Sistemi informatik i menaxhmentit Hyrje në Sistemet Informatike të Menaxhmentit – Koncepti. Dr. Aferdita Berisha-Shaqiri

Informacioni është nje tërësi e të dhënave të klasifikuara dhe interpretuara per tu përdorur në procesin e vendimmarrjes. Informatat gjithashtu përkufizohen si " entite të prekshme dhe te paprekshme te cilat shërbejn për të reduktuar pasigurinë ne lidhje me ngjarje ne të ardhshmen '(Lucas, 1978). Një sistem informatik i menaxhmentit (SIM) është 'një sistem i integruar me perpunimin automatic për dhënien e informatave për të mbështetur operacionet, menaxhimin dhe funksionet vendimmarrëse në një organizatë.

Sistemi përdor kompjuterët, procedurat manuale, modele për analiza, planifikimin, kontrollin dhe marrjen e vendimeve, si dhe një bazë të dhënash '(Davis dhe Olson, 1984). MIS lehtëson funksionimin menaxherial. Menaxhimi i informacionit është një input i rëndësishëm në çdo nivel në organizatë për marrjen e vendimeve, per planifikim, organizim, zbatimin dhe monitorimin dhe kontrollin. MIS është i vlefshme për shkak të përmbajtjes , formës dhe kohës se prezantimit.

Në kontekstin e niveleve të ndryshme të vendimmarrjes, informacioni mund të përshkruhet si: Burim, Të dhëna, Konkluzione dhe parashikime te nxjerra nga të dhënat, Vlera dhe zgjedhje (vlerësimi i konkluzione në lidhje me objektivat dhe pastaj zgjedhjen e një varianti të veprimit), dhe Veprim që përfshin aksion të veprimit. Koncepti MIS përfshin tri elemente të ndërlidhura dhe të ndërvarura kryesore: menaxhim, sistemi dhe informata (Murdick dhe Ross, 1975).

Menaxhimi MENAXHIMI Sipas BRECH menaxhimi d.m.th. të: planifikimi, Sipas FAYOL menaxhimi d.m.th. të: parashikosh dhe planifikosh, organizosh, komandosh, Koordinosh, dhe kontrollosh Sipas BRECH menaxhimi d.m.th. të: planifikimi, koordinimi, kontrollimi, dhe Motivimi Shumica e autorëve pranojnë se menaxhimi funksionon përmes: ORGANIZIMIT UDHEHEQJES PLANIFIKIMIT KONTROLLIT MENAXHIMI

Informatika Termi informatikë ka zanafillën e vetë nga fjala franceze “informatique”, e cila përbehet nga fjalët : information qe do te thotë (informate, lajm) dhe automatkique qe do te thotë (automatikë) dhe u përdor për herë të parë më 1962. Me këtë fjalë kuptohet: mbledhjen, ruajtjen, përpunimin e të dhënave dhe prodhimin e informacionit. Informatika është shkencë: • Teorike (analizon konceptet teorike te sistemeve informatike) • Praktike (luan rol te rëndësishëm ne formimin dhe organizimin teknik te sistemeve) • Teknike (luan rol te rëndësishëm ne realizimin e komponentëve teknike (Hardwerit) Aferdita Berisha-Shaqiri

INFORMATA Me fjalën informatë nënkuptohet një njohuri, raport, porosi, dituri e re e cila na bënë me dije mbi ndonjë dukuri, të dhënë apo ndodhi për gjendjen e sistemit apo për zhvillimin e një ngjarje të caktuar. Informata është plotësim i njohurive ekzistuese, mund të jetë korrigjim i atyre njohurive, verifikim i tyre, por edhe diçka që befason plotësisht. Informata duhet të jetë e sakët, në kohën e duhur, në vendin e duhur dhe të kushtoj sa më lirë. Sot në botën e biznesit, strategjisë dhe zhvillimit dinamik të teknologjive të reja lufta për informata të llojllojshme është pikësynimi i çdo firme, çdo shteti apo asociacioni tjetër kombëtar apo ndërkombëtar. Ai që e ka informatën e saktë, në kohën e duhur ai ka çdo gjë!

Information Data Decision Action Information Life Cycle Information Data Decision Intelligence Design Choice Action

Edhe njeriut te shpelles iu kan nevojitur njohurit per te mbijetuar Hierarkia e jnformacionit dhe njohurive.Njeriu i shpellave ka marre shumë informacione; ai ka zgjedh dhe ka organizuar informata të dobishme në njohuri, por ai nuk ka arritur dituri deri sa nuk i ka integruar njohuritë e tij në një tërësi që është më shumë e dobishme se sa shuma e pjesëve të saj.

