1 UNIVERZITET U BANJA LUCI EKONOMSKI FAKULTET BANJA LUKA doc. dr Dejan Mikerević Predmet: MEĐUNARODNE FINANSIJE Krizni periodi sa međunarodnim karakterom Master predavanja 2012/2013 BANJA LUKA, April 2013

2 Definicija i vrste finansijskih kriza -Postoje krize za koje je lako dati stroge kvantitativne definicije i krize za koje se mora više oslanjati na kvalitativnu analizu (zasnovanu na procjenama i događajima) *Krize definisane kvantitativnim pragovima: 1.Inflacija – “Inflacione krize” (Reinhart i Rogoff, 2004), - Brisanje duga kroz inflaciju, a prag inflacije od 40% godišnje se smatra kao početak krize. Inflacija preko 10% se smatra opasnom (za standarde poslije Drugog svjetskog rata, a prije su važile znatno niže stope pa je određen kritični prag od 20% za kompletan period) - Hiperinflacije – stope inflacije od 40% mjesečno (Mađarska 1946, Zimbabve nedavno itd.) - Niske stope inflacije mogu predstavljati šok za privredu, te ih zbog toga definišemo kao krize 2.Slomovi valuta – “krize deviznog kursa”, - Osnovni prag je depresijacija od 25% na godišnjem nivou (Frankel i Rouz, 1996) – važi poslije WWII. Znatno niže stope bi vrijedile za ranije periode pa se uzima 15% depresijacije godišnje kao prosječna referentna stopa za kompletan period - Mogu se posmatrati i pad deviznih rezervi i povećanje referentnih kamatnih stopa - rekordni slom valute pripada Grčkoj 1944.

3 Definicija i vrste finansijskih kriza 3.Smanjivanjem vrijednosti kovanog novca (postoje 2 tipa ove krize) – prethodi modernim krizama inflacije i krizama deviznog kursa i ogleda se u smanjivanju vrijednosti kovanog novca tokom dugog perioda u kome je kovani novac bio sredstvo razmjene (često tokom ratova) - Primjer Brazila koji je obavio četiri epizode smanjivanja vrijednosti valute od do 1994, a rekorder je bila Kina koja je izvršila zamjenu po stopi od 3 miliona prema 1 - Zimbabve je oborio rekord izvršivši zamjenu od 10 milijardi prema 1 - Zamjene slijede i poslije epizoda velikih inflacija, ali ne i nužno hiperinflacija 4.Pucanje mjehura cijena imovine (hartija od vrijednosti ili nekretnina) - Slična metodologija kao i u prethodnim slučajevima (krize na tržištima kapitala ili zbog visokih cijena nekretnina) - Tokom perioda Velike depresije 1930-ih godina, slomova berzanskih indeksa i cijena nekretnina poslije Drugog svjetskog rata, hipotekarne krize početkom 21. vijeka u SAD i ostatku svijeta itd. - Velikih pet kriza nekretnina nakon WWII (Španija 1977, Norveška 1987, Finska i Švedska i Japan 1992) – brz rast cijena nekretnina prije krize prati znatan pad u godini krize i u narednim godinama, veličina pada cijena između maksimuma i minimuma cijene se mnogo ne razlikuje između naprednih zemalja i zemalja u razvoju - Kod kriza cijena akcija je slučaj da njihova cijena dostiže maksimum u trenutku prije jedne godine u kojoj dolazi do bankarske krize i onda njihove cijene opadaju dve do tri godine – oporavak nastaje kada tri godine ili poslije akcije pređu ranije dostignut vrhunac cijena (izuzetak Japan i mala odstupanja kod zemalja u razvoju)

4 Definicija i vrste finansijskih kriza -Analiza kriza zasnovana na događajima – kvalitativna analiza: 1.Bankarske krize – za određivanje početka bankarske krize se koriste dva tipa događaja: a)navale na banke koje dovode do zatvaranja, spajanja ili preuzimanja jedne ili više finansijskih institucija od države (npr. Venecuela i Argentina 2001), b)Ako nema navale, onda se kao parametar uzima zatvaranje, spajanje ili velika državna pomoć važnim finansijskim institucijama koja označava početak niza sličnih ishoda za druge finansijske institucije (npr. Tajland i 1997) *Za visoko razvijene privrede se može primjetiti da se tokom cijelog perioda posmatranja njihove ekonomske istorije vide serijske bankarske krize – iako su ove zemlje uspjele da prerastu istoriju serijskih prestanaka otplate dugova ili visokih stopa inflacije (između 10% i 20%), do sada nisu uspjele da prerastu problem bankarske krize (a isto se odnosi i na slomove valuta) *Broj bankarskih kriza za razvijene privrede i tržišta u nastajanju je skoro identičan, a kako su se razvijala finansijska tržišta u siromašnijim zemljama tako se i povećavala učestalost bankarskih kriza (pitanje njihove povezanosti)

5 Definicija i vrste finansijskih kriza 2.Krize spoljnog duga – direktan prestanak otplate spoljnog duga, tj. prestanak otplate zajmodavcima za zajam plasiran pod pravnom nadležnošću druge države, vrlo često plasiran u stranoj valuti i koji najčešće daju strani zajmodavci *Na primjer, Argentina prestala da otplaćuje $95 milijardi spoljnog duga, Rusija 69 godina poslije revolucije je ignorisala zahtjeve za otplatu dugova, Grčka je isključena zbog neplaćanja dugova sa međunarodnih tržišta kapitala na 53 godine, Honduras skoro 53 godine nije isplaćivao svoje dugove i isto se dešava od 1981, nepriznavanje 100 miliona pezosa duga koji je napravio car Maksimilijan od strane Huaresove vlade u Meksiku 1867, reprogramiranje indijskog duga od do *Izračunati stope “štete” za period neotplaćivanja dugova – za početak kriznog perioda se može uzimati datum prestanka otplate, period od godinu dana od kada je došlo do prestanka otplate i period od sedam godina, pri čemu se prestanak otplate nalazi u sredini, tj. 3,5 godina prije prestanka otplate i 3,5 godina poslije prestanka otplate ne mogu da se smatraju “normalnim i mirnim periodima”.

