Fátækt barna í velferðarríkjum Hvaða þekking liggur fyrir á fátækt barna í velferðarríkjum? Hvernig er afstæð og algild fátækt barna skilgreind og mæld? Gagnrýni á hefðbundnar skilgreiningar- hvaða nýrra leiða er leitað? Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Skilgreiningar á fátæktarmörkum- Afstæð skilgreining: Fátæktarmörk eru skilgreind sem 50% af miðgildi fjölskyldutekna – einn fullorðin 1,0- maki 0,75 og barn (óháð aldri) 0,5 Algild skilgreining: Fátæktarmörk sem miðuð eru við neyslu fyrirframgefinna gæða og verðlags á þeim á hverjum tíma Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003 Barnafátækt í velferðarríkjum: Niðurstöður Bradbury og Jäntti (2001:70) Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Hvað veldur því að barnafjölskyldur lenda undir fátæktarmörkum? Breytingar á samsetningu fjölskyldu; fleiri börn fæðast- fullorðnum fækkar Breytingar á velferðarkerfi; bótum eða þjónustu Breytingar á atvinnustöðu og tekjum foreldra (Bradbury og Jäntti 2001:52) Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Hvernig má skýra góðan árangur Norðurlanda? Ef marka má niðurstöður fjölmargra rannsakenda: þá er lykillinn að árangri Norðurlanda f.o.f. öflug atvinnustefna, betri launakjör og stuðningur velferðarkerfisins við vinnandi foreldra aðalatriði og það sem leggja ber áherslu á í löndum sem síður standa sig (Bardbury og Jäntti, 2001;2002; Lawrence og Ellwood, 2001; Oxley et al. 2001;Meyers et al. 2001; Solera, 2001) Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Dæmi um slíka niðurstöðu: Bradbury og Jäntti (2001:88): “While cash transfers too poor families are important for their living standards, market incomes are also important and our emphasis on the role of this form of income contrasts with much of the earlier literature on cross-national differences. Indeed we find that market incomes play a larger role than state transfers in accounting for the cross-national diversity of outcomes for disadvantaged children...The higher living standards of the most disadvantaged children in the ´welfare leaders´(particularly the Nordic countries) are due to the higher market incomes in these families...” Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Bretland- áhersla á atvinnuþátttöku: Tony Blair skrifaði árið 1997: “Ég hef sett okkur það sögulega markmið að okkar kynslóð verði sú fyrsta til að binda með varanlegum hætti enda á barnafáætkt. Þetta verk mun taka okkur 20 ár en ég trúi því að þetta muni takast” (Blair, 1997:7 í Ridge, 2002) Þrenns konar aðgerðir: Styðja foreldra til atvinnuþátttöku Stuðningur við börn með aðgerðum á sviði menntamála Breytingar á stuðningi velferðarkerfisins við barnafjölskyldur Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Áhersla á langtímarannsóknir- hvers vegna? Í bókinni The Dynamics of Child Poverty in Industrialised Countries (2001) benda ritstjórarnir á að: Mikilvægt sé að þekkja lengd tímabila til að geta metið áhrif fátæktar á börn Slíkar rannsóknir gefa upplýsingar um hvort um er að ræða lítinn hóp barna sem býr við viðvarandi fátækt eða stóran hóp barna sem einstaka sinnum býr við kjör undir fátæktarmörkum. Með langtímarannsóknum fáist upplýsingar um eðli hreyfanleikans Þær upplýsingar sem langatímarannsóknir geta gefið skapi raunhæfar forsendur til stefnumótunar: “Slíkar upplýsingar skapa forsendur til þess að ráðast gegn rótum vandans en þverskurðarmyndir leiða oft til þess að verið er að meðhöndla einkenni en ekki orsakir” (Bradbury, Jenkins og Micklewrith, 2001:2) Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Dæmi frá Bradbury, Jenkins og Micklewright, 2001: Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Lítið