1. ŞİŞL Ə R

3. T ə bab ə tin şiş x ə st ə likl ə rini öyr ə n ə n b ə hsin ə ·onkologiya deyilir (yunanca “onkos”–şiş, “loqos”–elm dem ə kdir). Şişl ə rin çox q ə dimd ə n müşahid ə olunmasına baxmayaraq, onkologiya s ə rb ə st bir elm sah ə si kimi son 50-60 ild ə inkişaf etm ə y ə başlamışdır. Şiş x ə st ə liyinin elmi v ə t ə crübi m ə s ə l ə l ə ri il ə m ə şğul olan müt ə x ə ssisl ə r ə onkoloq deyilir.

5. Şiş insan b ə d ə ninin h ə r bir toxumasında v ə üzvd ə inkişaf edib ayrıca böyüm ə xüsusiyy ə ti olan, hüceyr ə quruluşu (atipizm) il ə f ə rql ə n ə n patoloji «yeni tör ə m ə dir». H ə l ə lik m ə lum olmayan s ə b ə bd ə n b ə d ə nin toxuma v ə üzvl ə rinin hüceyr ə l ə ri, xüsus ə n sitoplazma b ə d ə nin fizioloji inkişaf qamm– uyğunluqlarına tabe olmadan, b ə d ə nin hesabına qidalanmaqla f ə rdi inkisafa başlayır v ə öz xüsusiyy ə tini yeni yaranan hüceyr ə y ə ötülür –· buna şiş ə cevrilm ə deyilir. Bu xüsusiyy ə ti qazanmış yeni hüceyr ə l ə r daimi s ə rb ə st inkişaf edib, çoxalır v ə böyümesini davam etdirir. Yeni yaranan h ə r bir hüceyr ə ana hüceyr ə y ə nisb ə t ə n daha tez inkişaf edib, bölünüb qeyri–adi quruluş (atipik) alıb, böyüm ə qabiliyy ə tin ə malik olur. Bu vüs ə tl ə inkişaf ed ə n yeni yaran– mış şiş hüceyr ə l ə ri inkşaf etdikl ə ri ana hüceyr ə d ə n öz quruluşları (qeyri-adiliyi, atipizmi) v ə müxt ə lifliyi il ə f ə rql ə nir. Müalic ə vasit ə sin ə tabe olmur.

6. Şiş xəstəliyinin əmələ gəlməsi haqqında nəzəriyyələr R.Virxovun qıcıqlanma n ə z ə riyy ə si D.Konqeymin embrion n ə z ə riyy ə si Fişer v ə Vazelsin regenerasiya d ə yişm ə n ə z ə riyy ə si L.A.Zilberin -virus n ə z ə riyy ə si İmmun n ə z ə riyy ə si Ş ə rh olunan n ə z ə riyy ə l ə r, ə lb ə tt ə, heç d ə şiş x ə st ə liyinin ə m ə l ə g ə lm ə s ə b ə bl ə rini tamamil ə aşkarlamır v ə mübahis ə ni dayandırmır. Uzun ill ə r ə rzind ə aparılan t ə dqiqatlar n ə tic ə sind ə elmi v ə t ə crübi dalill ə rl ə şiş x ə st ə liyinin ə m ə l ə g ə lm ə sind ə h ə r halda xarici mühitin · bir sıra mexaniki, kimy ə vi, fiziki, bioloji amill ə rinin rolu sübut olunmuşdur.