6 Definicija i vrste finansijskih kriza 3.Krize unutrašnjeg javnog duga – direktan prestanak otplate unutrašnjeg duga koji drže rezidenti u domaćoj valuti, tj. dug pod pravnom nadležnošću zemlje koja se zadužuje *Informacije o njima su oskudne pošto se ne odnose na moćne međunarodne zajmodavce (suprotan slučaj sa krizom u Meksiku i 1995 – tesobonosi, pošto su ih velikim dijelom držali nerezidenti i to uglavnom Amerikanci). *Primjeri: Argentina 3 puta prestajala da otplaćuje javni dug od 1980, a od toga 2 puta i se to poklapalo sa prestankom otplate spoljnog duga – što je privuklo veliku međunarodnu pažnju, dok slučaj iz kada je došlo do prestanka otplate samo unutrašnjeg duga nije posebno zainteresovao međunarodnu javnost * Prestanak otplate unutrašnjih dugova tokom Velike depresije 1930-ih nije pretjerano dobro dokumentovan *Slučajevi prestanka otplate unutrašnjih dugova uz prisilnu zamjenu depozita u stranoj valuti u depozite u domaćoj valuti su se dogodili tokom bankarskih kriza, hiperinflacija ili njihovih kombinacija (Argentina, Bolivija i Peru) *Nije lako utvrditi kraj mnogih epizoda prestanka otplate unutrašnjih javnih dugova zbog njihove kompleksnosti i slabe informisanosti javnosti

7 Drugi ključni koncepti *Serijski prestanak otplate dugova – odnosi se na višestruke prestanke otplate spoljnog ili unutrašnjeg javnog duga, ili duga koji ima garanciju države, ili i jednog i drugog (netolerantnost prema dugu) -ovakvi prestanci se mogu dogoditi u razmaku od 5 do 55 godina i mogu biti: a)sa potpunim prestankom otplate, tj. odricanja od duga što je rijetka pojava iako mogu proći decenije prije nego što kreditori dobiju svoj novac nazad, b)sa djelimičnim prestankom otplate kroz izmjenu rokova otplate – obično se produži otplata kamate po uslovima koji su povoljni za dužnika Sindrom “ovog puta je drugačije” (Carmen Reinhart and Keneth Rogoff, This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly) *Čvrsto uvjerenje ljudi da su finansijske krize nešto što se dešava drugima u drugo vrijeme i u drugim zemljama, a ne nama ovdje i sada *Krhkoća visoko zaduženih privreda i njihova osjetljivost na krizu povjerenja (ispoljavanje ovog sindroma prije prestanka otplate dugova - primjeri euforije na tržištima pred krizu 1929, dužničku krizu iz 1980-ih, dužnička kriza 1990-ih u Aziji i Latinskoj Americi, kao i SAD prije krize iz 2007)

8 Definicija i vrste kriza - Globalna ekonomska kriza je ekonomski scenario kada ekonomije zemalja širom svijeta pokazuju negativne trendove privredne aktivnosti i kada je stopa BDP izražena u obliku negativnih brojeva - postoje različita tumačenja kada su zemlje ušle u recesiju, - veliki problem predstavlja nedostatak likvidnosti i sve zemlje pokušavaju da riješe ovaj problem različitim kriznim mjerama, - ove krizne mjere obuhvataju mjere fiskalne, monetarne i ekonomske politike. - Krugmanovo objašnjenje velikih kriza u privredi (recesija) uz pomoć razmatranja primjera Kooperative za čuvanje djece Grejt Kapitol Hil – esej su napisali Džoan i Ričard Svini - uticaj Džona Majnarda Kejnsa i njegove teorije poznate kao Kejnzijanski pristup na Krugmana i njegovo shvatanje krizne ekonomije * Rogoff i Reinhart su uz pomoć drugih autora razvili prototip događaja u krizi, koji bi trebao da obezbijedi lakše uočavanje određenih naznaka nastupanja kriznih perioda u budućnost (str. 328) – rad na dvojnim krizama

9 Definicija i vrste finansijskih kriza - Svjetske krize imaju 4 ključna elementa koja ih razlikuju od regionalnih kriza ili manje “zaraznih” kriza koje zahvataju više zemalja: 1.Jedan ili više svjetskih finansijskih centara “zaglibljuje” u veliku sistemsku (jaku) krizu - barem jedna od zemalja u krizi mora da ima značajan (ne nužno i dominantan) udio u svjetskom BDP, - uticaj na kretanje finansijskih tokova između zemalja – direktno ili indirektno, - primjer finansijskog centra je centar koji daje zajmove drugim zemljama (npr. slučaj Ujedinjenog Kraljevstva sa “tržištima u nastajanju” tokom brzog rasta zajmova tokom 1820-ih godina i SAD i Latinske Amerike tokom kasnih 1920-ih) 2.Kriza obuhvata dva ili više odvojenih regiona 3.Barem tri zemlje u svakom regionu su u krizi – sabiranjem zemalja u krizi obezbjeđuje se da kriza u samo jednoj velikoj zemlji (kroz udio njenog BDP u ukupnom regionalnom BDP) nije dovoljna da definiše epizodu krize (na primjer, Brazil u Latinskoj Americi ili Kina ili Japan u Aziji) 4.Vrijednost složenog indeksa ponderisanog BDP-om (Rogoff i Reinhart), koji mjeri prosječnu svjetsku finansijsku turbulentnost mora da bude barem jednu standardnu devijaciju iznad normale

10 Definicija i vrste finansijskih kriza *Epizode svjetskih i regionalnih kriza prema Rogoff i Reinhart – pregled: Epizoda krizeTip krizeSvjetski finansijski centar pod najvećim udarom krize Barem dva odvojena regiona zahvaćena krizom Broj zemalja u svakom regionu zahvaćen krizom Kriza iz SvjetskaUK – Ujedinjeno KraljevstvoEvropa i Latinska AmerikaGrčka, Portugal i kao i zemlje Latinske Amerike – malo prije toga stekle nezavisnost Panika iz 1907.SvjetskaSAD - Sjedinjene DržaveEvropa, Azija i Latinska Amerika Francuska, Italija, Japan, Meksiko i Čile su imali posebno veliku navalu na banke Velika depresija (1929 – 1938) SvjetskaSAD i FrancuskaSvi regioniKriza se reflektovala na sve načine, a izuzetak je jedino bio izostanak “velike inflacije” Dužnička kriza iz 1980-ih Više zemalja iz zemalja u razvoju i tržišta u nastajanju SAD (na udaru, ali kriza nije bila sistemska) Zemlje u razvoju u Africi, Latinskoj Americi i u manjoj mjeri u Aziji Prestanak otplate javnog duga. Slomovi valuta i visoka inflacija su bili prisutni Azijska kriza (1997 – 1998) Više zemalja u Aziji, ali u krizu zapadaju i zemlje izvan Azije Japan (na udaru, ali je Japan već pet godina prije toga već rješavao svoju sistemsku krizu s kraja i 1992) Azija, Evropa i Latinska Amerika Prvi udar na zemlje jugoistočne Azije, a širenje krize na Rusiju, Ukrajinu, Kolumbiju i Brazil Svjetski pad 2008.SvjetskaSAD i UKSvi regioniBankarska kriza iz SAD se proraširila na Evropu, a slomovi berzi i valuta u odnosu na dolar su pogodili sve regione

11 Oblici finansijskog priliva u zemlje 5 osnovnih oblika finansijskog priliva je karakterisalo zemlje u razvoju: 1.Finansiranje putem obveznica (dominantno do 1915, zatim od do i nakon 1990), 2.Finansiranje putem uzimanja pozajmica od banaka (posebno značajne od 1970-ih do 1990-ih kada im značaj pada), 3.Zvanične pozajmice od zvaničnih stranih i međunarodnih agencija kao što su IMF, Interamerička razvojna agencija, Svjetska banka, IDA, IFC, EIB, EBRD i druge (dominantan izvor finansiranja za siromašne i tranzicijske zemlje), 4.Strane direktne investicije (snažan razvoj poslije Drugog svjetskog rata), 5.Portfolio investicije u vlasništvo preduzeća, posebno došao do izražaja od početka 90-ih kada je došlo do masovne privatizacije velikih državnih preduzeća u ključnim sektorima (energetika, telekomunikacije, nafta i gas i druge). * Oni se mogu podijeliti u dvije ključne kategorije: finansiranje putem dužničkih i vlasničkih instrumenata i njihovo nepredviđeno kretanje je izazivalo krize tokom istorije

