Fe`l - فعل Tayyorladi: Saidova D.
Mavzu: Hozirgi zamon fe’l negizining yasalishi Reja: Hozirgi – kelasi zamon fe’li. Hozirgi-kelasi zamon fe’lining shaxs-son qo-shimchalarida tuslanishi. Qo’shma fe’llarning kantakt va distant holati.
Fe`l - فعل آمدن –omadan (kelmoq), خوردن -xo`rdan (yemoq), Forscha fe`llar lug`atlarda har doim masdar shaklida beriladi. Fe`lning bu shakli shaxs, son va zamonni bildirmagani uchun ham fe`lning noaniq shakli deb nomlanadi. Masdar fe`lning otga yaqin shakli bo`lib, ham fe`llik, ham otlik belgilariga ega. Forscha fe`llarning noaniq shakli har doim دن –dan, تن-tan, يدن-idan qo`shimchalari bilan tugallangan bo`ladi. Masalan; آمدن –omadan (kelmoq), خوردن -xo`rdan (yemoq), رفتن-raftan(bormoq,ketmoq
Fors tilida o`tgan zamon fe`l negizi oddiy yo`l bilan fe`lning noaniq shaklidan ن – an qismini olib tashlash orqali yasaladi. Hozirgi zamon fe`l negizining yasalishi esa Birmuncha qiyin bo`lib, ma`lum bir qoidaga bo`ysunmagan holda yasaladi. Masalan; رفتن raftan – رو ro`u (bormoq) نشستن neshastan – نشين neshin (o`tirmoq) دادن dodan – ده deh (bermoq) ديدن didan - بين bin (ko`rmoq) شستن sho`stan - شو shu (yuvmoq) خوردن xo`rdan - خورxo`r (yemoq, ichmoq) بر داشتن bar – doshtan - بر دار bar – dor (ko`tarmoq) زدن zadan زن - zan ) urmoq) كردن kardan - كن ko`n (qilmoq).
Bu misollardan ko`rinib turibdiki, fe`larning hozirgi zamon fe`l negizining yasalishi faqat ularni takrorlash, yodlash va mashq qilish orqali o`zlashtirish mumkin.
HOZIRGI KELASI ZAMON FE`LI- مضارع اخبارى (mo`zore`-e axbore) Hozirgi- kelasi zamon fe`li hozirgi fe`l negizi oldiga مى mi-old qo`shimchasi va oxiriga shaxs –son qo`shimchalarini qo`shish orqali yasaladi.
Hozirgi –kelasi zamonda ishlatiladigan shaxs-son qo`shimchalari o`tgan zamon fe`lida ishlatiladigan shaxs – son qo`shimchalaridan faqat 3-shaxs birlikda ferq qiladi. Hozirgi - kelasi zamon fe`lining tuslanishida urg`u مي-old qo`shimchasiga tushadi. Masalan خواندن xondan –خوان xon (o`qimoq) fe`lining tuslanishini ko`raylik. mo`frad -مفرد من مى خوانم man mixonam - men o`qiyapman, o`qiyman.
من مى حوانم -man mixonam- men o`qiyapman تو مى خوانم to` mixoni – sen o`qiyapsan, o`qiysan. او مى خواند u mixonand – u o`qiyapti, o`qiydi ما مى خوانيم mo mixonim – biz o`qiyapmiz, o`qiymiz. شما مى خوانيد sho`mo mixonid – siz o`qiyapsiz, o`qiysiz. انها مى خوانند onho mixonand – ular o`qiyaptilar, o`qiydilar.
mi – old qo`shimchasi ko`makchi fe`lga qo`shiladi. M; بر گشتنbar - gashtan بر گرد bar- gard (qaytmoq) perifksli fe`lini tuslanishi. men qaytyapman.- man bar –migardam - من بر مى گردم sen qaytyapsan - to` bar – migardi- تو بر مى گردى u qaytyapti- u bar - migardad - او بر مى گردد
Hozirgi –kelasi zamonda ishlatiladigan shaxs-son qo`shimchalari o`tgan zamon fe`lida ishlatiladigan shaxs – son qo`shimchalaridan faqat 3-shaxs birlikda ferq qiladi. Hozirgi - kelasi zamon fe`lining tuslanishida urg`u مي-old qo`shimchasiga tushadi. Masalan خواندن xondan –خوان xon (o`qimoq) fe`lining tuslanishini ko`raylik. mo`frad -مفرد من مى خوانم man mixonam - men o`qiyapman, o`qiyman.
Qo`sma fe`llarning tuslanishi
Shaxs – son qo`shimchalari مفرد 1 - shaxs م - am 2 – shaxs ى - I 3 – shaxs د- Ad جعم 1- shaxs يم - im يد - id . ند -and.
