نگاهی به تئوری های معاصر در مدیریت با تاکید بر کاربرد تئوری آشوب در پرستاری دکتر اکرم ثناگو، دکتر لیلا جویباری دانشگاه علوم پزشکی گرگان a_sanagu@yahoo.com

نظريه آشوب Chaos Theory نظریه آشوب، به شاخه‌ای از ریاضیات و فیزیک گفته می‌شود که مرتبط با سيستمهايي است که دینامیک آنها در برابر تغییر مقادیر اولیه، رفتار بسيار حساسی نشان می دهد؛ به طوری که رفتار‌های آینده آنها دیگر قابل پیش‌بینی نمی‌باشد. به این سیستم‌ها، سیستم‌های آشوبی گفته می‌شود که از نوع سیستمهای غیرخطی دینامیک هستند و بهترین مثال برای آنها اثر پروانه‌ای، جریانات هوایی و دوره اقتصادی می‌باشد.

پروانه ای در آفریقا بال می زند و گردبادی در آمریکای جنوبی شکل می گیرد.

فشاری که بال زدن آن پروانه بر اتمسفر می آورد شاید بسیار ناچیز باشد، اما فرایند تشدید باعث می شود که این فشار ناچیز و اندک به مرور و پس از طی مسافتی تبدیل به یک طوفان عظیم شود.

هیچ چیز قابل پیش بینی نیست. به دلیل این که حیات راه خود را خواهد یافت. حتی اگر با دقت بسیار زیاد شرایط را کنترل کنیم،به این دلیل که خود ما نیز جزئی از مساله هستیم،دچار اشتباه خواهیم شد.

زندگی برای بقا راه خود را خواهد یافت.

تئوري آشفتگي يا آشوب براي اولين بار ازسال 1965 توسط دانشمندي بنام ادوارد لورنزدرهواشناسي به كاربرده شد آن را به يك علم تبديل نموده و سپس درحيطه تمام علوم و مباحث تجربي؛ رياضي ؛ رفتاري ؛ مديريتي و اجتماعي واردشده و اساس تغييرات بنيادي درعلوم بويژه هواشناسي ؛ نجوم ؛ مكانيك ؛ فيزيك ؛ رياضي؛ زيست شناسي ؛ اقتصاد و مديريت را فراهم آورده است

درچند دهه اخير ؛ شاهد انقلاب عظيمي در علوم طبيعي بوده ايم . اين انقلاب در شيوه درك و تبيين پديده ها ؛ به وسيله انديشمنداني صورت گرفته است كه درساليان گذشته ؛ تبيين هاي خود را درقالب هاي منظم و مشخص ارائه مي دادند. جهان را مجموعه اي از سيستم هايي تصور مي كردند كه مطابق با قوانين جبري طبيعت به طريقي مشخص و قابل پيش بيني درحركت است.

از اين رو؛ معتقد بودند معلولها به صورت خطي ؛ برآيند علل خاصي هستند از اين رو؛ معتقد بودند معلولها به صورت خطي ؛ برآيند علل خاصي هستند. اكنون آنها بر نقش خلاقانه بي نظمي و آشوب تآكيد كرده و جهان را مجموعه اي از سيستمهائي مي دانند كه به شيوه هايي خود سازمان‌ده عمل مي نمايند و پيامدهاي اين شيوه زندگي وجود حالات غير قابل پيش بيني و تصادفي است.

اما در اين شرايط ؛ قوانين جبري طبيعي كماكان حاكميت دارند و پي برده شده كه سيستم ها به شيوه اي دوراني عمل مي كنند كه در آن بي نظمي منجر به نظم و نظم منجر به بي نظمي مي شود. امروزه ديگر تصور ساده از نحوه فعاليت جهان جاي خود را به تصوري پيچيده و پارا دوكس گونه داده است .

اين علم جديد ؛ تئوري پيچيدگي ناميده مي شود و جنبه اي از اين علم كه توجه همگان را به خود جلب كرده است؛ تئوري آشوب يا نظم در بي نظمي ناميده مي شود نظريه " نظم غايي " يا " نظم در بي نظمي " به ما ابزار حل مسائل پيچيده را درمحيط پرآشوب و آكنده از تغيير و تحول امروز و فردا مي دهد.

آدامز آشفتگي را اينگونه تعريف مي كند: از آشفتگي زندگي زاييده مي شود در حاليكه از نظم عادت به وجود مي آيد.

ويژگي تئوري آشوب نظريه آشوب داراي ويژگيهاي منحصر به فردي است كه بازتاب بسيار مهمي نيز درمديريت ايجاد كرده است به طوري كه اين ويژگيها ضررهاي جدي برپيكره پارادايم سنتي مديريت وارد آورده و مي روند تا اساس پارادايم تازه اي را درمديريت و ساير علوم مرتبط شكل دهند.