7. Şişl ə rin kliniki t ə zahürü onların hüceyr ə quruluşundan asılıdır. Şişl ə rin iki ə sas növü vardır: xoş v ə b ə dxass ə li şişl ə r. Şişl ə rin adı onların inkişaf etdiyi toxumanın (epitel, birl ə şdirici, ə z ə l ə, sinir) adı il ə f ə rql ə nir. Bütün xoşxass ə li şişl ə r onların inkişaf etdiyi toxumanın adına «oma» ş ə kilçisi ə lav ə etm ə kl ə adlandırılır: lipoma- piy, mioma– ə z ə l ə, xondroma-qığırdaq, osteoma–sümük, nevrinoma-sinir toxumasından inkişaf ed ə n şişl ə rdir. Ola bil ə r ki, şiş toxuması iki quruluşlu toxumadan ibar ə t olsun. Neyrofibroma adından göründüyü kimi, şiş toxuması sinir v ə birl ə şdirici toxumadan ibar ə tdir. B ə dxass ə li şişl ə r iki qrupa bölünür: x ə rç ə ng-epitel toxumasından, sarkoma–birl ə şdirici toxumadan inkişaf edir.

8. Xoş və bədxassəli şişlərin müqayisəsi Xoşxass ə li şişl ə rin hüceyr ə l ə ri öz histoloji quruluşuna gör ə inkişaf etdikl ə ri toxumanın hüceyr ə quruluşuna malik olurlar, kapsula daxilind ə inkişaf edir, yaxın v ə uzaq metastazlar vermir, xaric edildikd ə n sonra t ə krari ə m ə l ə g ə lmir v ə b ə d ə n ə ümumi z ə h ə rl ə nm ə t ə siri göst ə rmir. B ə dxass ə li şişl ə r is ə ə ksin ə inkişaf etdikl ə ri hüceyr ə d ə n qeyri-adi v ə çoxsaylı müxt ə lif hüceyr ə quruluşuna malik olmaları, siray ə tedici inkişafı, yaxın v ə uzaq metastazlar verm ə si, t ə krari inkişafa yüks ə k meyillilik v ə intoksikasiya tör ə tm ə kl ə b ə d ə nd ə ümumi reaksiya doğururlar. B ə dxass ə li şiş hüceyr ə l ə rinin qeyri-adi v ə çox mür ə kk ə b quruluşu b ə z ə n hansı ana hüceyr ə d ə n inkişaf etdiyini d ə qiql ə şdirm ə y ə imkan vermir (diferensiasiyası mümkün olmayan şişl ə r). B ə dxass ə li şişl ə rin ə sas xüsusiy ə tl ə ri: böyüm ə, metastaz verm ə, t ə krarlanma v ə b ə d ə nd ə ümumi intoksikasiya tör ə tm ə yind ə n ibar ə tdir.

10. Böyüm ə · xoşxass ə li şişl ə r kapsula daxilind ə böyüyüb ə traf toxumalara yapışmır, yalnız onları it ə l ə yir v ə böyüdükd ə qonşu toxuma v ə üzvl ə ri sıxır (ekspansiv böyüm ə ). B ə dxass ə li şişl ə r is ə adından göründüyü kimi -x ə rç ə ng – kimi ə traf toxuma v ə üzvl ə r ə yayılır, onların divarını öz toxuması il ə ə hat ə edib sıxır v ə f ə aliyy ə tin ə ə ks-t ə sir göst ə rir (infıltrativ böyüm ə ). Makroskopik quruluşuna gör ə şişl ə r 3 növ: ekzofıt, endoiit v ə qarışıq olur. Ekzojit şişl ə r – boşluqlu üzvl ə rin divarından m ə nf ə zin ə doğru inkişaf edir v ə üzvün f ə aliyy ə tini pozur. Endofit şişl ə r - boşluqla üzvl ə rin divarından m ə nf ə zin ə deyil, divarı boyu pcıikli qişaaltına doğru inkişaf edib ə traf toxumalara daha çox birl ə şir. Qarışıq şişl ə r ··· üzvün h ə m m ə nf ə zin ə, h ə m d ə divarına doğru inkişaf edir. Metastazlar · b ə dxass ə li şişin toxuması böyüdükc ə onun hüceyr ə l ə ri ə t» raf üzvl ə r ə bilavasit ə keçm ə kl ə, qopub aralanmış şiş hüceyr ə l ə ri is ə qan v ə limfa damarlan il ə seroz örtükl ə r ə (periton, plevra), dig ə r üzvl ə r ə kar çib inkişaf edir v ə yeni metastatik düyünl ə rin ə m ə l ə g ə lm ə sin ə s ə b ə b olur.

