3 – модуль. Литология. 10-11-дәріс тақырыбы: Алюминийлі, темірлі, марганецті, фосфатты, кремнийлі, карбонатты, тұз таужыныстар және олардыњ қалыптасуы.

Алюминийлі шµгінді таужыныстар (аллиттер) Al2O3 = 30-60 %, Fe2O3 = 20-40 %, SiO2 = 5-25 % қалѓандары < 5 % қ±райды. Басты минералдары гидраргиллит, бемит, диаспор. Түрлері бокситтер латериттер.

Латериттер негізінде гидраргиллит (гиббсит) пен каолиниттен т±рады, қосымша минералдар ретінде бемит, темірдіњ оксидтері мен гидроксидтері (гематит, гетит, гидрогетит), Al – шамозит, сидерит, кварц т‰йірлері болады. бітімі ретсіз, қ±рылымы реликтілік, жалѓан аморфтық, пелитоморфтық болады. жаратылысы бойынша алюмосиликатты магмалық т.ж. хим. моруынан қалыптасатын элювийлік шµгінділер болып табылады. тропиктік, субтропиктік климат жаѓдайында негізді, орта, қышқыл, сілтілі магматиттердіњ мору қыртысында пайда болады.

Бокситтердіњ басты минералдары гидраргиллит Al(OH)3 , бемит – AlOOH және диаспор HAlO2. әдетте гематит, гетит, гидрогетит, каолинит, шамозит, рутил, карбонаттар (сидерит, кальцит, доломит), пирит, әрт‰рлі сынықты және туынды минералдар болады. Бокситтерде Al2O3 мµлшері 40-60 % , SiO2 -0-6% болады. Мин.қ±рамына қарай бокситтердіњ екі т‰рі бµлінеді: гидраргилитті және бемит-диаспорлы.

Бокситтер сазѓа ±қсас ж±мсақ, борпылдақ та, яшма сияқты тыѓыз, шыныша сынѓыш та келеді. Қ±рылымы реликтілік пизолиттік, оолиттік пелитоморфтық, кристалл т‰йірлі кесекті псефиттік кесекті псамиттік кесекті алевриттік Бітімі ретсіз немесе шамалы қабатты. Бокситтер жаратылысы бойынша негізінен элювилік (қалдықтық), яғни алюмосиликатты эндолиттердің мору қыртысы және мору қыртысы өнімдерінің шайылым, қайта тұнуынан болады. Олар гидротермалық-шөгінді де болуы мүмкін.

Оливинді долериттіњ құрылымы сақталѓан боксит; гиббсит плагиоклаз, пироксен, оливинді алмастырады, қара-темірдіњ гидроксидтері. Оолит-пизолитті боксит. Кесекті оолитті боксит

Темірлі шµгінді таужыныстар (ферролиттер) Қ±рамында темірлі 10 %-дан кµп шµгінді т.ж. жатады. Басты минералдары темір оксидтері, гидроксидтері, карбонаттары және лептохлориттер. Минералдық қ±рамы бойынша ферролиттердіњ мынадай т‰релері бµлінеді: 1) тотықты темірлі (қоњыр теміртас т.ж.); 2) карбонатты темірлі (сидеритті т.ж.); 3) силикатты темірлі (лептохлоритті т.ж.).

Қоњыр теміртастар аса кењ тараѓан. Қоњыр теміртастар аса кењ тараѓан. Негізінде гетиттен, гидрогетиттен, гематиттен, гидрогематиттен т±рады; қоспа ретінде сазды минералдар, гидраргиллит, опал, халцедон, аллотигендік материал ретінде кварц, пироксендер, амфиболдар кездеседі. Тыѓыз қоњыр теміртастарѓа оолиттік, пизолиттік, кристал т‰йірлік, аморфтық, сынық және қабыршақтық қ±рылымдар тән.

Сидеритті таужыныстар Сидеритті таужыныстар сидериттен т±рады, шамалы мөлшерде темір сульфидтері, кальцит, магнетит, гетит, сазды минералдар және сульфаттар болуы м‰мкін. Екі морфологиялық т‰рі бар: а/ тыѓыз ±сақ т‰йірлі сидериттен т±ратын қабаттар; б/ сферосидериттер кµмірлі-сазды шµгінділердегі тарамдалѓан сәуле қ±рылысты тасберіштер. Қ±рылымы кристалл т‰йірлік, сферолиттік Бітімі біртекті, қабатты, тасберіштік.

Лептохлоритті таужыныстар Лептохлоритті таужыныстар негізінен темірдіњ силикаты – лептохлориттен т±рады. Қосымша минерал ретінде темірдіњ оксидтері мен гидроксидтері, сидерит, кальцит, және әрт‰рлі терригендік материалдар кездеседі. Қ±рылымы оолиттік, сферолиттік, пизолиттік.