مفرد men ishlayapman, ishlayman- man kor miko`nam - من كار مى كنم sen ishlayapsan, ishlaysan- to` kor miko`ni - تو كار مى كنى u ishlayapti, ishlaydi- u kor miko`nand – مى كند او كار جمح biz ishlayapmiz, ishlayman- mo kor miko`nim- - ما كار مى كنيم
ular ishlayaptilar, ishlaydilar onho kor miko`nand - انها كار مى كنند siz ishlayapsiz, ishlaysiz - sho`mo kor miko`nid – . شما كار مى كنيد ular ishlayaptilar, ishlaydilar onho kor miko`nand - انها كار مى كنند Hozirgi – kelasi zamon fe`l negiziga diftong o`u bilan tugagan bo`lsa, unga shaxs – son qo`shimchalari qo`shilganda av deb talaffuz etiladi. رفتن raftan fe`lning negizi رو ro`u bo`lib, tuslanganda رو rav, شدن sho`dan fe`lining negizi شو shav deb o`qiladi
yoki و –u bilan tugagan bo`lsa, shaxs – son qo`shimchalari oldidan 1-shaxs birlik va 3-shaxs birlik va ko`plikda bir ى – yo qolgan shaxslarda esa shaxs – son qo`shimchalari oldidan bir ه - hamza belgisi orttirilib yoziladi. Hozirgi – kelasi zamon fe`lining bo`lishsiz shakli مى old - qo`shimchasi oldiga urg`uli نه na – inkor yuklamasini qo`shish orqali yasaladi. M; men bormayman- man namiravam – men bormayman- من نه مى روم . u qaytmaydi -u bar – namigardad - او بر نمى گردد.
Hozirgi – kelasi zamon fe`li quyidagi ma`nolarni anglatadi; Ish – harakatning hozir, gapirib turgan paytning o`zida bajarilayotganini bildiradi. Masalan: دانشجو به دانشير جواب مى دهد doneshju be donishyor javob midehad – talaba o`qituvchiga javob beryapti.
Ish – harakatning umuman , doimiy bo`lib turishini anglatadi. ما هر روز صبح ورزش مى كنيم mo har ruz so`bh varzesh miko`nim – biz har kuni ertalab badantarbiya qilamiz. زمين دور خگردد zamin do`ur-e زمين دور خگردد ورشيد مى xo`rshid migardad – yer quyosh atrofida aylanadi.
Qo`shma fe`llarning kontakt va distant holati Gapda qo`shma fe`llarning ot qismi ko`makchi fe`l bilan yonma – yon kelib, ular orasida gapning boshqa bo`laklari bo`lmasa, bu holat qo`shma felning kontakt holati deyiladi. doneshjuyon so`hbat miko`nand – دانشجويان صحبت مى كنند talabalar suxbatlashyaptilar. Qo`shma fe`lning ot qismi bilan ko`makchi fe`li bir – biridan ajralib, orasida gapning boshqa bo`laklari kengaygan bo`lsa, bu holat qo`shma fe`lning distant holati deyiladi.
Fors tilida hamma fe`llar distant holatda uchramaydi, faqat ba`zilari distant holatda ishlatilishi mumkin. minmoq, o`tirmoq- savor sho`dan - سوارشدن. kirmoq - doxel sho`dan- داخل شدن mashg`ul bo`lmoq, shug`ullanmoq- mashg`ul sho`dan –مشغول شدن Misollar; men otga mindim- man savor-e asb sho`dam – من سوار اسب شدم
Fors tilida hamma fe`llar distant holatda uchramaydi, faqat ba`zilari distant holatda ishlatilishi mumkin. minmoq, o`tirmoq- savor sho`dan - سوارشدن. kirmoq - doxel sho`dan- داخل شدن mashg`ul bo`lmoq, shug`ullanmoq- mashg`ul sho`dan –مشغول شدن Misollar; men otga mindim- man savor-e asb sho`dam – من سوار اسب شدم
biz fors tili kitobini o`qish bilan mashg`ulmiz. doneshjuyon doxel-e kelos-e dars sho`dand – talabalar auditoriyaga kirdilar. ما مشغول خواندن كتاب فارسى هستيم mo mashg`ul-e xondan-e ketob-e forsi hastim biz fors tili kitobini o`qish bilan mashg`ulmiz.
Qoidaga ko`ra bunday bo`lishi kerak, Ba`zan sheriyatda yoki folklor xarakteridagi asarlarda hozirgi –kelasi zamon fe`lining old qo`chimchasi مى mi tushib qolishi mumkin, lekin gap mazmunidan ma`nosi anglashib olinadiا از نيك نيك ايد از بد بد ايد az nik nik oyad, az bad bad oyad – yaxshidan yaxshi keladi, yomondan yomon keladi. Qoidaga ko`ra bunday bo`lishi kerak, نيك نيك مى ايد از بد بد مى ايد از az nik nik mioyad az bad bad mioyad.