اين ويژگيها عبارتند از اثر پروانه‌اي Butterfly Effect سازگاري پويا Dynamic Adaptation جاذبه هاي غريب Strange Attractors خود مانايي Self – similarity

تصميم گيري در شرايط آشوب در متون مديريت ، مدلهاي مختلفي براي تصميم گيري طراحي شده است كه تصميم گيري در شرايط مشخص ومعين و محيط هاي باثبات را مد نظر داشته اند. در نظريه آشوب ، بي نظمي برهمه عرصه هاي علمي سايه افكنده است كه مدلهاي تصميم گيري در اين نظريه نيز از اين قاعده مستثني نيستند.

در نگرش سنتي مديريت ، تصميم گيري فرآيندي است قابل پيش بيني و عدم موفقيت در تصميم گيري يا ناشي از فقدان اطلاعات و يا ناشي از محدوديت فنون پيش بيني و تلاش است. درصورتي كه نظريه آشفتگي وآشوب ، تصميم گيري را غير قابل پيش بيني و تلاش براي پيش بيني آينده را كار بيهوده فرض مي كند.

يا حداقل پيش بيني قطعي و يقيني آن دشوار وسخت است از نظر تئوري آشوب، اطلاعات صحيح وكامل دست يافتني نيستند و رويدادها كراراّ ناپيوسته اند و با آنچه درگذشته اتفاق افتاده رابطه اي ندارند

خاصيت پروانه اي وتاثير آن درمديريت اثر پروانه اي، توجيهي عقلائي وكامل از رفتارها و تصميمهاي مديران كار آفرين و خلاق و موفق به دست مي دهد كه با يك حركت مناسب وكم انرژي توانسته اند موجبات تحول و دگرگوني هاي عظيم و توفيق هاي شگرفي را براي سازمان فراهم آورند. يك انديشه خلاق همچون بال زدن يك پروانه مي تواند درمسيری آن چنان كار ساز و انرژي آفرين باشد كه طوفان وتحول برپاكند و از يك اندك بسيار بسازد

در شعري عاميانه مي خوانيم كه چطور يك ميخ ساده حكومتي را از پاي درآورد وسرنگون كرد : به خاطر نبودن ميخ ، نعل ازميان رفت و به خاطر نبودن نعل ، اسب از پاي درآمد و به خاطر مرگ اسب ، سوار ازميان رفت و به خاطر ازميان رفتن سوار ، جنگ مغلوبه شد و در اين جنگ مغلوبه ، حكومت از ميان رفت .

خاصيت سازگاري پويا و تاثير آن در مديريت سازگاري با محيط هاي آشوبناك نياز به سازمان هاي منعطف و تخصص هاي انعطاف پذير دارد و اين اصل اساسي در تقدير سازمان هاي امروزي است. در سازماندهي سازمان هاي امروز در محيط آشوبناك و با نگرش تئوري بي نظمي، بايد ارتباط اجزاء با هم بگونه اي باشد كه اولا هر جزئي بتواند ضمن انجام وظايف خود بطور مستقل با اجزاي ديگر ارتباطي هم افزا و پوينده داشته باشد.

خاصيت سازگاري هر جزء بايد از جهت آرمانها و رسالتها داراي يك نگرش مشابه با ساير اجزاء باشد اما از جهت رفتار عملياتي اين اجزا در مجموعه هاي متشكل به هدف هاي متفاوتي جامه عمل مي پوشانند و با يكديگر متفاوت مي شوند

خاصيت خودمانايي و تاثير آن در مديريت كل در همه ي اجزاء منعكس مي باشد خاصيت خودمانايي در رفتارهاي اعضاي سازمان نيز مي تواند نوعي وحدت ايجاد كند همه افراد به يك سو و يك جهت و هدف واحد نظر دارند. آنچه در مديريت كلاسيك وحدت جهت ناميده مي شد در خاصيت خودمانايي نيز جلوه مي كند.

خاصيت جاذبه هاي غريب و تاثير آن در مديريت جاذبه هاي غريب، يافتن نظم در بي نظمي را به مديران ياد آور مي شود. تغييرات شديد، رفتارهاي نامنظم، دگرگوني هاي غير قابل پيش بيني، حركاتهاي بحراني،همه و همه سرانجام به الگويي ختم مي شوند كه يافتن آن هنر مديريت است، تا بدان وسيله نوعي پيش بيني پذيري ميسر گردد.

