ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТАРАЗ ҚАЛАСЫ №53 ОРТА МЕКТЕБІ КОМУНАЛДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІ Аты – жөні : Асылханқызы Нұрай Сыныбы : 2 “Б” Шығармашылық жұмыстың тақырыбы: “Аққу киелі – құс” Секциясы : Қоршаған орта Жетекшісі : Шоншабаева Шынар Тұрарқызы 2015 жыл

Мазмұны: Алғашқы бет..............................................................................1-бет Анотация...........................................................................3-бет Пікір...................................................................................4-бет Жоспар. Кіріспе................................................................................6-бет Жалпы мәлімет ІІ. Зерттеу бөлімі 2.1 Аққудың шығу тарихы...................................................7-бет 2.2 Аққудың Қазақсанда кездесетін түрлері......................8-бет 2.3 Ертегілер елінде де “Аққу-киелі құс”........................ ..9-бет 2.4 Аққудың биі..................................................................10-бет 2.5 “Қызыл кітапқа енген Аққулар ”................................12-бет 2.6 Аққу туралы тақпақтар мен жұмбақтар................13-14-бет ІІІ. Қорытынды..................................................................15-бет ІV. Пайдаланатын әдебиеттер...........................................16-бет V. Қосымша мәліметтер .............................................17-20-бет

Аннотация Аққу – киелі құс. Құс төресі аққу. Аққу айдынында үнемі жұбымен жүзетін құс. Сондықтан оны махаббаттың символы деп атайды. Лебедь-волшебная птица. Лебедь всегда плавает в паре. Поэтому ее называют символом любви. Swan is the magic bird. The king of the bird is swan. Swan always swim in pair. So the swan is called the bird of love.

Зерттеу жұмысы жөнінде Тараз қаласы №53 орта мектебінің Бастауыш 2 “Б” сынып оқушысы Асылханқызы Нұрайдың “Аққу – киелі құс ” атты Зерттеу жұмысы жөнінде ПІКІР Зерттеу жұмысы тақырыпты қамту мақсатыда жасалған. Аққу туралы мәліметтер жинақталып, оларға зерттеу жұмыстары жүргізілген. Тақырыпты ашу барысында көптеген суреттер пайдаланылған. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері нақты қойылып, жүйелі түрде жұмыс жүргізілген. Аққудың Қазқстанда кездесетін түрлері, немен қоректенетіні жазылған. Жан – жақты ізденген, нақты мәліметтер тапқан. Оқушының жас ерекшелігіне сай өз денгеінде жүргізілген жұмыс. Нәтіженсінде мақсатқа жеткен. Жетекші: Шоншабаева Шынар

Зерттеу мақсаты: Зерттеу міндеті: Зерттеу әдісі: Аққу – құсының ерекшелігін, қасиетін, қай жерлерде мекендейтін және немен қоректенетінін зерттеу Зерттеу міндеті: Зерттеу тақырыптары бойынша әдебиеттерге талдау жасау, аққудың түрлерін, ерекшеліктерін көрсете білу табиғатты қорғау, қамқорлық көрсету Зерттеу әдісі: Жан – жақты іздену, зерттеу тақырыбы бойынша қосымша материалдар жинақтау

І. Кіріспе Аққу – өте ірі және күшті құстардың бірі, ол сонау көне заманнан бері сұлулықпен махаббаттың, тазалықтың белгісі болып саналады. Оны көп халықтар киелі құс санап ерекше құрметтеген. Аққулар аңыздар мен ертегілерде жырланады. Әдемі құс аққудың өлер алдында «айтатын әні» ертеден келе жатқан аңыз бар. Аққу – әрине , ондайда ән айтпайды. Ол жалпы әнші құстардың қатарына жатпайды да: сыбырлақ аққу жайлап қана сыңқылдайды, ал сұңқылдақ аққудың үні зор, әрі әсем болады. Аққулар көктемде оңтүстікпен қайта оралады, олардың қанатының сығыры мен әсем үнін аспанда жұп-жұбымен ұшып өтеді.

ІІ. Зерттеу бөлімі 2.1. Аққудың шығу тарихы Аққулар (лат. Cygnus) қазтәрізділер отряды, үйрек тұқымдасының жеке туысына жататын өте сымбатты құстар. Қазақстанда аққудың (Cygnus) үш түрі: сұңқылдақ аққу, сыбырлақ аққу, кіші аққу кездеседі. Мойны мен денесінің ұзындығы тең әрі иіліп келген. Денесі созылыңқы, басы онша үлкен емес, тұмсығы тікәрі жалпақтау. Қысқа сирағы денесінің арт жағында орналасқан. Қауырсыны тығыз әрі үлпілдек мамықты шымқай ақ түсті. Аққу – жыл құсы. Қыс жылы кезде аққудың тобы Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауына – Ақтау қаласының маңында қыстап шығады.