Funksioni themelor i informatës është Që të zvogëlojë ose mënjanojë pasigurinë, Ti reduktoj rrethanat e panjohura Dhe në bazë të kësaj të krijoj bazë solide për marrjen e vendimeve cilësore në procesin e qeverisjes dhe të udhëheqjes. Pra roli kryesor i informatës është që të provokojë dhe të nxitë aktivitetin qeverisës lidhur me sendërtimin e qëllimeve dhe parametrave të caktuara të sistemit. Përpunimi informatave dhe distribuomi i tyre më së lehti dhe më së shpejti bëhet me përdorimin optimal të kompjuterëve.

Përkufizimi i Sistemit Sistemin do ta përkufizoj si një bashkësi e elementeve dhe atributeve te tyre te lidhura për sendërtimin e një qëllimi te caktuar S={ E, A, L, W } Sistemi informatikë përkufizohet si një bashkësi e elementeve dhe atributeve (pajisjet programet , operatoret) te cilat janë te lidhura dhe qe kane qëllimin kryesor përpunimin automatik te te dhënave. Aferdita Berisha-Shaqiri

Sistemi i qarkullimit te gjakut Përshkrimi Sistemi i qarkullimit te gjakut Enët e gjakut , venat, kapilaret , qendra zemra e cila e dërgon gjakun neper tere indet e organizmit me qellim te vendosjes se aktivitetit kineziologjik te njeriut Sistemi shkollor Mësimdhënësit, objektet, programet mësimore me qellim te nxënies se diturie Sistemi kompjuterik Pajisjet, programet , operatoret Aferdita Berisha-Shaqiri

P.Sh. për nga këmbimi i materies dhe i informacionit me rrethinën sistemet mund të ndahen në dy kategori : Sisteme të hapur . Sisteme të mbyllura Sistem i hapur është sistemi i cili bën këmbimin e materies dhe informacionit me rrethinën 2. Sistemi i mbyllur është ai sistem i cili nuk bën këmbimin e materies apo të informacionit me rrethinën e tij. P.sh. një sistem i mbyllur është burgu, pasi që të burgosurit nuk kanë dalje nga ky sistem. Shembuj të sistemeve: Sistem kompjuterik Sistem Informativ Sistem politik Sistem ekologjik Sistemi diellor Sistem gjeopolitik Aferdita Berisha-Shaqiri

Aferdita Berisha-Shaqiri 2011

Aferdita Berisha-Shaqiri 2011

Sistemi Informatik shpeshherë përkufizohet si procesues i inputeve në autpute apo informata. Në shumicën e rasteve SI shiqohet si sistem i përbërë nga N,P, P për të mbledhur, rregulluar, analizuar, vlersuar dhe shpërndarë në kohën e duhur informatën te marrësi i vendimit. apo Sistem i Kompjuterizuar i formalizuar i cili mund të mbledh, furnizoj, procesoj dhe raportoj të dhëna nga burime të ndryshme për të siguruar informatat e nevojshme për menaxhimin e proceseve të marrjes së vendimeve.

Hyrje në sistemet informatike(koncepti i informatës dhe koncepti i sistemit dhe modelimit) Çka është një sistem informatikë (Sistemet manuale dhe te kompjuterizuara) Çka është Sistemi informatikë cila është menyra që SI ndryshojnë jeten tonë? Sistemi informatikë është një tërësi elementesh të ndërlidhura që mbledhin , përpunojnë shpërndajnë të dhënat dhe informatat si dhe ofrojnë mekanizmin e feedback-ut për të arritur një objektivë. Ose 17

SISTEMI INFORMATIK mundë të definohet si: “një bashkësi e elementeve të ndërlidhura të cilat me atributet e tyre mundësojnë përpunimin elektronik të të dhënave” Sistemi informatik përbëhet nga njerzit dhe pajisjet, kurse detyrë e tijë është mbledhja e të dhënave, përpunimi, memorimi dhe transmetimi i tyre. Sistemi informatik proceson informata nga të dhënat, përkatësisht ai transferon inputet në outpute sipas nevojave dhe kërkesave për informata. Sistemi informatik paraqet sistem DINAMIK – me kohë dhe nën ndikin e rethinës ndryshojnë elementet e tijë e me këtë edhe vet sistemi në tërësi.