gert af langtímarannsóknum- Dæmi frá Bradbury og Jantti, 2001: Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003 Lífskjararannsóknir: ekki víst að tekjur foreldra gefi rétta mynd af lífskjörum eða félagslegri þátttöku/einangrun barna- verður að beita barnasjónarhorni Jens Qvortrup: “Children are human beings not only human becomings“ (Qvortrup, 1994:18) Í stað áherslu á áhrif fátæktar á barnið sem vinnandi framtíðarþegn er athyglinni beint að áhrifum fátæktar á lífskjör barna á hverjum tíma. Barnið er rannsakað sérstaklega (the statistical unit) en ekki eingöngu sem hluti af fjölskyldu (Sjá t.d. Ridge, 2002). Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003 Dæmi: Middleton og félagar (1997) gerðu eigindlega rannsókn og ræddu við foreldra og börn þeirra 5 ára og eldri: Niðurstaða: Mjög algengt var að foreldrar létu á móti sér hluti til að geta veitt börnum sínum það sem þau töldu nauðsynlegt; helmingur foreldra sem skilgreindust undir fátæktarmörkum áttu börn sem bjuggu ekki við fátækt... Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003 Annað dæmi: Amelía Bastos gerði megindlega rannsókn meðal barna í Portúgal þar sem hún þróaði mælikvarða á lífskjör barna sem tóku til heilsu, skólagöngu, búsetu og félagslegar þátttöku. Niðurstöður: börn þeirra foreldra sem skilgreinast undir fátæktarmörkum lifa ekki nauðsynlega við fátækt. Meira en helmingur barnanna bjó við skort og 14% við mjög mikinn skort (high levels of deprivation). Enn fimtungur barnna reyndist búa við þokkalegar aðstæður: Börn foreldra sem búa við fátækt í skamman tíma, hafa nýlega skilgreinst undir fátæktarmörkum og börn foreldra sem leggja allt kapp á að viðhalda lífstíl barna sinna. Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003 En ef börn fátækra geta búið við viðunandi kjör, geta þá börn efnafólks liðið skort og búið við slæm lífskjör? Ef ganga á útfrá því að lífskjör foreldra endurspegli ekki endilega lífskjör barna þá er rétt að halda þeim möguleika opnum Rannsóknir ná fyrst og fremst til hópa með lægri tekjur Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

(Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins nr. 18/1992) En er nóg að mæla lífskjör barna óháð lífskjörum foreldra? Hver á að skilgreina hvað teljast viðunandi lífskjör barna? Í grein 12. í samningi SÞ um réttindi barnsins segir: “Aðildarríki skulu tryggja barni sem myndað getur eigin skoðanir rétt til að láta þær frjálslega í ljós í öllum málum sem það varða, og skal tekið réttmætt tillit til skoðana þess í samræmi við aldur þess og þroska” (Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins nr. 18/1992) Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Börn eru neytendur... …í meira mæli og fyrr en en áður hefur þekkst: Mælingar sýna að bresk börn á aldrinum 5 –16 ára fá vikulega vasapeninga sem nema 60 milljónum breskra punda Gerðar eru ákveðnar kröfur til barna og þau hafa sína eigin neytendamenningu- ákveðin neysla er lykill að félagslegum samskiptum- til að falla inní hópinn þarf að hafa aðgang að efnalegum gæðum (Sjá t.d. Ridge 2002) Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Úr bréfi í banka til íslensk fermingarbarns mars 2003 “Allt fyrir þig! Hvað dreymir þig um? Ég verð að fá svona, svona og svo auðvitað eitt svona Flott föt, DVD, skartgripir, hljómtæki, sími, stafræn myndavél, myndabandsupptökuvél, ferðalag til sólarlanda, tölva, tölvuleikur, sjórnvarp. Allt eru þetta skemtilegir og spennandi hlutir- hlutir sem við erum búin að langa í lengi og finnst við verða að verða að fá. Helst strax...” Í bréfinu er síðan lýst hvað gerist ef barnið leggur peninga sem hefði mátt eyða í þessa hluti inná bankareikning og lætur þá safna vöxtum og bankinn setur fram spurninguna: “Að láta peningana vinna fyrir þig- er það nokkur spurning?” og býður svo: “Komdu í næsta útibú og spjallaðu við okur um fjármálin þú færð góð ráð hjá okkur...” Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Börn skilgreina lífskjör “Ef börn eru útilokuð frá félagslegri þátttöku vegna lélegra lífskjara þá er mikilvægt að skilgreina lífskjör frá sjónarhorni barna, skilgreina verður hvað það er börn almennt geta veitt sér og felur þannig í sér skort að eiga/hafa ekki aðgang að. Þannig verður að skilgreina fátæktarmörk með tilvísun í lífskjör jafnaldra/barna” (Bradbury og Jäntti, 2001:43) Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003 Þekking barna - ekki bara á eigin lífi heldur skilningur á kjörum annara: Sigurbjörn Bernharð Eðvarðsson 9 ára …segir að allslaust fólk búi oft við mjög erfiðar aðstæður. “Það á jafnvel ekki rúm til að sofa á og þarf að sofa á gólfinu. Fátæk börn í útlöndum þurfa stundum að byrja að vinna á mínum aldri og sjá um heimili sín og mörg ganga í tötralegum fötum. Það er líka til fólk á Íslandi sem á næstum enga peninga. Börn þessa fólks á oft erfitt. Þau geta til dæmis sjaldan sinnt áhugamálum sínum því foreldrarnir eiga ekki peninga til að greiða fyrir þau.” (Úr viðtali sem biritist í næsta eintaki af tímaritinu Uppeldi, birt með leyfi ritstjóra) Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Ingólfur Eiríksson 8 ára: “Mér finnst fátækt vera eitt af því versta sem til er á jörðinni. Vegna þess að ef maður er fátækur hefur maður ekki efni á að kaupa mat, húsnæði og húsgögn. Fátækt fólk á erfitt með að afla sér peninga og þess vegna eru atvinnulausir oft fátækir...” Ingólfur tekur undir að hér á landi sé til efnalítið fólk, það sé jafnvel hægt að finna bágstödd börn í Melaskóla… Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003 Frh. Ingólfur... ...”Það er þó ekki alltaf hægt að sjá á börnum hvort þau eru fátæk því þau eru ekkert endilega í ljótari fötum en aðrir” Ingólfur telur að stundum sé fátækum krökkum strítt. “Það segir meir en mörg orð að ef maður er útundan getur maður orðið leiður og reiður og fengið þjáningar í hjartað. Það gerist ef maður á enga peninga og er strítt út af því. Mér finnst börnin í Írak vera mjög fátæk því þau hafa mörg hver þurft að flýja landið sitt og síðan er verið að stela af þeim. Það er hræðileg fátækt að láta sprengja húsið sitt í tætlur.” Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Samþætting ólíkra aðferða… Til að mæla fátækt; hefðbundnar aðferðir, fátæktarmælingar og lífskjararannsóknir gefa ákveðnar upplýsingar en mikilvægt að gera einnig eigindlegar rannsóknir til að fá dýpri innsýn í líf og aðstæður barna- nauðsynlegt að beita barnasjónarhorni ef mæta á þörfum barna á þeirra eigin forsendum Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003

Til þess að öðlast þekkingu á lífskjörum og mögulegri fátækt íslenskra barna: Að Ísland taki þátt í langtíma/samanburðarrannsóknum á lífskjörum Að stjórnvöld láti framkvæmda reglulegar mælingar á fátækt samkvæmt hefðbundnum skilgreiningum, þar með talið fjölda þeirra barna sem féllu undir slíkar skilgreiningar Að rannsóknir félagsráðgjafa á fátækt verði sérstaklega styrktar – mikilvægt að nýtt sé sérþekking þeirra og reynsla af því að vinna með fátækum og gegn fátækt Að framkvæmdar verði greiningar á lífsskilyrðum íslenskrar barna - þar sem leitað upplýsinga hjá börnum um lífskjör þeirra og lífsstíl á hverjum tíma Að stefnumótun í málefnum barna og fjölskyldna þeirra taki mið af niðurstöðum ofangreindra rannsókna Guðný Björk Eydal ÍS-FORSA 28.04.2003