11. Şişlərin təsnifatı Hazırda bütün şişlor beyn ə lxalq TNM sistemi üzr ə t ə snif olunur: bu sistem ə müvafiq b ə dxass ə li şişl ə r ·T–tumor (sis). N-nades (düyün), M– metasta– sis (metastaz verm ə ). G–qradus (şiş hüceyr ə sinin inkişaf d ə r ə c ə si), P–penerra· Sian ( ə traf toxumalara siray ə t etm ə ) xüsusiyy ə tl ə rin ə gör ə f ə rql ə ndirilir. T-tumor · şişin varlığı, ölçül ə ri. yayılmasını v ə ə traf v ə zl ə r ə siray ə t etm ə si aşağıdakı kimi s ə ciyy ə l ə ndirilir. To · şiş ə lam ə tl ə ri yoxdur. Tis · (in–situ)·şiş epitel hüceyr ə sinin s ə viyy ə sind ə dir. Tı · şiş ölçül ə ri 2 sm olub üzvün divarının az bir hiss ə sini ə hat ə edir. T2 · şişin ölçül ə ri 5 sm olub üzvün divarının yarısına yapışmışdır. T3 · şişin ölçül ə ri 5 sm–d ə n çoxdur, üzvün divarının xeyli hiss ə sini ə hat ə etmişdir. T4 ·şiş xeyli böyümüşdür. üzvün m ə nf ə zini tam qapamışdır v ə qonşu toiumalara siray ə t etmişdir.

13. Müxtəlif üzvlərdə şişin əmələ gəlməsi, üzvün divarını əhatə etməsi və fəaliyyətinin pozulmasından asılı olaraq şişin dərəcəsi təyin edilir. Epitel hüceyr ə si s ə viyy ə sind ə ·– (in-Situ) şiş bazal membrana, ə traf lim» fa v ə qan damarlarına yapışmn'. Bu s ə viyy ə d ə şişin aşkar edilm ə si v ə carı rahi yolla b ə d ə nd ə n xaric edilm ə sinin n ə tic ə l ə ri daha yaxşı olur v ə resi« div ehtimalı azalır. N (nodes) qonşu v ə ə traf limfa düyünl ə rinin şiş prosesin ə c ə lb olunmasını s ə ciyy ə l ə ndirir No m ə rh ə l ə sind ə limfatik düyünl ə rd ə metastaz yoxdur. N1 şiş ə yaxın limfatik düyünl ə rd ə metastazlar vardır. N2 üzvün ə trafında yerl ə ş ə n limfatik düyünl ə rd ə metastaz vardır. N3 ·üzvd ə n k ə nar toxumalarda yerl ə şmiş limfatik düyünl ə rd ə meta still vardır.

14. M (metastasis) --~ yaxın v ə uzaq metastazlar olmasını göst ə rir. Mo · uzaq metastazlar yoxdur. Mı · uzaq metastazlar vardır. G ( gradus ) –– şişin b ə dxass ə lilik d ə r ə c ə sini göst ə rir. G1yüks ə k diferensiasiyalı hüceyr ə quruluşuna malik şişl ə r aşağı b ə dxass ə liliyi il ə seçilir. G2 aşağı diferensiasiyalı hüceyr ə quruluşuna malik şişl ə r orta d ə r ə c ə li b ə dliy ə malikdir. G3 · hüceyr ə quruluşu diferensiasiyası olmayan şişl ə r yüks ə k b ə dxass ə liliyi il ə seçilir. P · (penetration )-boşluqlu üzvl ə rin (yem ə k borusu, m ə d ə, bağırsaqlar) divarında şişin yayılmasını xarakteriz ə edir. Pı · şiş hüceyr ə l ə rinin inkişafı üzvün selikli qişası s ə viyy ə sind ə dir. P2 şişin hüceyr ə l ə ri epitel hüceyr ə l ə rini keçib bazal membrana siray ə t etmişdir. P3 şiş hüceyr ə l ə ri selikaltı qatı örtüb ə z ə l ə lifl ə rin ə yayılmışdır. P4 şiş hüceyr ə l ə ri seroz qişalara daxil olmaqla üzvün bütün qatlarına yayılır.