Pse sistemi informatik ORGANIZATA TEKNOLOGjIA MANAXHMENTI Sistemi INFORMATIK Pse Sistemi informatik sepse Investuesit po perdorin SI per te marre vendime disa milion dollarshe, institutet financiare po i përdorin per të transferuar ne menyre elektronike biliona dollare ne mbare boten Prodhuesit për ti porositur furnizimet dhe për te shpërndarë mallrat shume shpejte po I perdorin SI.

TIK (Information and communication technologies ICT) Paraqet term gjenerik (të pergjithshëm) i cili përfshin të gjitha mjetet teknike për përpunimin e informacionit dhe komunikimit. Përdorimi i teknologjisë për kryerjen e punës larg lokacionit qëndor (p.sh. nga shtëpia) Rritje prej 40% në vitet e fundit Termi ka fituar popullaritet pjesërisht për shkak të konvergjencës së teknologjisë së informacionit (IT) dhe teknologjive të telekomunikacionit. ICT përcakton një gamë të gjerë të teknologjive, duke përfshirë metodat për komunikim (protokollet e komunikimit, teknikat të transmetimit, pajisjet e komunikimit, mediat (komunikim)), si dhe teknikat për memorim dhe përpunimin e informatave. 20

Termi Teknologji ( nga greqishtja = τεχνολογία) - Dituria që ka të bëjë me prodhimin ose/dhe përpunimin e që fillimisht nënkuptonte diturinë apo shkencën e nji teknike. Në përdorim bashkëkohore, termi -Teknologji shpesh përdoret si sinonim për Teknikë. Termi Teknikë paraqet një metodë apo mënyrë që do të përdorët për të arritur një rezultat të veçantë. Termi Teknologji paraqet njohjen e kësaj Teknike (Si funksionon ajo? Cilat jan përvojat, rreziqet dhe mundësitë që i ofron ajo").

Çka Paraqet Sistemi Informatik ORGANIZATIONS AND INFORMATION SYSTEMS Fundamentals of Information Systems, Third Edition 23

Sitemet Informatike- Konceptet dhe Definicioni Qëllimi i sistemeve informative është të ofroj informatat e duhura, njerëzve të duhur, në kohën e duhur, në sasinë e duhur dhe në formatin e duhur. Për arsye se sistemet informatike tentojnë të na furnizojnë me informata të dobishme duhet filluar me përcaktimin e termit informate (Information) dhe dy termave të lidhura ngushtë me të, e dhëna (Data) dhe dituria(Knowledge). 24

E Dhëna, Informata dhe Dituria Termat Informate dhe njohuritë janë përdorur shpesh për mbivendosje koncepteve. Të dhënat jane niveli më i ulët e abstraksionit, informata është në nivelin e ardhshëm, dhe në fund, njohuria është niveli më i lartë. Krijimi i njohurive do të thotë duke kombinuar të dhënat për një qëllim të caktuar, dmth njohuri është kontekst specifik.  Megjithatë, njohurit mund përsëri të kombinohet me informacione të tjera për "gjeneruar" njohuri të mëtejshme (ndoshta në një kontekst krejtësisht të ndryshme). 25

E dhëna - fakte të papërpunuara për njerëzit, vendet, ngjarjet, dhe gjërat që janë me rëndësi për një organizatë. Informata - të dhëna që janë përpunuar ose riorganizuar në një formë më shumë domethënëse për dikë. Dituria - të dhënat dhe informatat që janë përmirësuar më tej në bazë të fakteve, të vërtetave, bindjeve, gjykimeve, eksperiencave, dhe ekspertizave të marrësit. 26

27

28

Shembull tipik i përpunimit të të dhënave Përpunimi i të Dhënave Përpunimi i të dhënave – proces i cili përbëhet nga një sërë operacionesh të cilat realizohen/zbatohen ndaj të dhënave me qëllim të përfitimit të informatave Përpunimi i të dhënave paraqet çdo proces kompjuterik i cili bën transformimin e të dhënave në informata apo dituri Shembull tipik i përpunimit të të dhënave 34