12 Velika depresija iz 1930-ih godina Ključni razlozi nastanka krize: 1.Špekulisanje na finansijskim tržištima – rast i pucanje balona cijena finansijskih instrumenata i nekretnina, 2.Slabosti bankarskog sektora i nedostatak finansijske regulative, 3.Masovno povlačenje novca građana iz banaka i sa finansijskih tržišta – navala na banke, 4.Neadekvatne politike i mjere vlade SAD, koja se odlučila za tzv. “zdrav oporavak” (Josef Šumpeter) kroz strogu štednju i nije prihvatila preporuke J.M. Keynsa o neophodnosti stimulisanja privrednih tokova – podsticanje tražnje i pomaganje da se “privredni točak zavrti”, 5.Propast mnogih finansijskih institucija, pri čemu je izbrisana ušteđevina i materijalni status srednje klase, stečaji i likvidacija mnogih kompanija, što je izazvalo masovni gubitak radnih mjesta i socijalnih nedaća ljudi. *Vlasti su kasnile sa reakcijama za rješavanje krize i tek od počinje da se usvaja zakonska regulativa i neophodne mjere za izlazak iz krize, ali se recesija stalno ponavljala sve do WWII *Sličnost sa sadašnjom velikom krizom iz ????

13 Zanemareno upozorenje: krize u Latinskoj Americi - Latinoameričke zemlje (sa slabim vladama i vojnim diktaturama) - godinama su neprekidno bile poprište “valutnih kriza, kraha banaka, hiperinflacionih skokova i ostalih finansijskih, ekonomskih i monetarnih nedaća” do sada poznatih modernom svijetu - Populistički programi vlasti – finansirani zaduživanjem kod inostranih banaka što je za posljedicu imalo krize platnog bilansa država i prestanak otplate dugova ili štampanjem novca što je dovodilo do hiperinflacije * pezos – sinonim i reputacija hipotetičke valute koja je oličenje “opasnosti makroekonomskog populizma i finansijskih problema” koju koriste ekonomisti u svojim istraživanjima i izlaganjima o krizama Dužnička kriza 80-ih godina 20. vijeka je period kada je svjetska privreda zapala u duboku recesiju i kada zemlje u razvoju nisu mogle da otplaćuju svoje dugove *slično kao i tokom Velike depresije, pa je to podstaklo dužničku krizu i talas bankrotstva - Sjedinjene Države su značajno podstakle ovakav razvoj događaja, jer je FED usvojio oštru antiinflatornu politiku podizanjem kamatnih stopa na dolare što je uvelo svjetsku privredu u recesiju

14 Dužnička kriza 80-ih godina 20. vijeka *Negativne posljedice po zemlje u razvoju su imali sljedeći faktori: 1.smanjenje agregatne tražnje (recesija u svijetu početkom ‘80-ih), 2.uticaj “prvobitnog grijeha” – termin Barry Eichengreen i Richard Hausman su iskoristili ovaj izraz da bi opisali nemogućnost zemalja u razvoju da dobiju pozajmice u sopstvenoj valuti, pa je većina stranih dugova tih zemalja bila denominovana u vodećim inostranim valutama 3. problem je bila snažna apresijacija dolara što je podiglo realnu vrijednost tih dugova – povećali su se za 250% od do i trebalo je više domaće valute za njihovo servisiranje, 4.pad cijena primarnih proizvoda je pogoršao uslove trgovine za mnoge siromašne zemlje, pošto su uglavnom najveći dio njihovog izvoza bile baš sirovine, poluproizvodi, dijelovi za sklapanje finalnih proizvoda i slično. -Početak krize i objava Meksika da ne može da servisira spoljne dugove i da je njena centralna banka potrošila devizne rezerve - Prestanak odobravanja zajmova i drugim zemljama iz Latinske Amerike (Argentina, Brazil i Čile) i manje razvijenim područjima (države iz istočne Evrope i Afrike), a fondovi novca su preusmjereni ka industriji visoko razvijenih zemalja – “ sindrom brzog širenja zaraze”

15 Dužnička kriza 80-ih godina 20. vijeka * Recesija je eskalirala, a jedino su zemlje iz istočne Azije uspjele da izbjegnu naglo usporavanje privrednog rasta i prestrukturiranje dužničkih obaveza (oko 40 zemalja se suočavalo sa ozbiljnim dužničkim problemima) -Vlasti razvijenih zemalja su instistirale da njihove velike banke nastave da pozajmljuju novac da ne bi došlo do potpunog bankrota zemalja u razvoju, a što bi ugrozilo i njihove velike banke sa Wall Street-a, Londona i drugih - Kriza je riješena tek kada su se pod pritiskom vlada razvijenih zapadnih zemalja “velike banke kreditori” složile da otpišu 12% dugova Meksika, a pregovaralo se o restrukturiranju dugova i sa Filipinima, Kostarikom, Venecuelom, Urugvajem i Nigerom - Preliminarnim dogovorom kreditora sa Argentinom i Brazilom iz izgledalo je da su dužnički problemi riješeni

16 Dužnička kriza 80-ih godina 20. vijeka *Početkom 1990-ih ponovo su obnovljeni prilivi privatnog kapitala u zemlje u razvoju (uključujući i zemlje Latinske Amerike) kao rezultat: 1.niskih kamatnih stopa u SAD, 2.zemlje u razvoju su ulagale velike napore da obuzdaju inflaciju, što je uticalo da vlade ovih zemalja smanje intervencije u privredi i regulišu rastuće probleme poreske evazije, 3.smanjivao se obim trgovinskih barijera s ciljem da se dereguliše tržište rada i proizvoda, a i poboljša efikasnost kompletnog tržišta, 4.Masovna privatizacija je služila makroekonomskim ciljevima podsticanja efikasnosti i konkurentnosti, a smanjila se potreba pokrivanja gubitaka loše vođenih državnih preduzeća – “gubitaša”, 5.Dolazak mladih i visoko obrazovanih ekonomista na vlast, koji su željeli da se izbjegnu i ponove negativni efekti dužničke krize iz 1980-ih (koja je bila “izgubljena decenija za rast u Latinskoj Americi”) i spremnih da stručnim upravljanjem (menadžerstvom) ukupne ekonomije obezbijede prosperitet regiona (primjer je prethodno navedeni slučaj Meksika)