15. Kliniki təsnifatı Şişl ə r kliniki gedişin ə gör ə 4 d ə r ə c ə y ə bölünür: I d ə r ə c ə – m ə hdud şiş toxuması üzvün divarına tam keçmir, metastazlar yoxdur. II d ə r ə c ə – böyük şiş üzvün divarını tutub qonşu üzvl ə r ə yayılır, m ə h ə lli limfa düyünl ə rind ə metastaz ola bil ə r. IIId ə r ə c ə ·– böyük şiş üzvün bütün divarını tutmuşdur, yaxud şiş çoxsaylı ə traf limfa düyünl ə rind ə metastazlar ə m ə l ə g ə tirir. IV d ə r ə c ə -şiş üzvün divarından aşıb qonşu üzvl ə r ə v ə toxumalara siray ə t edir, uzaq limfa düyünl ə rind ə metastaz vardır. “ İst ə r xoş, ist ə rs ə d ə b ə dxass ə li şişl ə r böyüdükc ə bir sıra ə lam ə tl ə rl ə öz mövcudluğunu büruz ə verir.

16. Şişlərin diaqnozu Xoşxass ə li şişl ə r yerli – ə lam ə tl ə rl ə duyulur. B ə z ə n x ə st ə l ə r özl ə ri b ə d ə n s ə thind ə ə m ə l ə g ə l ə n qabarmanı t ə yin edib h ə kim m ə sl ə h ə txanasına müraci ə t edirl ə r. Xoşxass ə li şişl ə r, ə sas ə n, ağrı tör ə tmir, s ə thi hamar, h ə r ə k ə tli, hüdudları aydın t ə yin edilir. B ə d ə n s ə thind ə qabarmanın olması insanda narahatçılıq doğurur. Xoşxass ə li şişl ə r h ə dd ə n artıq böyüyüb qonşu üzvl ə ri sıxdıqtla v ə onların f ə aliyy ə tind ə maneçilik tör ə tdikd ə x ə st ə l ə r müalic ə üçün h ə kim ə müraci ə t edirl ə r.

18. B ə dxass ə li şişl ə rin, xüsus ə n b ə d ə nin seroz boşluqlarında yerl ə ş ə n üzvl ə rin şişl ə rinin diaqnozunun t ə yini xeyli ç ə tindir. B ə dxass ə li şişl ə r 4 böyük ə lam ə tl ə özünü göst ə rir: « ə lav ə toxumamm ə m ə l ə g ə lm ə si; patoloji ifrazatın salınması; üzvün f ə aliyy ə tinin pozulması; ikincili ə lam ə tl ə rin t ə zahürü. Ə lav ə toxumanın inkişafi · b ə d ə n s ə thin ə baxdıqda d ə ri v ə d ə rialtında, qarnın yan divarında qabarmalar v ə ə ll ə yoxladıqda b ə rk toxuma hissiyyatı meydana çıxır. Rentgen müayin ə sind ə is ə boşluqlu üzvl ə rin divarında m ə şhur dolma -defektinin tapılması b ə dxass ə li şişin diaqnozunu asanlaşdırır