Tipet e të dhënave Të dhënat Paraqitja Alfanumerike Numra, germa, shenja dhe karaktere te tjera Imazhe Imazhe grafike dhe piktura , fotografi Audio Tinguj, zhurma, tone Video Pamje filmike ose fotografish Tipet e informatave të krijuara varen nga relacionet e përcaktuara dhe nga të dhënat ekzistuese. Duke shtuar të dhëna të reja duhet të ripërcaktohen relacionet, gjë që do të qojë në krijimin e informatave të reja. Kthimi I të dhënave në informata është një proces ose një bashkësi detyrash logjike të lidhura midis tyre për të arritur një rezultat të përcaktuar. Për ti kthyer të dhënat në informata të vlefshme parasegjithash kërkohen njohuri. Njohuria është një dije dhe nje bashkësi informatash dhe menyrave që këto informata të bëhen të përdorshme, për të mbështetur nje detyrë ose për të arritur një qëllim të caktuar. 35

Karakteristikat e informatës së vlefshme E saktë (teoria-GIGO “garbage in, gerbage aut”) E plotë (per te pranuar ne shkollim te larte duhet te kete shkollen e mesme) Ekonomike (informacioni duhet te kushtoj me pak se ajo qe perfitojm prej tij) Fleksibile (informacioni qe perdoret per me shume se nje Qellim) E besueshme (burime te besueshme, menyra e mbledhjes) E rëndësishme (p.sh rritja e qmimit te drurit per TI) E thjeshtë (p.sh manueli per funksionimin e TV) Në kohë (p.sh informacioni on-line ne dyqan kur blejm diqka dhe na duhet ngjyre apo numer te pershtatshem) E verifikueshme (burimi origjinal i verifikueshem) E kapshme E sigurt Kur një informatë ka vlerë? 36

Sistemi dhe komponentet e tij Inputet Përpunimi Outputet Fedback-u Menyra se si këto elemente organizohen apo vendosen quhet konfiguracion Tipet e sistemeve informatike I thjeshtë Kompleks I hapur I mbyllur I qendrueshem Dinamik Adaptiv Joadaptiv Permanent I perkohshem 37

Përformanca dhe standartet e sistemit Përformanca e një sistemi matet me Eficiencen dhe Efektivitetin. Eficienca është ? Prodhimi/Shpenz Efektiviteti është? Qellimi i real./Q e pl. Efiçenca=ardhurat/shpenzimet; shpenzimet/njesi autputi(A>I; koha sa me e shkurter) p.sh A=100.000 te hyra / shpenzimet e marketingut 2.500 B=100.000 te hyra/ shpenzimet e marketingut 3.000 (things right) Efektiviteti= (doing right things )Autputit i sendertuar/Autputin e deshiruar p.sh nese ke prodhu nje produkt me efektivitet te larte dhe efiqienc por nuk po shitet po shitet produkti i konkurrences atehere nuk e ke bere gjene e duhur. Se pari te behet gjeja e duhur oastaj te shikohet si te behet. Edhe një standart përformance e sitemit është një objektiv specifik i sistemit (p.sh gjatë prodhimit pjeset e demtuara mos të kalojnë 1%) 38

Modelimi i një sistemi Bota reale është komplekse dhe dinamike Për ti testuar relacionet e ndryshme dhe efektet e tyre ne perdorim modele sistemesh Modelet e sistemeve jane me te thjeshta se sa sistemet reale. Çka është modeli? Model është një apstraksion ose perafrim që perdoret për të paraqitur realitetin. Tipet e modeleve jane: narrativ, fizik,skematik dhe matematik. 39

Variablat dhe parametrat e sistemit 1.Variablat janë sasi ose vlere te cilën mund ta kontrolloj marrësi i vendimeve si p.sh çmimi i produktit te nje kompanie. 2. Parametri eshtë vlere apo sasi që nuk mund të kontrollohet nga marrësi i vendimeve.p.sh. Kostoja e lendes së parë ose sasia e nje produkti kimik. Një sistem informatik i bazuar në kompjuter (SIBK) është një bashkësi e vetme hardueri, softueri, baza të të dhënave , rrjeta , njerzish dhe procedurash që janë të konfiguruar për të mbledhur , manipuluar, ruajtur dhe përpunuar të dhëna që ato të kthehen në informata 40

FUNKSIONET E SISTEMIT INFORMATIK Për ta kuptuar një Sistem informatike në esencën e tij duhet të tentojmë të përgjigjemi në pyetjet si psh: - Çka ka për qëllim dhe synim - Cilet janë funksionet e tijë - Prej çka përbëhet Pas definimit të qëllimit të SI duhet theksuar se detyrat e Sistemeve Informatike në princip janë kryerja e katër funksioneve themelore dhe atë: - mbledhja e të dhënave - përpunimi i të dhënave - memorimi i të dhënave dhe informatave - ofrimin e të dhënave dhe informatave shrytëzuesve të Sistemit Informatikë 41