17 Argentina u 1990-im godinama - “Bogat kao Argentina” – izraz često korišten prije 1. Svjetskog rata i područje migracije ljudi i kapitala iz Evrope i ostatka svijeta - Foklandski rat i vojna hunta silazi sa vlasti, a Raul Alfonsina obećava ekonomske reforme i preporod privrede (međutim, latinoamerička kriza ‘80-ih pogađa i Argentinu, decenija recesije i visoke inflacije) - Hiperinflacija od 3000% i peronista Karlos Menem pobjeđuje na izborima i zarad ekonomskih reformi postavlja za ministra finansija prozapadnjački orijentisanog studenta sa Harvarda Dominga Kavala - Radikalne institucionalne reforme – uvozne carine i državni troškovi smanjeni, privatizovane velike državne kompanije, budžetski prihodi povećani zahvaljujući poreskim reformama, prestanak stimulisanja poljoprivrednika, otvaranje zemlje prema svijetu – napuštanje protekcionističke politike - Zakon o konvertibilnosti valute iz aprila – najznačajnija reforma koja je argentinsku valutu pezos učini konvertibilnom u odnosu na američki dolar po fiksnoj stopi od jednog pezosa za dolar (Sistem valutnog odbora – Currency Board) – sličan pokušaj sa valutom “AUSTRAL” - Ovaj sistem je bio uspješan skoro čitavih 10 godina, a inflacije je smanjenja skoro nevjerovatnom brzinom (pad sa 800% na ispod 5% 1995), dok je privreda imala snažan rast (za prve tri godine skoro 25% povećan argentinski BDP)

18 Argentina u 1990-im godinama -Zbog ipak prisutne velike inflacije tokom početnih pet godina sistema valutnog odbora (oko 140%) i nemogućnosti depresijacije pezosa, došlo je do realne apresijacije pezosa za 30%, što je dovelo do rasta stope nezaposlenosti i deficita tekućeg računa (pomoć Svjetske banke od 12 milijardi dolara tokom tekila krize 1995) -Iako je sredinom 90-ih zaustavljena realna apresijacija pezosa, nezaposlenost je ostala zbog rigidnosti tržišta rada, snažan rast koji je bio prisutan do nestaje, zemlja ulazi u recesiju i povećavan je budžetski deficit * Sa padom svjetske privrede u recesiju spoljno kreditiranje Argentine prestaje i u januaru ona napušta sistem fiksnog deviznog kursa pezos-dolar. -Pezos snažno depresira, inflacija eskalira i argentinska vlada je ponovo prestaje da otplaćuje njene spoljne dugove (iznos od 95 milijardi dolara) -Dogovor sa većinom kreditora (oko 93%) iz da se zamijeni nominalni dug s novim dugom uz njihovo prihvatanje da Argentina izmiri samo 1/3 nominalnog duga iz Odluka suda u New York-u o isplati kompletnog iznosa duga jednom od povjerilaca koji nisu prihvatili dogovor iz 2005.

19 Brazil u 1990-im godinama - Tokom 1980-ih iskusio hiperinflaciju i brojne pokušaje da se ona obuzda uvedena nova valuta “RE-AL” fiksirana direktno za dolar - Bez obzira na opasnost bankrotstva velikih lokalnih banaka, Brazil je branio novi devizni kurs visokim kamatnim stopama tokom 1995, a zatim se prebacio na uzlazno klizni fiksni kurs (postepena depresijacija REAL-a u odnosu na dolar) -Inflacija smanjenja sa godišnje stope od 2.669% (1994) na ispod 10% (1997) - Međutim, privredni rast nije bio impesivan, kao što je to bio slučaj u Argentini, bez obzira na oštar reformski kurs vlade - Problem su bile visoke kamatne stope koje je država morala da plaća za njene dugove, što je podizalo skepticizam finansijskih tržišta da će moći da se održava uzlazna stopa puzanja reala prema dolaru

20 Brazil u 1990-im godinama Devalvacija reala za 8% u januaru 1999, zatim odobrenje zvaničnih monetarnih vlasti da valuta slobodno fluktuira i ubrzo real gubi 40% svoje vrijednosti u odnosu na dolar -Finansijski slom je izbjegnut zahvaljujući brzom izlasku iz recesije i zadržan režim puzajućeg fiksnog kursa REAL-a -nije primjenjeno rješenje iz Australije tokom Azijske krize kada je dopušteno slobodno kretanje australijskog dolara u odnosu na američki dolar (zbog straha uticaja Azijske krize na privredu Australije došlo je do depresijacije asutralijskog dolara sa 0,8 za jedan USD na 0,6 USD) -ovakvom razvoju događaja je doprinijelo i izbjegavanje velikih zaduživanja brazilskih finansijskih institucija u dolarima (u stranoj valuti – problem “prvobitnog grijeha”), a i inflacija nije bila suviše visoka da bi u potpunosti ugrozila finansijsku stabilnost Brazila -MMF i SAD pomažu Brazilu kroz “program ekonomske stabilizacije”, s ciljem pridobijanja ponovnog povjerenja investitora po svaku cijenu (u godine bile su krize i zastoji u otplati spoljnih dugova Argentine i Urugvaja)

21 Brazil u 1990-im godinama -Kriza iz i nakon toga izbor populističkog kandidata Ignacia Lula da Silve za predsjednika Brazila, koji je neočekivano počeo da sprovodi politike naklonjene tržištu što je osnažilo brazilsku poziciju na međunarodnom finansijskom tržištu i kontinuirane prilive neophodnog kapitala za razvoj *Lula je reizabran 2006, a je izabran njegov favorit i time je obezbjeđen kontinuitet Luline politike *Snažan reformski kurs vlade Brazila, restrukturiranje privrede i finansijskog sistema, otvaranje zemlje ka ostatku svijeta, povećanje konkurentnosti Brazila i snažan ekonomski rast *nominalni BDP Brazila je prevazišao BDP Ujedinjenog Kraljevstva i postao je 7. država u svijetu po snazi u ovom jednom od najvažnijih ekonomskih parametara za uspješnost privrede

22 Čile i Meksiko u 1990-im godinama - Vlada Čilea dobro naučila lekcije iz dužničke krize u 1980-im godinama sa visokim stopama nezaposlenosti i finansijskom slomu - Pored oštrih reformi u svim oblastima (slično ostalim latinoameričkim zemljama) uvedeno je strogo regulatorno okruženje za domaće finansijske institucije i ukinute su eksplicitne garancije otkupljivanja dugova finansijskih institucija -ranije su uticale na pogoršavanje dugovne pozicije zemlje i stalnog pojavljivanja “moralnog hazarda” kod velikih banaka koji je ovim reformama otklonjen - Režim kliznog fiksnog kursa sa ciljem smanjenja inflacije, ali je ostavljena fleksibilnost da bi se izbjegla velika realna apresijacija nacionalne valute u odnosu na dolar - Nezavisnost centralne banke kada je došla demokratska vlast koja je zamijenila vojnu huntu generala Pinočea (zanimljiv uticaj SAD na Pinočea – od iskrenog do neugodnog prijatelja vlade, uticaj kompanije AT&T i CIA)

