presion mbi pagat  rritje e ngadalshme e sektorit privat dhe kerkese e ulet per pune e firmave; Shpjetesia e madhe e largimit te punetoreve  papunesi e larte  rritje e barres fiskale per te financuar papunesine  kosto totale e punes e larte  rritje e ngadalshme e sektorit privat dhe kerkese e ulet per pune.

Teoria e Shpejtesise Optimale te Tranzicionit Evidenca empirike: Renje e punesimit ne sektorin publik Rritje e punesimit ne sektorin privat Por edhe rritje e papunesise; Ne prezence te pagave minimale, rritje masive te numrit te te larguarve nga puna pasi firmat nuk mund t’i pershtasin pagat, por punesimin

Optimal Speed of Transition (OST) models Por (Boeri, 1997; Boeri and Terrell, 2002): Shume punetore e lane punen vullnetarisht; Femrat në veçanti Levizjet nga “punesimi” ne “jashte forces se punes” ishin me te larta se levizjet nga “punesimi” ne “papunesi”; Papunesia mbetej e njejte apo rritet per shkak te normes se vogel te levizjes jashte “papunesise” papunesi stagnate dhe afatgjate Levizjet nga “puna” ne “pune” janë te rendesishme, sidomos per nje numer te punetoreve; Ne pergjithesi, mobilitet i ulet i punetoreve ne vendet ne tranzicion.

Levizjet e punetoreve gjate tranzicionit Probabiliteti që një punëtorë të lëvizë nga punësimi (e) në papunësi (u) e=punësim o=jashtë tregut të punës u=papunësia

Renje e industrise dhe rritje e sherbimeve Rritje e sektorit privat Rialokimi i punes ne mes te sektoreve, madhesise se firma dhe pronesise Renje e industrise dhe rritje e sherbimeve Rritje e sektorit privat Rritje e firmave te vogla Rritje e vetepunesimit

Rialokimi i punes ne mes te sektoreve, madhesise se firma dhe pronesise 60

KOSTOT E PAPUNËSIS KOSTOT EKONOMIKE Humbjet ne GDP, buxhet, te ardhura etj KOSTOT SOCIALE TË PAPUNËSISË Veshtire te matshme, por shume te rendesishme Zhvleresimi i kapitalit njerezor Çrregullimet politike

Llojet e papunësisë gjate tranzicionit Llojet e papunesise Friksionale Strukturore (tranzicioni) Imobiliteti profesional Imobiliteti gjeografik Ciklike Me kohe, papunesia eshte bere ciklike Sezonale

POLITIKAT E TREGUT TË PUNËS GJATË TRANZICIONIT Qeveria duhet të gjejë një balancë në mes të: reduktimit të intervenimit të shtetit Promovimi i veprimit të lirë të tregut sigurimit të një politike sociale që siguron përkrahje për procesin e tranzicionit Qe siguron “Optimal Speed of Transition” Masat kundër papunësisë: Politikat pasive të tregut të punës: beneficionet për të papunët Politikat aktive të tregut të punës: trajnimet, subvencionet, etj.

POLITIKAT E TREGUT TË PUNËS GJATË TRANZICIONIT Politikat e tregut te punes kane te bejne me kapitalin njerezor (KNJ) KNJ determinant kryesor i rritjes ekonomike KNJ i rendesishem per tranzicion te suksesshem KNJ i vendeve ish socialiste mendohej se eshte me i larte se i vende perendimore Por kualiteti i KNJ? Papunesia e larte dhe afatgjate e zhvleresoj kapitalin njerezor Eshte rritur norma e kthimit nga arsimi per disa profesione

Norma e kthimit nga arsimi

Stabilizimi i afatgjate i vendeve ne tranzicion Disa faktore e percaktojne stabilizimin afatgjate Sindikatat – nese jane te forta: E pamundesojne reformat e shpejta E ngadalesojne OST, E ngadalesojne rritjen e punesimit ne sektorin privat, E ngadalësojnë renjen e pagave etj.)

Stabilizimi i afatgjate i vendeve ne tranzicion Paga minimale – Ndikon negativisht ne pershtatjen e pages, I bene firmat te reagojne me pershtatje te punesimit (rritet papunësia) Lidhet shpesh edhe me çmimet dhe shërben si mjet rregullues në ekonomi

Stabilizimi i afatgjate i vendeve ne tranzicion Benefitet per te papunes – sa me e madhe papunesia, barra fiskale per qeverine me e madhe. sa me te larta benefitet per te papunet, e zvogelojne gadishmerine e te papuneve te dalin nga “papunesia” Shpesh lidhen me pagën mesatare, duke shërbyer si rregullator i pagave dhe çmimeve Kjo zvogëlon fleksibilitetin e pagave

Permbledhje Cilat jane zhvillimet kryesore gjate tranzicionit? Cilat jane pengesat e rialokimit te punesimit ne mes te sektoreve gjate procesit te tranzicionit? Cfare thote teoria lidhur me zhvillimet gjate tranzicionit? Si te sigurohet nje shpejtesi optimale e tranzicionit? Cilat jane pengesat per kete proces optimal?

Ligjërata 2: Globalizimi dhe tranzicioni Diskutoni zhvillimet kryesore të globalizimit në 20 vitet e fundit. Diskutoni ndryshimet kryesore pas rënie së socializmit në Evropën Qëndrore dhe Lindore. Përse GDP dhe punësimi ranë gjatë tranzicionit? Diskutoni rialokimin e punësimit në mes të sektorëve ekonomik gjatë procesit të tranzicionit. Diskutoni teorinë e shpejtësisë optimale të tranzicionit: Efektet e ngadalësisë së madhe në largimin e punëtorëve Efektet e shpejtësisë së madhe në largimin e punëtorëve Diskutoni faktorët institucional të tregut të punës që ndikojnë në shpejtësinë e tranzicionit/përshtatjes afatgjate të ekonomive ish socialiste. 31 31 31 31