Si funksione të natyrshme të çdo SI paraqiten: Funksioni i informimit Sistemi Informatik me funksionin e tij të informimit siguron informacione relevante për qeverisje operative dhe zhvillimore të organizatës. Kjo nënkupton se funksioni i informimit kryhet për qëllim të qeverisjes me organizatën, ndërsa funksioni i qeverisjes si funksionon hierarkik më i lartë i organizatës, në thelb poashtu paraqet proces të informimit. Për këtë arsye, funksioni i informimit është e rëndësisë fundamentale apo thelbsore për vlerësimin cilësisë së sistemit informatike. Nivelin më të lartë të zhvillimit e kanë sistemet e kompjuterizuara të informimit (CBIS) të cilët janë të orientuar në mbështetjen e vendimmarjes dhe menaxhimit të organizatës. Funksioni i Dokumentimit - për të gjitha aktivitetet e organizatës është e nevojshme të sigurohet dokumentacioni përkatës nëpërmjet sistemit informatik. Baza Dokumentuese ose dokumentacioni, është rezultat i nevojave dhe kërkesave të subjekteve të mjedisit, sepse në fakt ajo paraqet kontrollin dhe shkëmbimin e informatave në përgjithësi. Është gjithashtu e nevojshme për të siguruar mundësinë e veprimeve të auditimit(revizionit) në çdo kohë në mënyrë që të jetë në gjendje për rindërtimin e veprimtarive të biznesit. Kjo është veçanërisht e rëndësishme për sistemet informatike në të cilën kontabiliteti i organizatës kryhet në mënyrë të automatizuar. 42

Aftësit kryesore të Sistemeve informatike janë: • Të kryej me shpejtësi dhe vëllim të lartë, llogaritje numerike; • Të mundësojë komunikim të shpejtë dhe të saktë dhe bashkëpunim në kuadër dhe midis organizatave. • Të memorojë apo të ruaj sasi të madhe të informatave në një hapësirë të vogël dhe me qasje të lehtë. • të mundësojë qasje të shpejtë dhe të lirë sasive të mëdha të informatave në mbarë botën. • Të lehtësojë interpretimin e sasive shumë të mëdha të të dhënave. • Të bëjë rritjjen e efektivitetit dhe efikasitetit të njerëzve që punojnë në grupe në një vend ose në disa vende të ndryshme. • të bëjë automatizimin si të proceseve semiautomatike (gjysëmautomatike) të biznesit dhe poashtu edhe të detyrave manuale. 43

KOMPONENTET E SISTEMIT INFORMATIK Komponentet elementare të sistemeve informatike jane: 1.Hardueri i sistemeve kompjuterike ku paraqet komponenetën materjale-teknike të SI, respektivisht pjeset fizike të sistemit kompjuterik të dedikuar për përpunimin dhe bartjen e të dhënave. 2.Softueri i sistemeve kompjuterike paraqet komponentën jo materjale të SI i cili është i ngulitur në harduer dhe të cilët diktojnë mënyrën e përpunimit të të dhënave. 3. Dataware apo Bazat e të dhënave që paraqesin komponentën e cila përfshinë të dhënat, informatat, si resurse informative të cilat shëndrohen në pasuri të vërtet dhe shumë të rëndësishme të ndërmarjes. 4. Lifeware apo komponenta kadrovike përbëhet nga të gjithë të punsuarit të cilët në ndonji mënyrë puna e tyre ka të bëjë me Teknologjin Informatike, qoft si shfrytëzues profesional, qoft si shfrytëzues të të dhënave. 5. Orgware apo komponenta Organizative përfshinë aktivitetet, metodat, procedurat dhe mënyrat e koordinimit të punës së gjithë komponenteve të SI në mënyrë që së bashku të paraqesin apo të formojnë një tërësi funksionale e cila do ti përpunon të dhënat dhe do të gjeneron autputet e dëshiruara. 6. Netware apo komponenta rrjetore ka të bëjë me lidhjen e kompjutorëve ndërmjet veti,(me dhe pa tel) me qëllim të këmbimit të të dhënave dhe komunikim me kompjutorët të tjerë në distaca të ndryshme respektivisht të ndarjes së resurseve mes tyre.                               44