Жұлдыз Смағұлова (Элиз Ан и Флия Жакупова) Астана, 23-24 қараша, 2016 Оқыту тілі мен білім беру жүйесіндегі әділеттілік: Көптілділік саясатының алғышарттары Жұлдыз Смағұлова (Элиз Ан и Флия Жакупова) Астана, 23-24 қараша, 2016

Мақсаты Құрылымдық, әлеуметтік және мәдени сипаттағы білім беру ресурстарына қол жеткізудегі кедергілерге назар аудара отырып, білім беру жүйесіндегі туындаған конфигурация теңсіздігін талдау Фокусы: Оқыту тілі мен оқу практикасы және оқушылардың оқу сауаттылығы арасындағы байланыс қандай?

Теоретикалық алғышарттар Тіл білім беру теңдігі үшін алғы шарты болып табылады Әлеуметте тілдердің қалай үлестірілетінін түсіну қолжетімділік мәселелерін және саясаттың ықтималды нәтижелерін түсіну кілті болып есептеледі. Бұл істе әділеттілік практиктер, жүйелер және орта болып анықталады. Олар білім ресурстарына тең қолжетімділік жағдайларын жасайды. Сауаттылық тек қана оқу мен жазу дағдысы емес, ол сол дағдыларды нақты контексте қолдана білу (Скрибнер и Коул, 1981). Сауаттылық әлеуметтік практика болып есептеледі (Стрит, 2003). Сауаттылық контекстуалданған және өкімет әлеуметтік қатынастары мен әділеттілікке (әділетсіздікке) енген.

Деректер I. Зерттеу құралы: анкета, аумақтағы жазулар Тілдер: қазақ және орыс Орны: 29 орта білім беретін мектеп Қатысушылары: 2954 оқушы (9-11 сыныптар) Мерзімі: 2014 жылдың көктемі II. Зерттеу құралы: оқу сауаттылығын анықтайтын тест Орны: 10 орта білім беретін мектеп Қатысушылары: 241 оқушы (4 сынып) Мерзімі: 2015 жылдың көктемі

Контекст 1,67 млн Білім, финанс және мәдениет орталығы Білім, финанс және мәдениет орталығы 2014, қазақ ұлты – 53%, орыс ұлты– 33%, басқа ұлттар – 14% Тілдері: қазақ, орыс, басқа

Анкета категория # Кіші категория # * пример Білім 25 тіл 3 Мектептегі оқу тілі логистика 5 Мектепке жергілікті тіркеу орны бойынша барасыз ба? мақсаттар 6 ҰБТ тапсыру жоспарыңызда бар ма? ресурстар 17 Қосымша сабақтарға қатысасыз ба? Тіл 4 практика 7 Х тіліндегі деңгейіңізді анықтаңыз. Жеке мәлімет 23 шығындар Сізбен бірге үйіңізде неше адам тұрады? контекст 2 Сіздің жеке бөлмеңіз бар ма? Сіздің ұялы телефоныңыз бар ма? технологиялар Әлеуметтік желіде парақшаңыз бар ма? отбасы 22 Сіздің отбасыңызда балаларға көбінесе қамқорлық көрсететін адам кім? Барлығы 52 71

ҰБТ жоспарлары

Университет таңдауы

Оқу тілін меңгеру деңгейі

Білім және оқу практикасы Орыс тілді мектептердің оқушылары екі есе жиірек қосымша сабақтарға қатысып, екі есе сирегірек арнайы ҰБТ-ға даярлайтын курстарға қатысады. Көптеген орыс тілді студенттер қосымша дәріст алуды орта мектепте бастайды және де олардың ата-аналары қосымша дәрістерге көбірек қаражат жұмсайды. Қазақ тілді мектептердің оқушылары, әдеттегідей, қосымша дәрістер алуды кешірек бастайды, ал мектеп бітіруші оқушылардың 20%-ы ҰБТ-ға даярлайтын курстарға қатысатыны туралы және де ол курстардың тестілеуге дайындауға бағытталғаны туралы мәлімдеді. Орыс тілде білім беретін мектептердің оқушыларының үйлерінде үлкен кітапханалары бар екені және де ол оқушылардың кітаптарды жан рақаты үшін оқитыны анықталды.

Сауалнама және Сауаттылық тесті I. Сауалнама II. Сауаттылық тесті – төрт бөлім Екі мәтін: көркем және ғылыми жанр Ғылыми мәтін: 4 сынып оқулығының мәтіні (Дүниетану және Познание мира, Алматыкітап, 2015) Көркем мәтін: ағылшын тілінен аударылған оқиға Сауаттылық тапсырмалары: оқыған мәтінді түсінуге нақты ақпаратты таба алуға нәтижеде оңай қорытындылай алуға функционалды сауаттылықты көрсетуге өз ойын анық жеткізіп дәулелдеуге бағыттылған

