Challenges for Entrepreneurship in Western Balkans Svetozar Janevski December 2018, Zagreb Svjetski kongres poduzetnika – SKP

Challenges for Entrepreneurship in Western Balkans Even almost after 30 years, those of us who live and work in this region, still ponder over the question – why is it so hard to run a business in the Western Balkan countries?

History of Entrepreneurship in the Western Balkans Facts All these years, or rather, decades, there have been no possibilities to create a favorable business climate. Not in terms of the legal framework for the work of the companies, nor in the definition and establishing of fair trade and a fair stand towards the capital. In turn, this has created a serious high risk situation that has prevented the realization of own business ideas and starting up a company. The political structures in the Balkan region have purposely suffocated the entrepreneurial spirit, since it didn’t quite fit in their “bigger” plans. We should consider ourselves lucky to have put behind the times filled with political crisis, wars, economic turbulence, high inflation, no proper conditions for free trade and a constant lack of access to finance to invest in development projects. However, these periods have created clusters of people with shady values and unclear merits. These interest groups have easily found their way in establishing collaboration with the political elites, who have supported them and who simply did not permit for the progressive business initiatives to spread, and have sentenced them to failure. Сите овие години, а јас би рекол и децении, не се создадоа поволни услови за развој на бизнис иницијативата. Ниту во поглед на законската рамка за работа на компаниите, ниту во делот на дефинирање и воспоставување на стандарди за фер однос кон капиталот. Тоа создаде клима во која ризикот за инвестирање во реализација на сопствените бизнис идеи и компании едноставно стана преголем. Се појавија групи лесно најдоа начин како да воспостават соработка со политичките елити од кои добија голема поддршка и кои едноставно не дозволија добрите бизнис иницијативи да земат замав, по што голем дел од таквите иницијативи за жал беа осудени на пропаст. Политичките структури на Балканот свесно го загушија претриемачкиот дух, затоа што тоа не се вклопуваше во нивните планови. Во времињата кои за среќа се повеќе поминуваат, полни со политички кризи, војни, економски потреси, високи инфлации, без реални услови за слободна трговија и хроничен недостаток на поволни финансиски средства за инвестиции во развојни проекти, се појавија групи на луѓе со нејасни вредносни норми и аршини за тоа што е добро, а што не е. Толку за причините на проблемот. Време е да посветиме многу повеќе енергија како да го смениме тоа? Се разбира, предизвиците се толку големи што не може да се очекува да се сменат работите преку ноќ и мора да се работи на тоа, константно и долгорочно.

Challenges for Entrepreneurship in the Balkans Recommendations for overcoming the challenges Create business climate Education and prevention of Brain Drain Define the strategy! EU strategy for WB

Create business climate Entrepreneurs seek security and risk dispersion The governments must create a favourable environment Rule of law –exterminate nepotism, corruption and political influences Proper Legislation prepared not according to politicians and overnight but to adapt it for economic growth Respect the fundamental rights of the capital and management Reforms – that are essential and strategic in infrastructure, economy, ecology, education The country as a CREATOR Joint markets (SAS) Projects with wide impact (Airbus) Пред се претприемачите и бизнисот бара сигурност, а таа во најголем дел треба да им ја обезбеди и гарантира државата. Претприемачите се луѓе кои влегуват во ризик и затоа тие сакаат дел од тој ризик да го преме врз себе државата. Што е она што треба да го направи државата за нив за да го намали ризикот? Прво, конечно, во нашите земји треба да обезбеди владеење на правото (“Rule of Law”!). Но, во овој дел треба да не се заборава дека промените не се како лего коцки. Состојбите нема да се променат ако само ги наредиме коцките поинаку отколку досега. Ако оставиме само на политичарите да ги редат коцките, тогаш не може да се очекува дека нешто значајно во генералната слика на нашите општества ќе се промени. Не може концептот на владеење на правото да се темели на амнестија за криминалот, туку неопходно е да се искоренат непотизмот, корупцијата и политичките влијаниеја врз бизнисот, кои претсавуваат една општа кочница за целокупниот напредок на нашите земји. Друг висок приоритет на кој треба сериозно да се работи се реформите на законодството и регулативата. Законите не треба да се менуваат, преку ноќ и според желбите на политичарите. Регулативата мора да се прилагодува на потребите на економскит развој. Треба да се јакне делот на почитување на фундаменталните права, вклучително и на заштитата на сопственичките права, како и во сегментот на управувањето. Покрај реформи во законодавството, неопходни се и суштински и стратешки промени во инфраструктура, економија, екологија и многу други сектори. Од она што досега го гледаме ние кои живееме и работиме во регионот на Западен Балкан, нашите земји немаат ефективна стратегија за развој на стопанските гранки на кои до скоро се темелеше нивниот економски раст и кои имаа најголем удел од генерирање на Бруто Домашниот Производ (БДП), како што се: преработувачката индустрија, земјоделството, рударството, металната инудстријата... Сметам дека доколку се вложи во модернизација на овие стопански гранки, од нив може да се извлече голем потенцијал за развој. Не е државата само коректор на грешките кои се направени во економијата, туку државата мора да биде и креатор. Во услови кои на овој простор има многу мали држави на просторов, мора да се размислува за еден заеднички пазар. Ако Европската Унија може да размислува за еден заеднички пазар и да создава услови за претприемачите и да инвестира во нивната сигурноста, во стабилноста на пазарот, тогаш и овој мал регион како подрегион мора така да размислува. Нашиот регион е детерминиран од неколку фактори. Едниот е географијата, а другиот е степенот на развој на секој од овие земји. На пример, земјите кои останаа надвор од Европската Унија од нашиот регион гледаме дека немаат развој, немаат комуникација едни со други, немаат заеднички економски цели, иако постоењето на еден простор детерминира дека тие земји мора да соработуваат и мора да имаат една иста цел. PR AIRBUS, SAS

