Teme: 1) Definisanje poljoprivrede 2) Subjekti agroprivrede Različiti pristupi definisanju poljoprivrede Poljoprivreda kao integralni deo ekonomskog sistema zemlje – poimanje i specifičnosti agroprivrede Agrar, agroprehrambeni sistem i agroprivreda Osnovni akteri farmerskog sektora: agrobiznis korporacije, porodične farme i kooperative Institucionalni okvir uklapanja porodičnih farmi u moderan sistem za proizvodnju hrane

Definisanje poljoprivrede – opšti pristup “Poljoprivreda je jednostavna proizvodnja sirovih produkata ili proizvodnja koja prerađivačkoj industriji isporučuje sirovi materijal” ... “Poljoprivreda je oblast proizvodnje u kojoj se proizvode, dorađuju ili prerađuju primarni proizvodi biljnog i životinjskog porekla radi zadovoljenja određenih čovekovih potreba” ... U okviru opšteg pristupa definisanju poljoprivrede razlikujemo dva gledišta: Definicije koje uključuju samo primarnu poljoprivrednu proizvodnju Definicije koje modernu poljoprivredu izjednačavaju sa agrobiznis kompleksom Širina poimanja poljoprivrede određena je stepenom opšte razvijenosti zemlje

Različiti aspekti definisanja poljoprivrede Proizvodno-tehnološki i organizacioni pristup Da li poljoprivreda obuhvata samo primarnu proizvodnju ili objedinjava međusobno povezane delatnosti primarnog, sekundarnog i tercijalnog sektora? Poslovno-pofesionalni pristup Da li je poljoprivreda način života ili biznis kao i svaki drugi biznis? Radno-kultni pristup Da li poljoprivrednici imaju “urođeni” pristup svome poslu? Ekološko-patriotski Da li je bavljenje poljoprivredom prevashodno profesija ili je to svojevrsni identitet? Agro-globalistički pristup Da li konvencionalna poljoprivreda može na adekvatan način da odgovori izazovima globalnog problema na relaciji “hrana-siromaštvo-populacija”?

Poljoprivreda kao integralni deo ekonomije (proizvodno tehnološki i organizacioni pristup definisanju) Agrobiznis, agrobiznis kompleks, agroindustrijski kompleks, agroprivreda = moderan sistem za proizvodnju i distribuciju hrane Izum reči “agribusiness” se pripisuje John Davis-u, zameniku ministra poljoprivrede u Ajzenhaurevoj vladi – SAD 1956. god) i vezuje se za pokušaj rešenja problema kontrole tržišta Kod nas je termin agroindustrijski kompleks lansiran početkom 1960-tih odakle se širio u drugim bivšim socijalističkim zemljama, danas zemljama u tranziciji Da li je naš agrokompleks kopija američkog agrobiznisa?

Proizvodno tehnološki i organizacioni pristup definisanju (nastavak) Definicija agrobiznisa: Agrobiznis predstavlja zbir svih operacija koje su vezane za proizvodnju i distribuciju vanpoljoprivrednih inputa, proizvodne operacije na farmi, te skladištenje, preradu i distribuciju poljoprivrednih sirovina i proizvoda od njih. Moderna poljoprivreda je homogena privredna delatnost koju obavljaju: sitne porodične farme, velike korporacije, kreditne institucije i drugi snabdevači inputima, marketing i prerađivačke firme, transportna mreža, veletrgovina, restorani i trgovina na malo.

Funkcionalna organizacija prehrambenog agrobiznisa u SAD

Grafikon 1: Proizvodnja kukuruza Analiza specifičnosti tržišta kukuruza: Proizvodnja, interna potrošnja i realizacija kukuruza kod nas Grafikon 1: Proizvodnja kukuruza Tabela 1: Udeo prodaje i otkupa kukuruza Godina Prosek 2001-2005 Udeo u ukupnoj proizvodnji 6,33 Prodaja u proizvodnji društvenog sektora 33 Otkup u proizvodnji privatnog sektora 2,66

Kratak rezime osnovnih stavova o poimanju poljoprivrede Širina poimanja poljoprivrede određena je stepenom opšte razvijenosti zemlje Modernu poljoprivredu čine četiri osnovna sektora vezana za proizvodnju i distribuciju poljoprivredno-prehrambenih proizvoda: Inputni – predfarmerski sektor Primarna poljoprivredna proizvodnja – farmerski sektor Sekundarni – prerađivački sektor Tercijalni – uslužni sektor Upravljanje velikim ekonomskim sistemima (privredom kao celinom ili njenim sektorskim delovima): specifičnost upravljanja agroprivredom proističe iz karaktera osnovnog proizvoda koji nudi ovaj sektor ekonomije (hrana je socio-ekonomska i političko-bezbedonosna kategorija)