19. Patoloji ifrazat ə lam ə tl ə ri · boşluqlu üzvl ə rin (ağciy ə r, yem ə k borusu, m ə d ə –bağırsaq, böyr ə kl ə r, sidik kis ə si) divarında inkişaf ed ə n şiş patoloji ifrazatın (b ə lğ ə m, qan, qanlı sidik, qatrana b ə nz ə r n ə cis) xaric olması il ə özünü büruz ə verir. Üzvün f ə aliyy ə tinin pozulması –·şiş xeyli böyüyüb üzvün divarına t ə sir etdikd ə özünü göst ə rir. İkincili ümumi ə lam ə tl ə r: · b ə z ə n x ə st ə nin s ə b ə bsiz z ə ifl ə m ə si, yorğunluğu, b ə d ə n h ə rar ə tinin yüks ə lm ə si, ç ə kinin azalması, ə t xör ə kl ə rind ə n iyr ə nm ə si, d ə rinin avazıması, göz almasının d ə rin ə düşm ə ə lam ə tl ə ri şiş x ə st ə liyin ə şübh ə l ə ri daha da artırır

20. Rentgen müayin ə si » şişl ə rin diaqnozunun qoyulması üçün işl ə dil ə n müayin ə üsullarından biridir. Döş q ə f ə si üzvl ə rinin v ə dig ə r boşluqlu üzw l ə rin, qan (angioqrafiya) v ə limfa damarlarının (limfoqrafıya), sümükl ə rin rentgen müayin ə si ə sas diaqnostik göst ə ricil ə rdir

21. Biopsiya üçün materialın punksiya il ə götürülm ə si ultras ə s, yaxud kompüter tomoqrafiyası müayin ə l ə rinin n ə zar ə ti il ə aparılmalıdır. Elektron–mikroskopun – diferensiasiya olunmuş v ə aşağı diferensiasi. yalı şişin hüceyr ə l ə rinin diaqnozunda istifad ə olunur. Sitoloji diaqnostika ·– b ə d ə rı boşluqlanndan punksiya yolu il ə (plevra, periton, onurğa beyni, oynaq) alınan mayel ə r, boşluqlu üzvl ə rin m ə nf ə zind ə n endoskopiya zamanı yaxud adi gözl ə görün ə n s ə thl ə rd ə n, b ə d ə nin ifrazatlarından hazırlanan yaxmalarda şiş hüceyr ə l ə rinin t ə dqiqi v ə tapılması diaqnozu bir daha t ə sdiql ə yir. Radioizotop müayin ə si ·radioaktiv madd ə l ə rin köm ə yi il ə aparılır. Bu m ə qs ə dl ə Im, Tc”. Ga", Se“, ln", Sr", P“, Fe"_izotoplarla yükl ə nmiş albumin işl ə dilir. Immunoloji diaqnoz şiş hüceyr ə l ə ri normal hüceyr ə l ə r ə xas olmayan v ə b ə d ə n şir ə l ə rin ə keç ə n (qan, limfa) m ə hsullara (şiş zülalı) malikdir.

22. B ə d ə n mayel ə rind ə h ə dd ə n artıq toplanmış böyük molekullu zülalların laboratoriya üsulu il ə t ə yin edilm ə si mühüm diaqnostik ə h ə miyy ə t ə malikdir. Şişl ə r üçün s ə ciyy ə vi olan onkofetal antigenl ə r üç tipli: alfa–fetopm– tein (AFP), alfa-ZH–fetoprotein (A-FP), embrional kanser antigeni (EKA) m ə lumdur. H ə mçinin embrional-kanser antigen yoğun bağırsağın, m ə d ə – nin, m ə d ə altı v ə zin, ağciy ə rin, süd, prostat v ə zinin, mede-bağırsaq x ə r· ç ə ngi olan x ə st ə l ə rd ə tapılır. Alfa l-fetoprotein qaraciy ə rin birincili, yumurtalıqların x ə rç ə ngi olan x ə st ə l ə rd ə daha çox aşkarlanır. B ə z ə n bronx– lardan inkişaf ed ə n şişl ə rd ə, hepatoma, hepatoblastoma kimi şiş hüceyr ə l ə rind ə cift m ə nş ə li hormonlar ~laktogen, plazmageni f ə allaşdıran hormonlar v ə qonadotropin hasil olunur. Ultras ə s müayin ə si -– qaraciy ə rin, m ə d ə altı v ə zin. böyr ə kl ə rin, döş v ə zisinin, qalxanab ə nz ə r v ə zin şişl ə rinin mü ə yy ə n edilm ə sind ə t ə tbiq edilir. Eyni zamanda bu müayin ə l ə rin köm ə yi il ə şiş toxumasına diaqnostik punksiyalar da aparılır. Kompüter tomoqrafiyası ·· rentgen şüalarının köm ə yi il ə b ə d ə nin ist ə nil ə n nahiy ə sinin könd ə l ə n k ə sikl ə ri aparılır v ə k ə ll ə -beyin, boyun üzvl ə rinin, ağciy ə r, divararalığı, yem ə k borusu, qaraciy ə r, m ə d ə altı v ə z, peritona kiçik çanaq üzvl ə rind ə n inkişaf ed ə n şişl ə rin ölçül ə ri, yeri, sayı mü ə yy ə nl ə şdirilir