Education and prevention of Brain Drain We should all finally realize that every person is important and everyone counts! The emigration and brain drain has to cease. More funds need to be available for business ideas’ development Supporting domestic companies to strengthen their human resources is essential Education reforms that will result in creating better prepared employees for the businesses – specialization is a process to be initiated even during pre-schooling Прво, според мене треба да се почне од луѓето. Конечно треба сите ние да сфатиме дека секој човек е важен! Ако не го сопреме иселувањето, особено на младите, наскоро нема да останат доволно луѓе во нашите земји кои треба да ги реализираат неопходните промени, ниту да ги почувствуваат резултатите од нив. Затоа неопходни се повеќе вложувањата во образованието, науката и истражувачки проекти, како и во развојот на претприемачка култура. Треба да се развијат и проекти за поддршка на компаниите кои вложуваат во знаење и иновации, а средства треба да се предвидат и во развој на проекти кои го поттикнуваат развојот на претпримачкиот дух и креативниот потенцијал во нашите земји. Да се обезбедат фондови за поддршка на бизнис идеите, кои ќе нудат навистина поволни, па дури и неповратни средства, по системот на донации, бизнис ангели и друг вид модели кои кај нас не заживеаа, а во светот даваат видливи резултати. треба да се охрабри влезот на компании во нашите земји од кои ќе преземеме искуство и знаење, а не само да се субвенционира влез на компании кои единствено се дојдени овде заради ефтина работна сила, како што тоа порано го правеа во Малезија, Кина и Виетнам, а сега голем дел од тие нивни фабрики ги селат кај нас. Прашање е колку тоа е одржливо и каков е крајниот ефект од ваквите инвестиции. Со таков приод кон работите ние и понатаму ќе го стилумираме „одливот на мозоци“ и ќе ги губиме младите прогресивни и образовани луѓе кои навистина имаат одлични идеи, но и понатаму ќе заминуваат во развиените земји каде нивното знаење и вештини навистина ќе се ценат повеќе. -Треба да се насочи и поголема енергија и поддршка на домашните компании со која тие ќе ги зајакнат своите човечки ресурси и ќе ја унапредат својата конкурентност. Нашите држави треба целосно да го сменат пристапот и приостапот во образованието. Не може нашето образоавние да создава високо-образован кадрат кој седи во канцеларија или во државна админиустрација. На нашите економии им снемула квалификувани работници, машински и електро инжинери, технолози, градежници, рударски инжинери, аргономи и т.н. Потребно е да се работи со децата уште во основното образование. Да се откриваат нивните афинитети и да се насочуваат.