23 Čile i Meksiko u 1990-im godinama - Važna regulativa: SVI PRILIVI KAPITALA (osim kupovine običnih akcija) su morali biti praćeni polaganjem jednogodišnjeg, nekamatosnih depozita u visini od 30% od vrijednosti transakcije * trajanje deponovanja sredstava je bilo ograničeno, pa su kazne bile disproporcijalne u odnosu na kratkoročne depozite – za koje je najveća vjerovatnoća da će ih spoljni investitori povući u slučaju krize * cilj je bio da se ograniči realna apresijacija valute, i da se smanji rizik naglog povlačenja kratkoročnih inostranih sredstava koji bi izazvali krizu - Isplatila se ova politika vlade Čilea pošto je od do imao stopu rasta BDP od 8% godišnje u prosjeku, a inflacija je pala sa 26% u na 6% Čile je dobio ocjenu kao zemlja sa najmanjom korupcijom u Latinskoj Americi, a čak je u ovom segmentu uspješnija od mnogih zemalja EU - Meksiko je uveo veliki stabilizacioni program sa fiksnim kursom pezos-dolar, uvodi klizni režim fiksnog kursa,1994. devalvacija pezosa 15% preko dozvoljenog limita depresijacije objavljenog godinu dana ranije – špekulantski napad i vlada primorana da počne koristiti plivajući devizni kurs i proglašenje moratorija na otplatu dugova kao i (inflacija koja je sa 159% u smanjena na 7% u ponovo eksplodira kada je pezos devalvirao) - Spas od MMF, G-7, BIS banke i SAD od 53 milijardi dolara, koji su otplaćeni ranije

24 Uloga špekulanata u krizama (posebno valutnim) Špekulanti na međunarodnim finansijskim tržištima su veoma prisutni i veoma često predstavljaju ključne faktore u kriznim situacijama -Veoma bitan korak u rješavanju velikih finansijskih kriza je obuzdavanje njihovih špekulativnih napada na valute i tržišta kapitala različitih zemalja *Primjer: Uticaj Džordža Soroša na devalvaciju britanske funte i napuštanje ERM Džordž Soroš – izbjeglica iz Mađarske osnovao je fond Kvantum 1969, a bio je čuveni milijarder, poznat kao “najveći investitor na svijetu” i slavljen zbog svojih filantropskih aktivnosti - želio zaradu, ali i publicitet što mu je donijela prilika u Velikoj Britaniji Britanija je bila u ERM EMS-a od 1990 – sistem fiksnih kursnih odnosa osmišljen kao prelazna forma na putu ka evru i funta je ušla u taj sistem sa precijenjenom vrijednošću - Monetarna politika u kojoj se se svi prilagođavali monetarnoj politici Bundesbanke nije odgovarala Britaniji (asimetrija između privreda zemalja) - Njemačka je održavala visoke kamatne stope zbog bojazni od visoke inflacije, poseban strah zbog velikih ulaganja u Istočnu Njemačku nakon pada Berlinskog zida - Britanija ušla u recesiju, vlada nezadovoljstvo naroda i postojala je sumnja da će ova zemlja napustiti ERM – što su britanski zvaničnici čvrsto negirali

25 Uloga špekulanata u krizama (posebno valutnim) - situacija kao stvorena za krizu, i tu Soroš odlučuje ne samo da se kladi na izbijanje krize, već i da je izazove - to je morao da uradi neupadljivo kroz prvi ulog - Fond Kvantum uspostavio tajne kreditne linije koje su mu omogućile da pozajmi u Britaniji iznos novca denominiranih u britanskim funtama u ukupnoj vrijednosti 15 milijardi dolara i da ga po svom nahođenju “tiho” konvertuje u dolare - Onda kad je već bio prilično “dugačak” sa dolarima (long pozicija sa dolarima, tj. kad je već bio kupio najveći dio dolara pozajmljenim funtama), a “kratak” sa funtama (short pozicija sa funtama, tj. prodao je već bio najveći dio pozajmljenih funti za dolare), Fond Kvantum sa “tihe” prelazi u “bučnu” ofanzivu i naveliko počinje da promoviše rasprodaju funte kao mudru investiciju i prognozira da će funta uskoro devalvirati - Plan je bio da se i ostali investitori navedu na brzu prodaju funte, što bi primoralo britansku vladu da popusti i izvrši devalvaciju, što je i uspjelo Sorošu kad je započeo javnu ofanzivu u avgustu U samo nekoliko nedelja Britanija je na deviznim tržištima uzalud potrošila blizu 50 milijardi dolara na odbranu funte, zatim u septembru vlada u cilju odbrane valute podiže kamatne stope što je bilo politički neprihvatljivo za tadašnju kriznu situaciju u UK - Britanija je izbjegla ekonomsku krizu izlaskom iz ERM, funta se stabilizovala na 15% nižoj vrijednosti od prethodne i smanjene su kamatne stope pošto vlada nije morala više da brani fiksni kurs u okviru ERM-a (privredni oporavak UK) - Soroš zarađuje oko milijardu dolara i postaje popularan, iako nije uradio ništa što se i ne bi desilo samo je malo ubrzao razvoj događaja i ubrzao devalvaciju funte * Kombinacija nižih kamatnih stopa i konkurentnijeg kursa dovela je do snažnog oporavka britanske privrede i nezaposlenost se drastično smanjila u vrlo kratkom roku

26 Uloga špekulanata u krizama (posebno valutnim) * Primjer: Napad na Hong Kong (Koncept valutnog odbora) Hong Kong – poznat po promovisanju principa slobodnog tržišta i uspješan primjer da ekonomska sloboda može donijeti visoke stope rasta - azijska kriza je pogodila ekonomiju iako je funkcionisala po slovu zakona, s dobro regulisanim bankama i konzervativnom budžetskom potrošnjom (bez pajtaškog kapitalizma kao u ostalim azijskim zemljama i bez paničnog odliva kapitala) - kriza u susjedstvu je bila pogodila biznis, striktni režim valutnog odbora u uslovima kada druge valute devalviraju je uticao da Hong Kong postane puno skuplji - Pitanje koje je izazivalo sumnju je da li će Hong Kong braniti devizni kurs po svaku cijenu, jer su čak i neki lokalni biznizmeni zahtijevali devalvaciju? * vlada Hong Konga je to odbila, ali su neki hedž fondovi to vidjeli kao dobru priliku i počeli da igraju “dvostruku igru” protiv Hong Konga * prodavajući hongkonške akcije ulazili su u kratke pozicije, tj. pozajmljivali su akcije vlasnika i prodavali ih za hongkonške dolare uz obećanje da će ih vratiti s dodatnim iznosom “zakupnine”, a potom su hongkonške dolare mijenjali za američke * U stvari, kladili su se da će ili hongkonški dolar devalvirati, pa će zaraditi na valutnim špekulacijama, ili će hongkonške vlasti braniti svoju valutu podizanjem kamatnih stopa, što će oslabiti lokalnu berzu akcija, pa će zaraditi na padu cijena akcija s kojima su ušli u kratku poziciju * Međutim, hongkonški zvaničnici su tvrdili da su se hedž fondovi svojski trudili da se navedeni scenarij i desi kroz njihovu prodaju ogromnih iznosa hongkonških dolara