23. Şişl ə rin diaqnozu erk ə n qoyularsa, daha doğrusu, şiş selikli qişa s ə viyy ə sind ə olark ə n (I inkişaf d ə r ə c ə si), c ə rrahi ə m ə liyyatın n ə tic ə si yaxşı residiv ehtimal azalır, x ə st ə nin ömrü uzadılır. II-III inkişaf d ə r ə c ə sind ə diaqnozun qoyulması – vaxtında qoyulmuş diaqnoz sayılır v ə bu zaman aparılan c ə rrahi ə m ə liyyat x ə st ə l ə rin b ə zil ə rini şiş x ə st ə liyind ə n sağaldır, dig ə rind ə is ə bir neç ə il sonra residivl ə r v ə uzaq metastazlar tör ə nir. IV d ə r ə c ə d ə qoyulmuş diaqnoz gecikmiş v ə x ə st ə l ə rin müalic ə si qeyri-mümkündür. Yalnız simptomatik müalic ə x ə st ə l ə r ə cüzi köm ə k göst ə rir.

25. Şişlərin müalicəsi B ə d ə nind ə şiş inkişaf etmiş x ə st ə nin müalic ə si müt ə x ə ssisl ə rin (terapevt, c ə rrah, patomorfoloq) birg ə iştirakı il ə aparılmalıdır. Müalic ə üsulu şişin bioloji xüsusiyy ə ti, yerl ə şm ə si, ölçüsü, inkişaf etm ə qanunauyğun– luğu v ə yayılmasından asılı olaraq h ə r x ə st ə üçün f ə rdi seçilm ə lidir. Müalic ə üç ə sas üsulla: c ə rrahi, şüa v ə kimy ə vi madd ə l ə rl ə aparılma– lıdır. Şişin inkişaf d ə r ə c ə sind ə n asılı olaraq bu müalic ə üsulları ayrılıqda, yaxud müşt ə r ə k t ə tbiq edil ə bil ə r. Müalic ə üsulu seçilm ə zd ə n ə vv ə l x ə st ə nin ür ə k–qan–damar, t ə n ə flüs, sidik-ifrazat sistemi, madd ə l ə r mübadil ə sinin v ə ziyy ə ti, yaşı, yanaşı x ə st ə likl ə ri öyr ə nilm ə li v ə x ə st ə nin müalic ə y ə hazırlığı mü ə yy ə n edilm ə lidir. Bunlarla yanaşı, şişin hüceyr ə quruluşu v ə inkişaf d ə r ə c ə si mütl ə q öyr ə – nilm ə lidir. Seçil ə n müalic ə üsullarının n ə tic ə si şişin erk ə n aşkarlanması v ə b ə » d ə nd ə n tam xaric edilm ə sind ə n asılı olub: sağalma, 5 il ə rzind ə kliniki sağalma, palliativ v ə simptomatik qiym ə tl ə ndirilm ə lidir