Strategy Strategy – both on national level, but also to create a joint strategy Entrepreneurs must move forward and take leadership Establish a real dialogue with the political institutions, policymakers and relevant public bodies The focus has to be set on achieving PREMIUM quality in the production and service - to be competitive on the international market No improvisations allowed Joint regional strategy = higher potential (e.g. Joint platforms for energy and infrastructure…) Ако не го гледаме нашиот простор како една инвестициска, ние сме осудени да останеме сите во племенските уредувања и на маргините на она што претстсвува вистинси економски развој. Затоа претприемачите мора да одат напред, да го преземат лидерството. - На претприемаштво и сѐ уште сите овие земји во регионот, дури и земјите кои претходно влегоа во Европска Унија, што излегоа од социјализмот сѐ уште лутаат. Некои земји, и ретки се тие земји, кои успеале - како што е Чешка, можеби Словачка, но на пример една Полска сѐ уште е далеку од она што би требало да биде, а тука се и Литванија, Естонија и Бугарија. Имаат подем, меѓутоа се далеку од она што би значело вистинки развој согласно нивниот реален потенцијал. Колку е изменета структурата на економијата во дел од овие земји од пред 90-тите и сега? Малку! Зоишто е тоа така? Сметам дека еден од одговорите лежи во плашливоста на претприемачите, почнувајќи од развивањето на идеја, креација на идеја, креација на нови правци. Еден од начините како да го постигнат тоа е да воспостават еден вистински дијалог со политиката за да се дефинираат правците по кои ќе се движи и на кои ќе се темели идниот економски развој, затоа што правиците и старетијата може исто така да бидат една детерминанта за развојот. Преземањето на акција во тој дел и менувањето во економијата мора да биде со перформанси на врвно. Еве да ги земеме на пример, вложувањата во винската идустрија. Не постои веќе импровизација во тој дел. Ако сакате да бидете конкурентен производител на вино и да останете во вински сектор, морате да размислуваме и мораме да бидеме со перформанси на ниво на најдобрите светски производители на вино. Ако не го постигеме тоа, ние – на краток или на подолг рок, ќе бидеме губитници. Затоа што, добитници се само оние кои вложуваат во тоа да бидат најдобри и да произведуваат врвен производ. Тука нема импровизации. Референците за тоа што е добро се одамна поставени. Ако зборуваме за мода, ја компарираме со бредово како Nina Ricci, Armani, Boss итн. Ако зборуваме на пример за чевли, секогаш компарираме со Bruno Magli, Bally и т.н. Ако зборуваме за вино, зборуваме за француски вина и компарацијата мора да биде на тоа ниво. И тука се разбира постојат ризици, но треба да знаете дека ако влегувате во инвестиција тогаш треба да работите на производотм, да вложиме во иновативноста на тимот кој работи и сето тоа треба да направи ние да бидеме на највисоко можно ниво. И тоа се тие предизвици. Што може државата? Државата може да ни помогне, но не може да ни го напави нашиот производ врвен. Тоа мораме самите да го направиме. државата најмногу може да му помогне на бизисот преку реформа на институциите, на администрацијата, преку создавање на поволна бизнис клима, во нашите земји, но и преку поврзаување кое ќе креира нови правци во економијата. Некогаш, на овие простори на поранешна Југославија се креираа заеднички платформи и проекти. На пример, таква беше платформата за производство на автобуси, заеднички проекти во енергетика, па дури и во воедната индустрија. Сега такво нешто не постои, а верувајте има големи потенцијали. Можеби треба да се размисли, а тоа е и моја препорака е претприемашите од целиов регион да формираат едно тело кое ќе креира вакви нови заеднички економски платформи и проекти во ки би се вклучени повеќе земји од нашиот регион.

EU Strategy EU to restructure the support for WB continue with the infrastructural projects and rule of law YET, refocus the support for real/business sector continue to support the innovative start-ups; however, the real impact comes from the existing companies; helping existing companies to export and promoting their products on EU markets. И на крај, сметам дека и самата Европска Унија треба да ја реструктуира и подобро да ја насочи својата поддршка за земјите од Балканот. Да, и понатаму треба да се вложува во инфаструктурата и во јакнењето на реформските капацитети на домашните институции и владеење на правото, но во делот на поддршката на претпријатијата, не може таа единствено да се насочува кон стартап-ите, а да се запостават постојните мали и средни компании кои сочинуваат 99% од бизнис секторот во земјите од регионот. Доколку ЕУ би вложувала и во директна поддршка и развој на постојните компании, во унапредување на нивниот пристап кон пазарите на Унијата, и би поддржала проекти за развој на автентични производи и брендови од Балканот кои би добиле фер шанса за пласман на пазарот на Унијата, сигурен сум дека ефектите и растот ќе бидат поголеми. Јас сметам дека брз начин за да се почувствуваат ефекти и да има конкретни резултати е кога Европската Унија би вложила во проекти за маркетинг и промоција на ваквите производи кои потекнуваат од овој регион и се пласират во земјите од Унијата со што ќе придонесе за зголемување на извозот, конкурентноста, зголемени продажни ефекти и подинамичен раст на нашите компании што ќе претставува дополнителна гаранција за одржување на постојните работни места во нашите економии и отворање нови и секако развој на економијата на државите од регионот.

STRATEGY Strategy Is the Answer to Five Questions What is our winning aspiration? What does it mean to win in our business? Where do we compete? (customers, channels, products, geographies) Where will we play? How will we win? Do we compete on low cost or differentiation? What capabilities must we have? What do we need to be really great? What management systems do we need? What systems will support us?

Svetozar Janevski Thank you for your attention!