2.2. Қазақстанда кездесетін Аққудың түрлері Ақудың алты-жеті түрі бар, оның бесеуі Солтүстік жартышарды мекендесе, біреуі экватордың оңтустік бетін қоныс етеді. Қазақстанды екеуі сыбырлақ және сұңқылдақ аққулар. Кіші аққу тундрадан қыстайтын жерлеріне ұшқан кезде Қазақстанда кездеседі. Қазақтар аққуды киелі құс деген: Аққу құсы әдемі құс болғандықтан, жалпы ақ түсті болып келеді – сұлулыққа теңеген. Құстардың ішінен жұптасып өмір сүретін бірден-бір құс . Егер Жұбынан айырлып қалса, не біреуі қаза болса, екіншісі адамша қайғырып, ауырып өлуге барған. Осы жағдайдан кейін екінші аққуға қосылмайтын болған. Аққулар... Бұл бір ерекше жаратылысқа көз тастап тұрып сұлулығына тандай қағып, “Аққу – махаббат құсы” деп жатамыз. Ал сол махаббаттың жаршысына айналған құстың өміріне кім үңіліп көріпті? Тек символ ретінде ғана қарап қою – ағаттық болар, сірә. Жағымды құстың жаратылысы мен өмірі жайында білгіңіз келсе, төменге назар аударыңыз! Ақулардың қандай ерекше қасиеттері бар? Аққулар – өте ақылды құстар. Олардың есте сақтау қабілеті жақсы жұмыс жасайды. Сол арқылы олар өздеріне жасалған жамандық пен жақсылықты үнемі ажырата алады. Шипун-аққулардың көз көру қасиеті мен қабілеті жақсы дамыған. Аққулар адамдарға қауіп төндіре ала ма ? Аққулар өздеріне не көгілдірлеріне қауіп төніп тұрғанда мінез көрсететіні болмаса, ешқашан да адамдарға шабуыл жасамайды. Аққулар қалай көбейеді? Шипун – аққулары наурыз айында 5-10 жұмыртқа алып қалады да, ұрғашысы оны 5 аптада басып шығарады. Сол уақытта ата аққу ұрғашысы мен көгілдірлерін қорғап жүреді. Сонымен қатар, ата аққулар осы уақытта ұрғашыларын ауыстырып та отырады.

2.3 Ертегілер елінде де «Аққу киелі құс» Аққуды қазақ халқы ежелден қастерлеп, бақыттың бастамасы, жақсылықтың жаршысы, пәктіктің, сұлулықтың белгісі деп есептейді әрі киелі құс төресі санап, оған еш уақытта оқ атпайды. Аққудың аталығын «сапар», балапанын «көгілдір», мойнын «сұңғақ» деп дәріптейді. Сәкен Сейфуллиннің «Аққулар айырылысуы», Мұқағали Мақатаевтың «Аққулар ұйқтағанда», Қорқыт Бабаның, Қожеке Назарұлының, Тоқа Шоңмаңұлының, Ықылас Дүкенұлының, Нұрғиса Тілендиевтің «Аққу» күйлері, Болат Аюхановтың «Аққу биі» халқымыздың аққуға деген сүйіспеншілігінің белгісі болып есептелінеді. Аспан әлеміндегі шоқжұлдыздың бірі «Аққу жұлдызы» деп аталады. Халқымыздың ауыз әдебиетінде аққуға байланысты даналық ұғымдар, аңыз-әнгімелер, мақал-мәтелдер, теңеулер жиі кездеседі: «Аққу – құстың төресі, жалғыз жатып оттамас», «Сүйріктей аққу мойын», «Аққудай ару», т.б. Аққудың қауырсыны әсемдік үшін пайдаланылады.

2.4. Аққу – биі Алғаш А. Жұбановтың «Би күінің» әуенімен Б. Аюхановтың қойған. Би жеке немесе тұтас компазициясының бір көрінісі ретінде де орындалады. Негізгі мазмұнына – күй ырғағына сай аққу құстың қанат қағысын, ұшар қимылын бейнелейді.