Ciljevi upravljanja agroprivredom: Dostizanje targetiranog stepena samodovoljnosti u proizvodnji zdravstveno-prihvatljive hrane Optimalna upotreba prirodno ograničenih resursa sa socijalno-ekonomske tačke gledišta, ali i uz uvažavanje principa strateške političke sigurnosti. Održavanje određenog stepena ravnoteže između, po interesu, suprotstavljenih aktera unutar složenog prehrambenog sistema Postavljeni strateški ciljevi u dokumentu “Strategija poljoprivrede Srbije” : (1) izgradnja održive i efikasne agroprivrede, (2) obezbeđenje zdravstveno-bezbedne hrane, (3) podrška životnom standardu za poljoprivrednike, (4) podrška održivom razvoju sela, (5) očuvanje životne sredine.

Modeli organizaciono-poslovne strukture savremenog agrara

Struktura agrosektora kod nas Godina Preduzeća i zadruge Privatna gazdinstva 1953 7586 1260553 1969 1066 1149021 1981 1774 1198433 1991 1550 1175706 2002 1059 778891 2004 1011 ... Izvor: SGS, 2005. str. 264 i 265.

Preduzeća i zadruge u Srbiji prema veličini poseda, 2004. Izvor: SGS, 2005. str. 264

Modeli porodične poljoprivrede

Modeli porodične poljoprivrede (nastavak) Preduzetnički usmereni farmeri su nosioci tržišno orijentisane poljoprivredne proizvodnje, dok su tradicionalno usmereni farmeri identifikovani kao “ruralni svet” i pripadaju tzv. seljačkoj ekonomiji. Tradicionalno usmereni farmeri su reprezenti tranzicije. To su danas mešovita gazdinstva ili naturalni proizvođači koji perspektivu opstanka u ruralnim područjima ne mogu vezivati za poljoprivrednu aktivnost. Koliko jednih, a koliko drugih ima danas u Srbiji?

Tabela 3: Posedovna struktura unutar individualnog sektora poljoprivrede u Srbiji Broj gazdinstava prema   Repub. Srbija ukupno korišćenoj Ukupno Centralna Srbija Vojvodina Kosovo i Metohija površini zemljišta (ha) 1991 2002 1115663 778891 711007 577416 259129 201475 145527 ... od 0,10-2,00 507939 354029 294264 248150 139951 105879 71724 2,01-5,00 360623 244064 245594 197273 65612 46791 49417 5,01-10,00 194345 131438 131653 100935 45449 30503 17243 10,01-15,00 35298 27731 25429 19084 6347 8647 3522 15,01-20,00 9444 9041 7522 5954 833 3087 1084 preko 20,00 5217 6300 3991 3192 412 3108 814 bez zemljišnog poseda 2797 6288 554 2828 520 3460 1723 Popis 1991 i 2002.

Kako se u Strategiji poljoprivrede Srbije definišu osnovni akteri agroprivrede? 2000.godine Vlasništvo nad zemljištem Struktura u % Broj farmi Društveno/državne farme Prosečno 700 ha 10 549 Zadruge Prosečno 400 ha 5 510 Mikro porodične farme Manje od 1 ha 4 200000 Mala porodične farme Od 1 do 5 ha 35 400000 Komercijalne porodične farme Preko 5 ha 46 179000 First, we will start with answering on the question how privatization process is understood in the government nearly adopted paper named “Strategy of Serbian Agriculture”. Serbian agriculture (primary sector of agribusiness) is formed from tree parts: Socially/state owned farms, cooperatives and family holdings. As a specifity of Serbian agriculture, structure of land ownership has to be point out: at the beginning of privatization process, 85% of land was already private – concentrated in family farms sector. Strategy of Serbian agriculture predict different processes that have to take place in socially/stated owned enterprises, and in the sector of family farming. First group of agricultural producers has to be restructured and privatized. In the second group micro farms (less than 1 ha of land ownership) takes important role in the food safety concerns, will not be any more subject of agricultural but rural policy measures. For small family holdings (from 1 to 5 ha) structural adjusting is predicted, and for commercial family holdings agricultural policy measures will be oriented on creation of economy conditions for progressive development.

