Almannagæði og sameiginlegar auðlindir Kafli 11

“Það besta í lífinu er ókeypis...” Ókeypis vörur er sérstakt athugunarefni í hagfræðigreiningu. Flestum vörum er dreift í gegnum markaði… …fyrir þessar vörur er verðið leiðarvísir fyrir kaupendur og seljendur.

“Það besta í lífinu er ókeypis...” Þegar vörur eru til reiðu án greiðslu, eru markaðirnir óvirkir.

“Það besta í lífinu er ókeypis...” Þegar vörur hafa ekki verð, þá geta einkamarkaðir ekki tryggt að framleiðsla og neysla sé í réttum magni.

“Það besta í lífinu er ókeypis...” Í slíkum tilvikum getur stefnu- mörkun stjórnvalda hugsanlega lagfært markaðsbresti og aukið velferð.

Hinir ólíku vöruflokkar Þegar velt fyrir sér hinum ýmsu vörum í hagkerfinu, er gagnlegt að flokka þær eftir tvennum einkennum: u Er hægt að útiloka aðgang að vörunni? u Skiptir fjöldi neytenda máli fyrir gæði vörunar?

Hinir ólíku vöruflokkar u Möguleiki á útilokun (e. excludability) u Hægt er að hindra fólk í því að njóta vörunar. u Landslög viðurkenna og vernda eignarrétt yfir vörunni.

Hinir ólíku vöruflokkar u Samkeppnisvara (e. rivalness) u Notkun einnar persónu á vörunni minnkar ánægju einhvers annars af sömu vöru.

Fjórar tegundir af vörum u Einkagæði u Almannagæði u Sameiginlegar auðlindir u Náttúruleg einokun

Tegundir af vörum u Einkagæði (private goods) u Aðgangur getur verið útilokaður og fjölda neytendi skiptir máli. u Almannagæði (Public Goods) u Hvorki hægt að útiloka aðgang, né heldur verða gæðin fyrir áhrifum af fjölda neytenda.

Tegundir af vörum u Sameiginlegar auðlindir (Common Resources) u Fjöldi hefur áhrif á notagildið, en ekki hægt að takmarka aðgang. u Náttúrleg einokun (Natural Monopolies) u Hægt að takmarka aðgang, en fjöldi neytenda hefur ekki áhrif.

Tegundir af vörum

Laumufarþega-vandamálið Laumufarþegi (free rider) er persóna sem nýtur góðs af einhverju en greiðir ekki fyrir.

Laumufarþega-vandamálið u Ef fólk getur ekki verið hindrað í því að njóta góðs af almannagæðum, munu einstaklingar freistast til þess að borga ekki fyrir vöruna, í þeirri von að aðrir geri það í staðinn. u Laumufarþegar-vandamálið hindrar einkamarkaði í því að bjóða fram almannagæði í nægilegu magni.

Laumufarþega-vandamálið u Ríkisvaldið getur ákveðið að bjóða fram almannagæði, ef ábati er meiri en kostnaður. u Ríkisvaldið getur aukið velferð allra með því að láta í té almannagæði, og greiða fyrir með skatttekjum.

Nokkur mikilvæg almannagæði u Hervarnir u Grunnrannsóknir u Lög og regla u Útvarpsfréttir BBC

Eru vitar almannagæði?

Kostnaðar-og ábatagreining u Þegar framleiðsla á almannagæðum er metin, verður samanlagður ábati allra að vera meiri en kostnaður. u Kostnaðar-og ábatagreining metur heildarkostnað og ábata fyrir þjóðfélagið í heild.

Kostnaðar-og ábatagreining u Oft erfitt að meta kostnað og ábata vegna þess að verð vantar á mörgum samfélagslegum þáttum. u Hvert er virði mannslífs, tíma neytenda, fegurðar og yndis, og svo mætti lengi telja.

Sameiginlegar auðlindir Ekki er hægt að takmarka aðgang að Sameiginlegum auðlindum. Þær eru til reiðu, ókeypis, fyrir hvern sem vill.

Sameiginlegar auðlindir Sameiginlegar auðlindir eru samkeppnisvörur vegna þess að notkun eins hefur áhrif á notkun annarra.

Harmleikur almenningsins Harmleikur almenningsins er saga með almennan boðskap: Þegar einn notar sameiginlega auðlind, mun hún rýra not annarra af sömu vöru. u Sameiginlegar auðlindir eru oft ofnýttar ef einstaklingar eru ekki látnir borga fyrir notkun þeirra. u Neyslan skapar neikvæð ytri áhrif.

Sameiginlegar auðlindir u Hreint loft og vatn u Fiskistofnar u Þjóðvegir u Hálendið

Hvers vegna er kýrin ekki útdauð? Eignar- réttur og Hagnaðar- von!

Mikilvægi eignarréttarins Markaðurinn getur ekki dreift gæðum á hagkvæman hátt ef eignarréttindi eru ekki vel skilgreind. Það er, sum verðmæti hafa ekki löglega eigendur.

Mikilvægi eignarréttarins Skortur á eignarréttindum leiðir til markaðsbrests. Ríkisstjórnin getur leyst vandann með því að skilgreina eignar- eða nýtingarrétt, t.d. með íslenska kvótakerfinu.

Samandregið u Vörur eru mismunandi eftir því hvort neysla þeirra verður fyrir áhrifum af fjölda neytenda eða getur verið takmörkuð. u Vara hefur útilokunarmöguleika ef það er mögulegt að hindra einhvern í því að njóta hennar. u Hægt er að tala um samkeppnisvöru ef not eins hindra not annarra á sömu vöru.

Samandregið u Almenningsgæði hafa hvorki útilokunarmöguleika né eru samkeppnisvörur. u Vegna þess að fólk þarf ekki að greiða fyrir almenningsgæði, hefur það hvata til þess að gerast laumufarþegar og láta “aðra” greiða. u Ríkisvaldið veitir almenningsgæði, og þá er magnið miðað við kostnaðar-og ábatagreiningu.

Samandregið u Sameiginlegar auðlindir eru háðar samkeppni í neyslu en engir útilokunarmöguleikar eru til staðar. u Fólk nýtur sameiginlegra auðlinda frítt, og þess vegna hefur það tilhneigingu til þess að nota þær of mikið. u Ríkisvaldið reynir yfirleitt að hafa stjórn á neyslu sameiginlegra auðlinda.