27 Uloga špekulanata u krizama (posebno valutnim) * Ovi fondovi su bili kratki i sa jenima, australijskim i kanadskim dolarima igrajući na kartu da će devalvirati jer su kamatne stope u ovim zemljama bile izuzetno niske * ukupne kratke pozicije su bile oko 30 milijardi dolara (u poređenju sa berzom u SAD ekvivalentan iznos bi bio 1500 milijardi dolara), što je bilo mnogo za ovu berzu * špekulanti su očekivali da zbog reputacije slobodnog tržišta vlada neće intervenisati i uvesti kontrolu tokova kapitala Ali Hong Kong je intervenisao nekonvencionalnom upotrebom fondova hongkonške Monetarne vlasti (HKMA), koja je raspolagala ogromnim resursima, koje su bile značajno iznad potreba valutnog odbora -HKMA je kupovala ogromne količine lokalnih akcija, što im je podizalo cijenu i stvaralo gubitak hedž fondovima koji su ih morali prodavati zbog “kratke pozicije” -Hedž fondovi nisu predvidjeli takav odgovor vlade, zbog mantre o slobodnom tržištu, ali se desilo suprotno (Milton Fridman, Heritage fondacija i mediji su osudili intervencije vlade, dok je ministar finansija Donald Cang objašnjavao razloge intervencije i ubjeđujući investitore u cijelom svijetu da je cilj da se spriječi “zavjera”) - Hedž fondovi su mislili da će se vlada povući usljed pritiska javnosti pa su platili produžetak zajma za akcije, ali je HKMA odgovorila još oštrije i zabranila ulaske u kratke pozicije što je investitorima onemogućilo dalje odlaganje povrata njihovih akcija *Vlada je pobijedila u ovoj borbi sa špekulantima, dok su sami hedž fondovi pretrpjeli ogromne gubitke

28 Istočna Azija od ekonomskog čuda do kraha - Rast privreda u istočnoj Aziji (“azijski tigrovi”) od 1960-ih do 1990-ih je predstavljao čudo i zasnivao se na sljedećim elementima: * visoka stopa štednje od 34% BDP u zemljama tzv. “azijskim tigrovima”, što je znatno više u odnosu na druge zemlje – npr. latinoameričke zemlje su imale skoro duplo manju štednju, u južnoj Aziji još manji nivo štednje je bio prisutan * snažna usmjerenost državnih politika na podizanje nivoa obrazovanosti stanovništva – iako su bile jako siromašne zemlje, imale su visoku stopu onih sa osnovnim obrazovanjem i stopa upisa djece u srednjuškolu je bila veća nego u zemljama Latinske Amerike (sva djeca u Hong Kongu, Singapuru i Južnoj Koreji su zakonski morali da idu u osnovnu školu i to je bio slučaj, a čak i u siromašnoj Indoneziji taj procenat je dostigao nivo od oko 70% od ukupnog broja djece) * zemlje u istočnoj Aziji su bile specifične po relativno stabilnim makroekonomskim okruženjem, i to bez visokih stopa inflacije, velikih privrednih padova i sa visokim udjelom trgovine u ukupnom BDP zemlje * Sve navedene karakteristike zemalja istočne Azije su predstavljale motiv za latinoameričke zemlje i sve druge da naprave “promjenu pristupa” i prelazak na stvarne ekonomske reforme u 1990-im

29 Istočna Azija od ekonomskog čuda do kraha - Međutim, i pored svih prednosti i uspjeha Azijske zemlje su imale svoje slabosti na koje je tokom privrednog rasta malo ko obraćao pažnju: 1) Produktivnost – problem zato što je privredna ekspanzija dolazila uglavnom zbog enormnog rasta proizvodnih inputa – kapitala i rada, a da je bio jako mali rast produktivnosti (rast proizvoda po jedinici inputa) - teško su se nallazili dokazi o smanjivanju jaza neproduktivnosti ovih azijskih zemalja u odnosu na zemlje sa Zapada, što je vodilo očekivanju da će se velike stope akumulacije kapitala vremenom uzrokovati pad stope prinosa, i da je moguće da veliki finansijski prilivi koji su bili trenutno prisutni nisu opravdani njihovom profitabilnošću u budućnosti 2) Bankarska regulativa –slaba bankarska regulativa je neposredno uticala na nastanak krize, dok su građani su bili sigurni u njih. Oni su vjerovali u snagu privrede ovih zemalja i da će država stati iza svojih banaka u slučaju velikih turbulencija na finansijskim tržištima - problem “moralnog hazarda” i bliska veza političara i privrednika se smatra glavnim uzrokom krize, jer je prekomjerno odobravanje pozajmica stimulisalo stvaranje neodrživog naglog rasta privreda azijskih zemalja, naročito u sektoru nekretnina, što je privremeno sakrilo loš kvalitet mnogih investicionih projekata što j e neizbježno prouzrokovalo spiralu opadajućih cijena i bankrotstvo banaka 3) Pravni okvir – postao vidljiv tek sa početkom krize pošto institucije (sudovi) nisu bili pripremljeni za krizne situacije i efikasno sprovođenje procedure bankrotstva (u SAD su sudovi pripremljeni za ovaj posao)

30 Istočna Azija od ekonomskog čuda do kraha - Početak krize 2. jula kada je tajlandski baht devalvirao 15%, a kriza se nazirala kroz dešavanja na tržištu nekretnina i berzi. Pokušaj kontrolisane devalvacije se otrgnuo kontroli, kao i u Meksiku 1994, pa je otpočela serija masovnih devalvacija i kriza je produbljena (“širenje zaraze”) - Špekulacije su nastavljene sa valutama država susjeda Tajlanda, i to Malezije, pa Indonezije i na kraju mnogo veće i razvijenije zemlje Južne Koreje – špekulanti su sve ove zemlje posmatrali kao da imaju iste probleme i da su sve pogođene privrednim padom Japana Vlade ovih zemlja su bile pred teškim dilemama – da li da brane svoje valute ili da dopuste njihovu devalvaciju (ove valute i inostrani krediti su uglavnom bili vezani za dolar)??? *sve zemlje izuzev Malezije su se obratile za pomoć MMF-u i dobile finansijsku pomoć u vidu kredita u zamjenu za obećanje sprovođenja preporučenih ekonomskih mjera – više kamatne stope da bi se ograničila depresijacija valute, kresanje velikih budžetskih deficita i strukturne promjene da bi se ispravile slabosti koje su i dovele do krize *Na kraju, valutna kriza je prouzrokovala oštar privredni pad, a zemlje su od stope rasta BDP od 6% pale u duboku recesiju (Indonezija najviše pogođena, pad “rupija” od 85% u odnosu na njenu raniju vrijednost, masovna nezaposlenost, problem gladi stanovništva i na kraju i etnički sukobi)