2.5. Қызыл кітапқа енген Аққулар Оразбай Сағындықұлы биолог: Көп жылдан бері жан-жануарлар мен құстар әлеміне зер салып келемін. Осы тақырыпты біреше еңбегім жарыққа шықты. Аққулар өмірі жайында да зерттеу жасадым. Өкініштісі, бұрын өзен-суларда көп жүретін бұл құс қазіргі таңда азайып бара жатқанын аңғарамыз. Соның өңірінде мыңнан астам көлдер бар болатын. Осы күні олардың саны жүзден әрең асады. Бұл сол маңды мекен еткен аңдар мен құстардың кеміп кетуіне алып келді. Аққулар да сондай күйді бастан кешті. Бұрынғы жылдарда дария бойы қалың тоғай еді. Табиғатқа деген мейірімсіз көзқарас салдарынан жасыл желек те, аң да, құс та, барлығы да азайып, қоршаған ортамыз көріксіз көрініске тап болды. Біз қай уақытта табиғатқа жанашырлық жасаймыз деген сауал мазалайды мені. 1983 жылы Каспий теңізінің жағасында 400-дей аққу мекен еткен екен. Қазіргі санын ешкім тап басып айтып бере алмайды. Себебі, ұясыз қалың жынысқа салатын құс онда орындарды жақын маңнан таба алмайды. Өйткені, қазір өзен бойында қаулай өсетін қамыс секілді өсімдіктер азайып барады. Біз әшейінде аққу жайлы ауыздыға сөз бермей, ол жайында талай адамға әңгіме айтуға әуеспіз. Қашаннан да жүрекке жылулық алып келетін қасиетті құсты қорауға келгенде ауызды құр шөппен сүртіп қалатынымыз тағы бар. Бұл тек аққуға қатысты нәрсе емес. “Қызыл кітапты” парақтай қалсаңыз, еріксіз еңсең түсіп кетері анық. Қаншама аң мен құс осындай жанашыр пейілдің жоқтығынан азайып, кейбірінің тұқымы тұздай құрып кетуге жақындады. Осы деректер бізді қашан ойландырар екен?

2.7. Аққулар туралы тақпақтар, мақалдар Құс патшасы аққулар, Сән берген жермен аспанға. Көктемде көлде саңқылдар, Ұқсайды сырнай тартқанға. Аққардай аппақ алыстан, Ақ құстар көзді арбайды. Қос аққу жаңа танысқан, Жігіт пен қыздан аумайды. Өтседе қанша замандар, Тәртіпті берік сақтайды. Ешқашан есті адамдар, Аққуларды атпайды. “Аққу құстың төресі, жалғыз жүріп оттамас ” “Аққуды атпа-досыңды сатпа ” “Сүйріктей аққу мойын ”, “Аққудай ару”

А Қ У Р Л Ы Ғ Ш М С 1. Киелі құс? 2. Құс атасы? 3. Аққу ненің арасында ұя салады? 4. Киіз үйдің бөлігі?

ІІІ. Қорытынды Көгілдір көлдің көркіне айналған аққу дегенде сұлулық пен махаббат символы деген тіркес тіл ұшына орала кетеді. Көргенде көзің сүйсінеді. Расында, бар әсем дүниені аққуға үйіп-төгіп бере салған ба дейсің. Қазекем тал-мойнында міні жоқ перизатты аққуға теңейді. Ақындар жүрек сырын шерткен өлең жолдарында осы бір көркем құсқа теңеу айтудан жалыққан емес. Тіпті ерте кездегі бірқатар белгілі адамдар ол жайында сүбелі туындысын бізге тарту етіп кетті. Алаштың арасы Сәкен Сейфуллин “Аққудың айырылысуы” деген шығармасын оқырман қауымға көзайым жасады. Қазақ поэзиясын шырқау көкке көтере білген марқасқамыз Мұқағали Мақатаев та сезім шуағына бөлене отырып, жүрек қылын шерткен “Аққулар ұйықтағанда” атты өлеңін өресі биік жұртқа кәде-сый жасады. «Қызыл кітапқа» енген әрбір киелі құстарды атқаны үшін жауапқа тартылатынын көпшілік біле бермейді. Біз әшейінде аққу жайлы ауыздыға сөз бермей, ол жайында талай адамға әңгіме айтуға әуеспіз. Қашаннан да жүрекке жылулық алып келетін қасиетті құсты қорғауға келгенде ауызды құр шөппен сүртіп қалатынымыз тағы бар. Бұл тек аққуға қатысты нәрсе емес. “Қызыл кітапты” парақтай қалсаңыз, еріксіз еңсең түсіп кетері анық. Қаншама аң мен құс осындай жанашыр пейілдің жоқтығынан азайып, кейбірінің тұқымы тұздай құрып кетуге жақындады. Осы деректер бізді қашан ойландырар екен?

Пайдаланылатын әдебиеттер: 1. Балалар Энциклопедиясы, 2 том. 2. Қазақстан өсімдіктер әлемінің асыл қазынасы (“Қызыл кітап” беттерінен) – Алматы: “Алматы кітап” ЖШС 2008 ж. 3. Ғаламтор материалдары

Өзі туралы Туған жылы: 01.09.2007 ж. Туған жері: Тараз қаласы Мектебі: № 53 орта мектебі Қабілеті: жоғары Қызығушылығы: өте жақсы Сүйікті пәндері: математика, дүние тану, ана тілі Бағыты: Дүние тану Саласы: Дала құстары Тақырыбы: “Аққу киелі құс” Жетекшісі: Шоншабаева Шынар Тұрарқызы