Registracija poljoprivrednih gazdinstava u Srbiji Okrug Broj gazd Popis2002. Registrovana gazdinstva % u ukupnom broju gazd. % u regist. gazdinstvima Grad Beograd 60371 4778 7,91 3,56 Sev-Bački 18446 5667 30,72 4,50 Zap-Bački 23606 9101 38,55 7,23 Juž-Bački 40455 13701 33,87 10,88 Pirotski 8538 734 8,60 0,58 Jablanički 33225 1617 4,87 1,28 Pčinjski 24263 1309 5,40 1,04 Srbija ukupno 778891 125933 16,17 100 (Izvor: Popis 2002, Knjiga 1, Poljoprivreda (Poljoprivredni fondovi), RZS i www.minpolj.sr.gov.yu)

Zašto insistiramo na posmatranju agroprivrede kao integralnog segmenta ekonomskog sistema zemlje? Elementi ekonomskog sistema su: Resursi Subjekti Aktivnosti Institucije Resursi (faktori poljoprivredne proizvodnje) – prirodni, ljudski i stvoreni. Agroprivredni subjekti – preduzeća, zadruge, individualna gazdinstva, država. Aktivnosti – proizvodnja, distribucija, raspodela i potrošnja. Agrarne institucije – tržište poljorivredno-prehrambenih proizvoda, tržište zemljišta, ugovorno povezivanje aktera agrobiznisa, svojina, agrarni budžet, javna skladišta, ruralni budžet ...

Modeli integracije porodične farme u savremeni sistem za proizvodnju i distribuciju hrane Nijedan model ne garantuje efikasno poslovanje poljoprivrednika bez uključivanja u širi sistem Agrobiznis kompleks je sinonim za vertikalno povezivanje agroprivrede shvaćene u najširem smislu Tri su osnovne alternative povezivanja: Vertikalna koordinacija Ugovorna proizvodnja Vertikalna integracija Zadruga (kooperativa) pruža dodatne mogućnosti za povezivanje aktera modernog agrobiznis kompleksa. Praksa razvijenih zemalja pokazuje da je ona tradicionalno prisutna nezaobilazna spona između primarnih proizvođača i ostalih segmenata agroprivrede.

Karakteristike marketing ugovora i ugovora o upravljanju proizvodnjom

1860 kapital 300.000 funti i 84 prodavnice Roždelski pioniri 1844 Problem siromaštva Rešenje: Otvoriti svoju prodavnicu Postavili principe zadrugarstva 1860 kapital 300.000 funti i 84 prodavnice

Tradicija zadrugarstva u Srbiji 1846 osnovana prva zadruga u Bačkom Petrovcu 1855 u Erdeviku osnovana zadruga naturalno-skladišnog tipa 'Vzájomnú sypáreň' tzv. Zadružni ambar 1868 osnovana je prva kreditna zadruga tipa Šulce-Delič u Pivnicama 1883 Prva organizacija sa tradicionalnom zadružnom unutrašnjom strukturom osnovana je u Rumi pod nazivom 'Oračka zadruga‘ Zadružni savez Srbije je osnovan 1895. godine (Kraljevina Srbija među prvima u svetu – jedna od 12 zemlja osnivača Međunarodnog zadružnog saveza bila je i Kraljevina Srbija)

Definicija kooperative ILO: “Zadruga je asocijacija u koju se ljudi dobrovoljno udružuju u cilju ostvarenja zajedničkih interesa kroz formiranje demokratski kontrolisane organizacije, u kojoj podjednako doprinose formiranju potrebnog kapitala prihvatajući fer raspodelu rizika i beneficije od poslovanja u kome članstvo aktivno participira” ICA: “Zadruga je autonomna asocijacija lica dobrovoljno udruženih sa ciljem ostvarenja njihovih zajedničkih ekonomskih, socijalnih i kulturnih potreba i želja kroz zajednički posedovano i demokratski kontrolisano preduzeće” Osnovne karakteristike zadruge koje proizilaze iz definicije su: Zadruga je autonomna Zadruga je asocijacija lica Lica su udružena dobrovoljno Ulogu integratora imaju zajedničke ekonomske, socijalne i kulturne potrebe članstva Zadruga je zajednički-posedovano i demokratski-kontrolisano preduzeće

Ključne vrednosti zadružnog pokreta Bazne zadružne vrednosti jesu samopomoć, demokratija, jednakost, pravednost, solidarnost i samoodgovornost Etičke vrednosti na kojima počiva zadruga su poštenje, otvorenost, društvena odgovornost i briga za druge. Identifikacija navedenih vrednosti je od primarnog značaja za definisanje zadružnih principa. Treća generacija zadružnih principa (ICA-1995) obuhvata: Dobrovoljno i otvoreno članstvo Demokratska kontrola od strane članova zadruge Ekonomska participacija članova zadruge Autonomija i nezavisnost Obrazovanje, obuka i informisanje Međuzadružna saradnja Briga za zajednicu

Značaj zadružnog pokreta u svetu ICA danas broji 230 članica iz 92 zemlje sa preko 800 miliona zadrugara. UN procenjuju da je oko 3 milijarde ljudi u svetu svoju sigurnost našlo u funkcionisanju kooperativa

Moguće forme i zastupljenost različitih zadružnih organizacija u svetu Danas u svetu ne postoji društveno korisna delatnost koja se ne bi mogla obavljati preko zadružne organizacije i to u primarnom, sekundarnom i tercijalnom sektoru