31 Istočna Azija od ekonomskog čuda do kraha *Veliki deficiti tekućeg računa tokom krize su morali biti preokrenuti, a nagla promjena prelaska na suficite nije došla zbog povećanja izvoza već drastičnog pada uvoza ovih zemalja zbog krize (kriza se prelila i u druge zemlje i regione – Hong Kong, Singapur, Novi Zeland, Rusija, Čak i Japan, neke zemlje Evrope i Latinske Amerike su osjećali posljedice Azijske krize) * Većina zemalja je slijedila savjete MMF-a, dok Malezija nije prihvatila pravila i uvela strogu kontrolu međunarodnog kretanja kapitala -njihov premijer Mahathir je smatrao da MMF predlaže mjere koje idu u korist međunarodnih finansijskih špekulanata (isticao je teoriju zavjere Soroša i američko-jevrejskog lobija, koje je i optužio za izazivanje krize),a njegova alternativna politika je bila da olabavi monetarnu i fiskalnu politiku iz kontrolu kretanja novca i kapitala u zemlju i van nje nadajući se da to neće izazvati nekontrolisano kretanje kursa valute – depresijaciju valute) *Druge zemlje koje su zadržale kontrolu kretanja kapitala u zemlju i iz nje i ostvarivale suficit tekućeg računa, kao što su to Kina i Tajvan, nisu bile značajno pogođene krizom *Na sreću, kriza u istočnoj Aziji je imala oblik slova “V”: nakon velikog pada proizvodnje u došlo je do ponovnog rasta u s obzirom da je depresijacija valuta podstakla veći izvoz, a recesija drastično smanjila izvoz. Nisu sve zemlje bile jednako uspješne u prevladavanju krize, a generalno su stope investicija ostale niske dok su tekući računi ostali u suficiti (kod nekih zemalja i previše u odnosu na poželjan nivo)

32 Prelivanje krize u Rusiju godine -Problemi u Aziji su prouzrokovalo globalni trend gubljenja povjerenja investitora u tržišta u nastajanju i zemlje u razvoju što je dovelo do masovnog povlačenja plasiranih sredstava i obustavljanje daljih plasmana u ove regione *Rusija je bila teško pogođena ovim razvojem događaja - Proces tranzicije sa centralnoplanske na tržišnu privredu je bio težak – prouzrokovao veliki pad proizvodnje i zaposlenosti, visoke stope inflacije, finansijska tržišta i bankarska praksa su bile velika nepoznanica, neadekvatan pravni okvir za privatne ekonomske odnose i upravljanje kompanijama – nije bilo jasno kako izvršiti inicijalnu podjelu vlasništva nad kapitalom, zastarjeli fiskalni mehanizam za definisanje i prikupljanje poreza, oprezan stav stranih investitora i odsustvo domaćeg tržišta kapitala - Štampanje novca i emisiona dobit (senjoraža predstavlja realna sredstva koju država zaradi kada štampa novac, francuski “seignorage”) kao jedini način za finansiranje neophodne društvene potrošnje - Iako su neke zemlje istočne Evrope sa dobrim tradicionalnim vezama sa zapadnom Evropom uspješno prošle ovaj proces, zemlje bivšeg SSSR-a su ostvarile veoma slabe rezultate

33 Prelivanje krize u Rusiju godine *Tajkunizacija Rusije, rast korupcije i organizovanog kriminala, nemogućnost efikasnog prikupljanja poreza i kontrolisanja javnih finansija, valutna kriza u Aziji i smanjenje cijena nafte i ostalih primarnih proizvoda na svjetskom tržištu zbog krize iz su prouzrokovali krah rublje i zamrzavanje otplate spoljnih dugova u avgustu *Bez obzira na neuspjeh Rusije u otplati svojih prethodnih stabilizacionih programa, IMF odobrava ruskoj vladi novi aranžman u iznosu od nekoliko milijardi dolara da bi se održao kurs rublje (treba napomenuti da je u to vrijeme bila kriza na Kosovu i kasnije bombardovanje Srbije – kontroverzna uloga Rusije) * MMF se bojao za nuklearne pretnje ukoliko se destabilizuje Rusija, pa su i hedž fondovi očekivali da će se Rusiji uvijek pomoći zbog stabilnosti međunarodnih odnosa u svijetu * Međutim, ruska vlada je napustila ciljni devizni kurs rublje – istovremeno sa devalvacijom je prestala da izmiruje svoje obaveze i ponovo zamrzla međunarodna plaćanja sredinom avgusta, a nastavila je sa štampanjem novca i u roku mjesec dana rublja je izgubila polovinu svoje vrijednosti (inflacija se otrgla kontroli i došlo je do velikog pada proizvodnje)

34 Prelivanje krize u Rusiju godine *MMF je izgubio značajna finansijska sredstva u veoma kratkom periodu što su platili poreski obveznici zemalja članica ove međunarodne finansijske institucije, -izazvao veliku zabrinutost investitora i nestabilnost na finansijskim tržištima širom svijeta, pa je došlo do povlačenja sredstava iz zemalja u razvoju i nastajanju, uključujući i Rusiju, -mnogobrojni ruski milijarderi koji su znali poteze ruske vlade u tom periodu su zaradili milijarde dolara tako što su u tih mjesec dana konvertovali rublje u strane valute – “korupcija i moralni hazard” -sprega lokalnih vlastodržaca i tajkuna u Rusiji, ali u ovaj proces su bili uključeni i mnogi međunarodni špekulanti i vlastodržci (primjer “moralnog hazarda” na međunarodnom nivou u sprezi sa lokalnim prilikama)

35 Prelivanje krize u Rusiju godine * FED je u to vrijeme naglo snizio kamatne stope i time najvjerovatnije spriječio finansijski slom širom svijeta – značajna je uloga propasti jednog od tada najsnažnijih investicionih fondova u SAD i svijetu Long Term Capital Management (LTCM) i spašavanje od strane američke administracije - LTCM je ulagao u rusku rublju jer su kamatne stope na dug ruske vlade dostizale čak 150%, pa ga je njen slom gotovo uništio što je moglo izazvati krah finansijskih tržišta širom svijeta, - Iznos izgubljenog novca u Rusiji bio je više nego trivijalan za svjetske okvire (SAD intervenisale preko FED-a i ubijedile grupu investitora da preuzmu većinsko vlasništvo nad LTCM u zamjenu za očajnički potrebnu injekciju svježeg novca “keša” – na kraju banke profitirale od ovog posla)

36 Japanska zamka *Japan poznat kao privreda sa najvećim privrednim rastom od godine i bio je uzor svim zemljama svijeta *Ipak u 1990-im Japan je ušao u duboku krizu,sa povremenim kratkotrajnim rastom, dok je BDP bio niži nego *Razlog za krizu je prenapuhani balon nekretnina koji je morao pući, problemi loših kreditnih plasmana, pad optimizma i slabom potrošnjom što je smanjilo izglede za privredni rast i problem “carry trade” u regionu *Prvi znaci oporavka se pojavili 2003, ali Japan nikad nije uspio da se vrati na stare staze ekonomskog čuda sa ogromnim stopama rasta *Kako je Japan uspio upasti u “zamku likvidnosti” je pitanje koje zaokuplja veliki broj ekonomista u svijetu? -Pored svih razloga mnogi ističu činjenicu da je jen apresirao sa oko 360 na ispod 80 jena za jedan dolar od sredine 20. vijeka do danas, tako da je i konkurentnost Japana kroz devizni kurs pala za taj procenat * SAD su ranije imale veliki problem snažnog pritiska konkurentnosti japanske privrede, ali su kroz apresijaciju jena (Endaka) riješile taj problem i sada se postavlja pitanje da li je isti scenario na djelu i sa Kinom???