Нәтижелер Орыс тілді мектептердің оқушыларының көбісі оқыту тілін үйде қолданады Қазақ тілді мектептердің билингвизм көрсеткіші жоғарырақ Орыс тілді мектептердің оқушыларының үштен бірінен көбі басқа тілдерді үйренуге мүмкіндіктер жоғары 1 кесте. Ана тілі, % Үйде сөйлесу үшін қай тілді қолданасыздар (мектептегі оқу тіліне қосымша)? Тек оқыту тілі Орыс тілі Қазақ тілі Басқа тіл Қазақ тілде оқытатын мектептер 25.3 69 - 6 Орыс тілде оқытатын мектептер 43.4 17 39.6

Нәтижелер Орыс тілде оқытатын мектептердің оқушыларының көбісі орыс тілінде кітаптарды мектептен тыс уақытта оқиды Орыс тілде оқытатын мектептердің оқушылары көбінесе экономикалық тұрақты отбасылардан шығатының ықтималы зор

Нәтижелер Орыс тілде білім беретін мектеп Орташа есеппен қазақ тілінде білім алатын оқушылар тестті 25%-ға ұзағырақ жазды Қазақ тілінде білім алатын оқушылар орыс тілінде білім алатын оқушыларына қарағанда емтиханды нашарырақ жазды 6 кесте. Мәтінді түсінуге оқу, дұрыс жауаптардың % үлесі Орыс тілде білім беретін мектеп Қазақ тілде білім беретін мектеп Жануарлар суқоймалардан басқа қай жерден су таба алады? (4 сынып оқулығының мәтінінің үзіндісін оқығаннан кейін) 73 23.9

Нәтижелер 7 кесте. Функционалды сауаттылық, дұрыс жауаптардың % үлесі Таблица 8. Логический вывод, % правильных ответов Орыс тілінде оқытатын мектептер Қазақ тілінде оқытатын мектептер Егер де мультфильм қарағыңыз келсе, теледидарды қай уақытта қосуыңыз керек? (Теледидарлық бағдарламаны көріп болғаннан кейін) 89 38 Орыс тілінде оқытатын мектептер Қазақ тілінде оқытатын мектептер Неліктен көптеген шөлді дала өсімдіктерінің жапырақтары ұзын және жұқа? 83 31

Нәтижелер 9 кесте. Өз ойын анық жеткізе алу, жауаптардың % үлесі 9 кесте. Өз ойын анық жеткізе алу, жауаптардың % үлесі Сізге оқиға ұнады ма? Жауабыңызды түсіндіріңіз Орыс тілде оқытатын мектептер Қазақ тілде оқытатын мектептер 0 - жауап лайықты емес жауап немесе жауап жоқ 8 44.3 1 - ішінара түсіну: көзқарасыңыз немесе позицияңыз 55 48.5 2 - толығымен түсіну: көзқарасыңыз + позицияңыз + бір немесе бірнеше дәлеліңіз 36 7

Қорытынды Оқу сауаттылығының деңгейлерін ажыратудың себептері: Әлеуметтік-экономикалық факторлар мен мәдениет капиталы (мысалы, сауаттылықты үй жағдайында арттыру) Оқыту тілін жеткіліксіз деңгейде меңгеру

Қорытындылау Асанова (2007): Қазақстанның "білім саласындағы саясаткерлері білім беру жүйесі кемшіліктерінің себебін мектептерден іздейді, алайда құрылымдық теңсіздік, оқушылардың білім алу қолжетімсіздігі және әлеуметтік жағдайлары нашар топтар ескерілмейді” (82 бет). Біздің зерттеудің нәтижесіне байланысты, білім алу мүмкіншіліктерінің жүйелік үйлесімсіздігі анықталды, сондай-ақ қазақ және орыс тілінде білім алатын оқушылардың арасында оқу ресурстарына қолжетімсіздігі және оқылым дағдыларын үйренуге шектеулі мүмкіндіктері анықталды.

Ұсыныстар Сауаттылық пен мұғалімдерді оқыту бойынша мамандарды дайындау қажет. Ана тілдегі білім беруді қолдау және екінші тілді қолдау бағдарламаларын дайындау қажет. Әлеуметтік жағдайы төмен балаларға тиімді қолдау бағдарламасын әзірлеу қажет. Ата-аналардың сауаттылығы мен білімін арттыру кампаниясын ұйымдастыру қажет.

Әдебиет Asanova, J. (2007). Seeing near and far: Balancing stakeholder needs and rights in Kazakhstan’s educational reform. Canadian and International Education 36 (2), Article 6. Available: http://ir.lib.uwo.ca/cie-eci/vol36/iss2/6 Hull G., Hernandez G. Literacy. In The Handbook of Educational Linguistics. Oxford: Willey-Blackwell, 2010. OECD (2014). Reviews of national policies for education: Secondary education in Kazakhstan [Обзор национальной образовательной политики: Среднее образование в Казахстане]. http://ncepa.kz/upload/iblock/f8f/reviews-of-national- policies-for-education_rus_iac2014.pdf Street, B. (2003).What’s “new” in New Literacy Studies? Critical approaches to literacy in theory and practice. Current Issues in Comparative Education, 5(2), 77-91.