Kako se ocenjuje značaj zadružnog pokreta u svetu? Osnovni kriterijum: relevantnost i doprinos kooperative socijalnom i ekonomskom razvoju Značajan deo populacije ostvaruje članstvo u kooperativama Kooperative su značajan ekonomski učesnik na tržištu Kooperative kreiraju i unapređuju zaposlenost

Značajni pokazatelji kooperativnog sektora u Evropi početkom XXI veka (podaci se odnose na 41 zemlju Starog kontinenta) Deluje preko 90 nacionalnih zadružnih asocijacija Oko 290 hiljada kooperativa udružuje oko 20 miliona porodica Preko 140 miliona članova različitih kooperativa predstavlja 17.5% ukupne populacije (800 mil stanovnika) Zemlje članice EU-15 imaju preko 83 mil članova različitih kooperativa (što predstavlja preko 22% ukupne populacije) Različite kooprative zapošljavaju oko 5 miliona ljudi što čini ekvivalnent broju radnih mesta koja je kreiralo 25 najvećih evropskih poslodavaca Prema broju kooperativa po sektorima redosled je sledeći: tercijalni 46%, primarni 38% i sekundarni 16%

KOLIKO SU VAŽNE POLJOPRIVREDNE KOOPERATIVE U EU UDEO KOOPERATIVA U PROMETU PO SEKTORIMA U ZEMLJAMA EU

Statistički profil kooperativa u Srbiji Izvor: Z.Zakić (2000) Koop menadžment, Dunav preving, Beograd str. 336

Problemi zadrugarstva u Srbiji 1. “STARE ZADRUGE” “ŽIVE” SA PROBLEMIMA ALI BEZ DUGOVA I JOS UVEK POSTOJI POVERENJE POD STEČAJEM, BANKROTOM ILI OGROMNIM DUGOVIMA 800 2. “PRIVATNE ZADRUGE” ZASNOVANE NA ISKRIVLJENOJ PRAKSI NAŠEG ZADRUGARSTVA 3. “NOVE GRUPE” (KOOPERATIVE)

Problemi zadrugarstva u Srbiji Eksterni problemi Odnos prema zadrugama: Zadruge nekad i sad Zadruga nije samo poljoprivredna zadruga Ideološke zablude i deformisanost prakse (odnos države prema zadruzi) Zadruge su shvaćene kao forma za poradničenje seljaka Zadruga može imati bitnu ulogu u tranzicionom procesu problem nezaposlenosti poboljšanje položaja siromašnih slojeva stanovništva Interni problemi Kriza poverenja i farsa upravljanja zadrugom (zadruga je preduzeće ili udruženje)

Kreiranje ambijenta za razvoj zadružnog preduzetništva u Srbiji Pozitivni odnos države prema zadružnom sektoru, Harmonizacija zadružnih pravila na nivou MZS, Stvaranje povoljnijih uslova poslovanja prilagođenih uslovima tranzicije (izgradnja imovinsko pravne samostalnosti) i Razrešenje dileme da li “zadružni model tranzicije” treba da bude ravnopravan sa “korporativnim modelom tranzicije”? Da li nacionalni program adaptacije i restrukturiranja privredne strukture treba da računa sa aktivnijim učešćem zadruga u kreiranju novih radnih mesta? Da li je propuštena šansa udarnog kruga naše privatizacije da se afirmiše zadružno preduzetništvo?

Nove forme udruživanja poljoprivrednika Horizontalno povezivanje u strukovna udruženja Ugovorna zajednica ratara, Ugovorna zajednica voćara, vinogradara i korisnika drugih zasada, kao i Ugovorna zajednica stočara. Poslovanje u okviru proizvođačkih organizacija U eri globalizacije, udruživanje poljoprivrednika bazira na formiranju regionalnih klastera ili priključenju multinacionalnim kompanijama.

Zaključak Restrukturiranje agrarne proizvodnje u Srbiji preduslov je uspešnog pozicioniranja naše zemlje na međunarodnom tržištu poljoprivredno-prehrambenih proizvoda. O problemu restrukturiranja agrara treba raspravljati na regionalnim osnovama. Većinsko učešće u raspolaganju osnovnim faktorima poljoprivredne proizvodnje ostvaruje individualni sektor. Individualni sektor karakteriše rascepkanost poseda i prosečna veličina poljoprivrednog gazdinstva od 2.5 ha. Komercijalizacija poljoprivredne proizvodnje u Srbiji polaznu tačku treba da ima u redizajniranju uloge porodičnog gazdinstva i definisanju njegove optimalne veličine. Paralelno, restrukturisani i privatizovani veliki agrobiznis sistemi ostaju značajan oslonac razvoja agroprivrede u Srbiji.