رهنمودهايي براي مديريت در شرايط آشوب يا آشفتگي باز انديشي در مفاهيم سنتي مديريت ساختارهاي سلسله مراتبي در نظامهايي كه دائما در معرض تغييرات و بي نظمي هستند چه جايگاهي مي تواند داشته باشد؟ هنر تغيير سيستم هاي پيچيده و آشوب دائما بين جاذبه هاي مختلف اسير هستند. اين وضعيت تا آنجا ادامه مي يابد كه يكي از جاذبه هاي جديد بتواند بر جاذبه هاي مسلط غالب شود . پس از آن مجدداّ سيستم به سوي نقاط بحراني حركت مي كند و باز درگيري شروع مي شود و در اين مسير فرايند تكامل پيموده مي شود.

آنگاه با اعمال تغيیري كوچك سازمان را به سوي تغييرات بزرگ هدايت نمود. تغيیرات كوچك واثرات بزرگ اين ويژگي كه به اثر پروانه اي معروف است براي مديران حامل اين پيام است كه : براي انجام تغييرات بزرگ نياز به دستگاههاي عريض وطويل نيست بلكه بايد نقاط حساس وتعيين كننده را پيدا كرد و آنگاه با اعمال تغيیري كوچك سازمان را به سوي تغييرات بزرگ هدايت نمود.

نقش مديران در سيستمهاي پيچيده امكان طرح ريزي وپيش بيني دقيق عمليات سيستم وجود ندارد . شكل ها و وضعيت ها خود ظهور مي كنند و نمي توان آنها راتحميل كرد، مديران تنها قادرند كه زمينه هاي بروز " جاذبه مطلوب " را فراهم نمايند يا اينكه پارامترهايي كه بر روند تكاملي سيستم موثر هستند را تغيير دهند .

نقش مديران مديران بايد با اصول و مفاهيمي همچون خود سازماندهي، سازمانهاي يادگيرنده، گروههاي خودگردان، تواناسازي، سازمانهاي هوشمند واستعاره هايي همچون ارگانيسم زنده، مغز و هولوگرام كه با اين پارادايم وارد ادبيات مديريت مي شوند آشنا شوند.

یادگیری هنر جور سازی امروزه مديران با نظامهاي پيچيده كه داراي وجوه متعدد، متفاوت، درگير و پويا است روبرو هستند. بنابراين براي طراحي وهدايت سازمان در اقيانوس امواج تغييرات، تنها از يك ساختار، يك سبك و يك نگرش و يك راهبرد, كاري ساخته نيست . به همين جهت آنها بايد دايماّ درحال جورسازي ريخت سازمان به شكل مقتضي و مناسب باشند.

شكل سازمان داراي ماهيت تكاملي است و دائماّ از جاذبه اي به جاذبه ديگر تغيير مي كند و مديران در اين مسير با چالش جورسازي اجزاي سازماني روبرو هستند. قطعات سازماني بايد چنان درهم آميخته شوند كه جاذبه مسلط نمايانگر هويت و نظامي موزون ، كارا ، بديع و زاینده باشد و اين يكي از چالشهاي امروزي است كه مديران با آن روبرو هستند.

کاربرد تئوری آشوب در پرستاری nursing knowledge تئوری آشو ب از یک سیستم طبیعی تکامل یافته است. دانش پرستاری ترکیبی از سیستم های مختلف است شامل سیستم فیزیولوژی، سیستم مراقبت های بهداشتی سیستم انسانی. تعدادی از این سیستم ها ذات طبیعی دارند به دلیل ارتباط تئوری آشوب با سیستم های طبیعی بنابراین کاربرد زیادی در پرستاری دارد. تئوری آشوب بطور بالقوه به محققین در پرستاری کمک می کند که طرح های کمی برای آنالیز داده ها را در موقعیت هایی که عملکرد غیر خطی دارند استفاده نمایند

Nursing Informatics ناحیه دیگر استفاده فناوری اطلاعات در پرستاری می باشد. با استفاده از توانایی کامپیوتر که قادر است سیستم پیچیده آشوب را با مدل های کمی آسان و قابل استفاده نماید هر چند که تئوری آشو ب غیر خطی است و سیستم فناوری کامپیوتر خطی می باشد . در آینده کامپیوتر ها ممکن است قادر به کار برد این سری از دادها در عمل باشند.

Nursing theory دانش پرستاری بخصوص تئوری های پرستاری ممکن است در آینده برای توسعه بیشتر از تئوری آشوب سود برد . تئوری آشوب شامل تعدادی انگاشته های می باشد که رفتارهای سیستم های آشوب را که در طبیعت رخ می دهد را توضیح می دهد . تئوریسین های پرستاری مارتا راجرز 1990 تئوری وحدت انسانی را توسعه داد.