Жаратылысы химиялық мору µнімдерінен қалыптасады химиялық мору µнімдерінен қалыптасады Хим.мору процесінде темір сулы тотықтарѓа айналып; сумен механикалық лай және коллоид к‰йінде, аздап сульфат және бикарбонат т‰рінде тасымалданады. Ортаныњ физика-химиялық жаѓдайлары µзгергенде коллоидтар коагуляцияланып т±нады. Эллювийлік Кµлдік Батпақтар мен шымтезекті батпақтарда ¤зен атырауларында Тењіз су алабының әр түрлі бөлектерінде

Марганецті шµгінді таужыныстар (манганолиттер) Марганецті шµгінді таужыныстар (манганолиттер) Қ±рамында марганец оксиді 10%-да кµп әр т‰рлі шµгінді т.ж. жатады. Минералдық қ±рамына қарай оксидті, гидроксидті карбонатты марганецті таужыныстар бµлінеді.

Оксидті және гидроксидті марганецті таужыныстардыњ Оксидті және гидроксидті марганецті таужыныстардыњ басты минералдары манганит MnO2 Mn4(OH)2 пиролюзит MnO2 псиломелан mMnO MnO2nH2O. Олармен бірге кварц, халцедон, опал және терригендік материалдар жиі кездеседі. Бітімі біртекті, шомбал, кеуекті, тасберішті. Құрылымы оолиттік, колломорфтық, кейде кристалл т‰йірлі.

Карбонатты марганецті таужыныстар Карбонатты марганецті таужыныстар негізінде манганокальцит пен родохрозиттен т±рады. аздап сазды минералдар, кальцит, сидерит терригендік материалдар болады. бітімі қабатты, қ±рылымы кристалт‰йірлік

Жаратылысы тењіз шыѓанақтарыныњ таяз жерлерінде, тењіздіњ жаѓалық аймақтарында кµлдік-батпақты жерлерде химиялық және биохимиялық (бактериялардыњ әрекеттері салдарынан) т±ну нәтижесінде пайда болады. Марганецтіњ кµзі негізінде µте негізді және негізді магмалық таужыныстардың мору өнімдері. Марганец гидроксид коллоиды түрінде, шамалы ион түрінде ағын сумен тасымалданып, әр түрлі су алаптарында шөгеді.

Фосфатты шµгінді таужыныстар (фосфориттер) Р2О5 5% -дан жоѓары әрт‰рлі шµгінді т.ж. атайды. минералдары фторапатит, гидроксилапатит, карбонатапатит және оларѓа жақын минералдар – даллит (подолит), курскит, штаффелит және аморфты фосфат – коллофанит. Болмашы минералдар кальций, магний, темір карбонаттары, опал, халцедон, кварц, глауконит, темір сульфидтері, органикалық заттар және терригендік материалдар болады. Бітімі қабатты, тасберішті ретсіз, Қ±рылымы оолиттік, сферолиттік, биоморфтық, сынықты болады.

Жаратылысы Бойынша тењіздік және континенттік Л.Д.Архангельский, Я.В.Самойлов - биогендік гипотезасы А.В.Казаков - химиялық гипотезасы Н.С.Шатский вулканогендік-шµгінді гипотезасы Г.И.Бушинский биохимиялық гипотезасы

Кремнийлі шµгінді таужыныстар (силициттер) Минералдық қ±рамына қарай силициттер опалды, опал-халцедонды, халцедон-кварцты кварцты болады. Қоспа ретінде карбонаттар, темірдіњ оксидтері мен гидроксидтері, глауконит, хлориттер, темірдіњ сульфиттері, терригендік материалдар кездеседі.

Кремнийлі таужыныстар жаратылысы бойынша хемогендік, биогендік, биохемогендік болады. Хемогендік - гейзерит, шақпақтастар, яшма Биогендік - диатомит, радиолярит, спонголитт Биохемогендік - трепел, опока

Шақпақтас /кремень/ қ±рамы халцедон Яшма бітімі жолақты Т±щы сулы диатомит Құрылымы биоморфтық

Радиолярит Құрылымы биоморфтық Спонголит Құрылымы биоморфтық Опока Құрылымы биоморфтық

Карбонатты шµгінді таужыныстар (карбонатолиттер) Карбонатты таужыныстар кальцит пен долмиттен т±рады. Оларда әрт‰рлі мµлшерде сазды минералдар, опал, халцедон, ангидрит, гипс, темір мен марганецтіњ минералдары, глауконит, органикалық кµмірлі, битумды заттар және терригендік материалдар болады. Карбонаттыn т.ж. ењ кµп тараѓаны әктастар, доломититтер, бор және әксаздар.