37 Japanska zamka *Jen je pao sa 360 jena za 1 USD koji je važio prema sporazumu iz Breton Vudsa na oko 80 jena za dolar u 2012, što predstavlja pad blizu 80% njegove prvobitne vrijednosti ( = 280 i 280/360 = 77,7%). *Vrijednost dolara je pala za 77,7% u odnosu na jen od godine

38 Lekcije naučene iz kriza - Značaj određenih poteza koje možemo izvući kao pouke iz kriza: 1.Izbor adekvatnog režima deviznog kursa – neodrživost fiksnog deviznog kursa na dugi rok (primjer Argentine i ostalih zemalja koje su iskusile krizu od 1980-ih pa do kraja 20. vijeka) 2.Ključni značaj bankarstva za stabilnost nacionalnih valuta – kvalitet banaka, dovoljno raspolaganje sredstvima za intervencije monetarnih vlasti, zakonska regulativa i nadzor međunarodnih tokova kapitala 3.Odgovarajući redoslijed ekonomskih mjera – redoslijed sprovođenja mjera liberalizacije nacionalnih tržišta, reforma finansijskog sistema i njihova potpuna vremenska usklađenost da bi se dobio finansijski sistem sposoban da se odupre kratkoročnim kriznim periodima na svjetskim finansijskim tržištima (u momentima povlačenja kapitala iz zemlje) 4.Mogućnost zaraze – domino efekat koji može da uvuče u krizu relativno zdrave privrede (npr. Azijska kriza kada je Tajland, relativno mala zemlja u svjetskim razmjerama, izazvala potpuni poremećaj među zemljama u razvoju pa tako i u Južnoj Koreji koja je bila 7000 kilometara daleko ili slučaj uticaja ruske rublje na povećanje špekulativnih udara na brazilski real) * Uporediti ove zaključke o uzrocima kriza i mjerama koje treba preduzeti da bi se spriječile sa stanjem finansijskog sektora u Bosni i Hercegovini

39 Reforma međunarodne “finansijske arhitekture” - Velika ekonomska i finansijska kriza iz je dovela svijet u duboku recesiju i pokazala nepohodnost strukturne reforme međunarodnog monetarnog i finansijskog sistema iz Bretton Woods-a - Još postoje dva glavna razloga za to pored posljednje krize, a to su: 1.Krize krajem 20. vijeka, posebno azijska kriza, su pokazale da su zemlje bez obzira na snagu vrlo podložne valutnim krizama, špekulativnim udarima i velikim slabostima u funkcionisanju njihovih ekonomija, 2.Snaga i brzina širenja “zaraze” na međunarodnim tržištima kapitala su pokazala da preventivne mjere pojedinačnih zemalja nisu dovoljne da bi se spriječilo prelijevanje krize na njihove privrede. *Kao jedan od glavnih uzroka trenutne krize se navodi “potcijenjenost kineske valute kao uzrok krize” i nameće se pitanje da li geografski položaj određuje sudbinu pojedinih zemalja – koliko je bitno razumijevanje globalnih tokova kapitala i globalne distribucije dohotka - KINA je jasan primjer da autoritativni politički sistemi sa snažnim kontrolama svih dijelova ekonomije se veoma uspješno nose sa kriznim situacijama i periodima (i tokom dužničke krize u Latinskoj Americi, japanske zamke likvidnosti, azijske krize i njenog prelijevanja u druge regione i zemlje, kao i posljednje krize iz 2007) – BEIJING CONSENSUS

40 Mjere i nastanak finansijske krize Mjere usmjerene na smanjivanje rizika nastanka finansijskih kriza usljed izbora režima deviznog kursa: 1.Veća transparentnost, 2.Jači bankarski sistemi, 3.Pojačane kreditne linije, 4.Povećan priliv akcijskog kapitala. Koliko su ove mjere efektivne, zavisi ne samo od sposobnosti investitora da prepoznaju negativne trendove u privredi, već i “želja da ih vide” – prihvate realnost, što i nije česta odlika ljudi

41 Mjere za smanjivanje rizika od nastanka finansijske krize *Značajne su još i mjere koje treba da preduprijede krizne situacije za zemlje u razvoju i nastajanju: 1.Prihvaćanje opasnosti od liberalizacije tržišta kapitala i efekata “kratkoročnog kapitala” (vrućeg novca) – npr. “Carry Trade” 2.Reforma stečaja i aranžmana mirovanja (ne oslanjati se previše na MMF, već imati snažan pravni okvir za stečajne postupke – u SAD to obezbjeđuje “Super-članak 11”, koji ubrzava restrukturiranje i opstanak loših preduzeća) 3.Manje spašavanje banaka i kompanija – ušteda državnog novca koji bi otišao na vraćanje dugova zapadnim povjeriocima, 4.Poboljšana bankarska i pravna regulativa u zemlji, 5.Poboljšano upravljanje rizicima – posebno za promjene valutnih kurseva, 6.Poboljšani sigurnosni mehanizmi i jačanje mehanizama za brz i efikasan odgovor na krize. *Ekonomija depresije i njeno razumijevanje za prevladavanje trenutnog kriznog stanja!!!

42 Reforma međunarodne “finansijske arhitekture” * Određeni reformski potezi su već započeti, kao što je proširivanje G8 (G7 + Rusija) na G20, uvođenje strožije regulative i nadzora na finansijskim tržištima, ali se konačno rješenje još ne nazire što najbolje pokazuju i trenutni problemi evrozone kroz slučaj Grčke u EMU -problem teoreme nemogućeg trojstva: “sloboda kretanja kapitala, nezavisnost monetarne politike i stabilnost deviznog kursa” -razmotriti rad profesora Predraga Jovanovića Gavrilovića pod nazivom “Potreban je novi, viševalutni svetski monetarni sistem” objavljen februara u Acta economica, Banja Luka Na kraju se nameće odgovor na dilemi zašto su ZEMLJE U RAZVOJU u posljednje vrijeme akumulirale velike količine deviznih rezervi ??? - glavni cilj je da bi se zaštitile od špekulantskih napada, situacija koje bi im mogle prouzrokovati valutnu krizu, krah njihovog finansijskog tržišta i zastoj u prilivu neophodnog “svježeg” novca što neminovno vodi u ekonomski pad i recesiju širih razmjera - rastući značaj “moralnog hazarda” i različitih zloupotreba, kao i neophodnost njihovog spriječavanja za predupređivanje budućih kriza i nestabilnosti u cijelom svijetu, kao i za njihovo brzo i efikasno prevladavanje