تئوری او شامل تعدادی از مفاهیم کلیدی که او تعریف کرده است و تعریف هایی که او استفاده کرده همان اصطلاح تئوری آشوب را دارد. برای مثال: چند بعدی، غیر خطی، انسان بعنوان یک موجود کل، غیر قابل تقلیل، فردیت

Nursing management ناحیه دیگر کاربرد در مدیریت پرستاری می باشد. پرستارانی که تخصیص منابع را در موقعیت های اورژانسی و بحرانی به عهده دارند و مورد دیگر کاربرد تئوری آشوب در پرستاری برای کارهایی که در یک سیستم پیچیده و غیر خطی صورت می گیرد . برای مثال مثلا تصادفات، اورژانس ها و مراقبت های ویژه و یا محیط هایی که اتفاقات تصادفی رخ می دهد.

چه کسی باید تئوری آشوب را بداند مدیران پرستاری سیا ستگذاران، باید از تئوری آشوب آگاه باشند و همچنین پرستارانی که تخصص کامپیوتر دارند. بخش های بالین که می تواند تئوری آشوب کار برد داشته باشد شامل بخش های مراقبت ویژه، تصادفات و بخش های اورژانس، محققین پرستاری و معلمان پرستاری که ممکن است تئوری اشوب را در کار خود بکار گیرند . مسئولیت حرفه ای آنها می طلبد که با شق های دیگر از مدلهای تفکری آشنایی داشته باشند.

تمامی پرستاران، پرستارانی که از داده های تحقیق استفاده می کنند باید از تئوری آشوب آگاه باشند . همچنین ممکن است در آینده کاربرد های دیگری یافت شود که باعث شود پرستاران تئوری آشوب را بکار گیرند

تئوري آشوب و آموزش پرستاری آموزش ارتباط تنگاتنگي با آشفتگي دارد . شرايط اوليه و همچنين تمام شرايطي كه بعدا بوجود مي آيد از نظر ميزان دقت و يكسان بودن، براي هر دانشجويان كلاس درس شناخته شده نيستند. آشفتگي در آموزش به دو صورت ممكن است مورد توجه قرار گيرد.

نخست اينكه در هر كلاس درس عدم قطعيت و جريانات غير قابل پيش بيني حاكم است با وجود استفاده از بهترين و پيشرفته ترين تكنيك هاي تدريس و مديريت كلاس، هر كلاسي در معرض بيشمارترين رويدادهاي ممكن قرارگیرد

دوم اينكه بسيار مشكل است كه ارتباط بين آموزش و يادگيري را بفهميم دوم اينكه بسيار مشكل است كه ارتباط بين آموزش و يادگيري را بفهميم چگونه يك معلم مي تواند بفهمد كه چه چيزي آموخته شده است يا اينكه بهترين مطلب براي يادگيري دانشجویان در كوتاه مدت و بلند مدت چيست ؟ دانشجویان درطول زندگيشان و در دنياي تحصیل هركدام در معرض آشفتگي هاي گوناگوني قرار دارند كه روي نتيجه و هدف آموزش مي تواند تاثير گذار باشد . معلمان و مربيان هميشه با شرايط عدم اطمينان سر وكار دارند اينكه چگونه و چطور آموزش دهند.

يكي از ويژگيهاي نظريه آشوب وآشفتگي، طبيعي بودن آن است و آن يك عنصر كليدي است. گرچه آشفتگي ممكن است سبب عدم اطمينان شود اما فرصت هايي را براي تغيير و اميد به آينده خلق مي كند. معلمان لازم است كه براي آشفتگي آمادگي پيداكنند وغير قابل پيش بيني بودن وعدم قطعيت را به عنوان يك شرط طبيعي بپذيرند. معلمان نمي توانند روي تمام دنیا تاثير بگذارند يا آنرا كنترل كنند اما آنها مي توانند روي تكه هاي كوچك دنيا تاثيراتي بگذارند.

نتیجه گیری تئوری آشوب یک علم جدید و مهم می باشد که در نوشتجات پرستاری مکررا دیده می شود و چهار چوبی برای تحقیق، آموزش و بالین است . موارد متعددی در پرستاری وجود دارد که ممکن است تئوری آشوب در آن کار برد داشته باشد شامل بخش تصادفات، اورژانس، ویژه اما نیاز به بررسی بیشتر دارد پرستاران باید متقاعد شوند که تئوری جدید در عمل کار برد دارد تئوری جدید برای انها بدون درک و فهم کامل قابل پذیرش نمی باشد با این شرایط به نظر لازم می اید که در محتوای برنامه آموزسی پرستاران در تحصیلات تکمیلی گنجانیده شود.