Бор Әктастар Бор органогендік әкті т.ж. жатады. Ол фораминифер мен әкті балдырлардыњ қалдықтарынан т±рады, аздап кремнийлі организмдердіњ қалдықтары кездеседі. Әктастар кальциттен т±ратын кењ тараѓан шµгінді т.ж. Жаратылыс жаѓынан – органогендік және хемогендік. Органогендік әктастар жаәндіктер мен µсімдіктердіњ қањқалары мен қабыршақтарыныњ қалдықтарынан т±рады. Хемогендік әктастар қалыњдыѓы т±рақты қабаттар, тасберіштер қ±райды. Бітімі қабатты немесе ретсіз, құрылысы пелитоморфтық, кµбінесе оолиттік немесе сферолиттік.

Органогендік әктастар Органогендік әктастар Зоогендік Фитогендік Егер әктас т‰гелдей б‰тін сауыттардан т±рса, онда ол биоморфты деп, ал олардыњ сынықтарынан т±рса детритті әктас деп аталады. Биоморфты – рифті, бақалшақтасты Рифті әктастар әдетте кеуекті, қуысты келеді, әшекейлену және доломиттену процесі дамыѓан. Б±ларѓа балдырлы, маржанды, мшанкалы, археоциатты, гидрактиноидты, губкалы әктастар жатады. Бақшақтасты әктастар пелициподтыњ, брахиоподтыњ, гастроподтыњ, остракодтыњ, фораминиферлердіњ қалдықтарынан т±рады. Детритті әктастар су алабыныњ жаѓалық аймақтарында және аѓыны бар т‰п жерінде қалыптасады. Фитогендік - коколитті, кµк-жасыл, қызыл (к‰њгірт қызыл), жасыл және µњсіз балдырлардың қалдықтарынан т±рады.

Кальциттіњ хемогенді т±ну процесі Са(НСО3)=СО2 ↑+СаСО3+Н2О Биомофты әктас Оолитті әктас

Доломитит негізінде доломиттен т±ратын карбонатты таужыныс. Онда кальциттіњ, сазды минералдардыњ қоспалары, кейде гипс, флюорит, целестин, опал кездеседі. Бітімі қабатты және біртекті Қ±рылымдары кристал т‰йірлі, кейде реликтілі болады.

Доломититтердіњ жаратылысы Үш генетикалық т‰рлері: седиментациялық – су алабында химиялық т±ну нәтижесінде пайда болѓан доломититтер; т±ну сілтілі ортада (рН=8,9-9,0, жоѓары т±зды суда 4-15%%); диагенез кезеңінде Mg-ге мол тењіз суларыныњ әкті т±нбаларѓа тигізген әсерінен пайда болѓан доломиттер; Гайдингер: 2CaCO3+MgSO4 CaMg(CO3)2+CaSO4 Мариньяк бойынша: 2CaCO3+MgCl2 CaMg(CO3)2+CaCl2; эпигенез, гипергенез сатыларында магнийлі сулардыњ немесе ерітінділердіњ әктасты таужыныстарѓа еткен әсерінен пайда болѓан доломититтер.

Т±з таужыныстар (эвапориттер) Наѓыз химиялық шµгінділерге жатады. Қалыптасуы ‰шін мынадай жаѓдайлар қажет: аридтік, яѓни қ±рѓақ, ыстық, булануы жауын-шашынныњ мµлшерінен бірнеше есе асатын климат; т±зды судыњ т±рақты келіп т±руы; су алабы т‰бініњ ‰здіксіз және бірқалыпты тµмендеуі. Ерітіндініњ концентрациясы µскенде оныњ қ±рамы мен t-сына қарай т±зды минералдар белгілі бір ретпен гипс, галит, сильвин, карналлит шµгеді. Кењ тараѓандары гипсит, ангидритит, таст±з, сильвинит.

Гипсит –бітімі біркелкі, не қабатты Гипсит –бітімі біркелкі, не қабатты. Қ±рылымы кристалл т‰йірлік, кейде талшықтық. Ангидритит –бітімі біркелкі, қабатты. Қ±рылымы кристалл т‰йірлік Таст±з - галит, қосымша минералдар сильвин, сазды, минералдар, темір оксидтері, органикалық қалдықтары. Бітімі біркелкілі, қабатты, қ±рылымы кристалл т‰йірлі Сильвинит – сильвин, галит. Қоспа - ангидрит, сазды минералдар. Ж±қа қабатты болады. Қ±рылымы кристалл т‰йірлік.