26. Cərrahi müalicə - ə sas müalic ə üsullarından biridir. Adi cerrahi bıçaq, lazer şüalarının köm ə yi il ə şiş sağlam toxuma hüdudunda b ə d ə nd ə n xaric edilir. Ə traf limfa damarları v ə düyünl ə ri il ə birg ə şiş toxuma v ə üzvün hiss ə vi rezeksiyası, yaxud tam k ə silib b ə d ə nd ə n çıxarılması il ə tamamlanır. C ə rrahi müalic ə erk ə n aparıldıqda v ə çıxarılmış üzvün ə traf toxumalarda, limfa damarlarında v ə düyünl ə rind ə şiş hüceyr ə l ə ri tapılmadıqda ə m ə liyyat radikal sayılır v ə x ə st ə sağlam hesab olunur. Ə traf limfa damarlarında v ə düyünl ə rind ə şiş hüceyr ə l ə ri olduqda ə m ə liyyat·palliativ sayılır. Bu ə m ə liyyat zamanı x ə st ə liyin ə sas ocağı götürülür, ancaq uzaq limfa damarlarına v ə düyünl ə r ə keçmış şiş hücey r ə l ə rinin inkişafı bir müdd ə td ə n sonra özünü büruz ə verir. Bununla ə laq ə dar, c ə rrahi ə m ə liyyatdan 5–lO il keçdikd ə x ə st ə l ə rd ə yenid ə n şiş v ə metastazlar aşkarlanır. C ə rrahi müalic ə nin n ə tic ə l ə rini yaxşılaşdırmaq v ə uzunmüdd ə tliliyini artırmaq şişin c ə rrahi müalic ə d ə n sonra geriy ə inkişafının qarşısını almaq m ə qs ə dil ə göst ə rişl ə rl ə şüa v ə kimy ə vi madd ə l ə rl ə d ə müalic ə aparılmalıdir. Ə ks–göst ə rişl ə rl ə ə laq ə dar, c ə rrahi müalic ə ni bütün x ə st ə l ə rd ə aparmaq qeyri–mümkün olduqda şüa v ə kimy ə vi madd ə l ə rl ə müalic ə y ə üstünlük verilm ə lidir.

27. Xoşxassəli şişlərin müalicəsi Xoşxass ə li şişl ə rin müalic ə si c ə rrahi üsulla aparılır v ə n ə tic ə si yaxşı. olur. B ə zi hormonal xoşxass ə li şişl ə r c ə rrahi yolla xaric edildikd ə n sonra x ə st ə l ə r ə hormonal d ə rmanlar t ə yin edilm ə lidir. Xoşxass ə li şişl ə rin c ə rrahi müalic ə sin ə göst ə riş qoyulark ə n bir vacib m ə s ə l ə ni n ə z ə rd ə n qaçırmaq lazım deyil. Xoşxass ə li şiş x ə st ə ni narahat edir, ya etmir? Yaşayış t ə rzin ə m ə nfi t ə sir göst ə rir, ya yox? Ə g ə r xoşxas s ə li şiş ill ə rl ə x ə st ə nin b ə d ə nindodirıı ə, heç bir nigarançılıq (dramına, xüsus ə n ahıl x ə st ə l ə rd ə yanaşı ged ə n x ə st ə likl ə r vardırsa, bu x ə st ə l ə rd ə şişl ə rin c ə rrahi yolla xaric edilm ə si m ə sl ə h ə t deyil. Xoşxass ə li şişl ə rin c ə rrahi yolla xaric edilm ə si üçün aşağıdakı göst ə rişl ə r olmalıdır: şişin daimi z ə d ə l ə nm ə si v ə ə zilm ə si; şiş böyüyüb ə traf sinir v ə damarları sıxmaqla üzvl ə rd ə f ə aliyy ə t pozuntusu tör ə d ə rs ə, b ə dxass ə liliyin ə şübh ə olarsa; ə m ə liyyat kosmetik ə h ə miyy ə t k ə sb ed ə rs ə xoşxass ə li şişl ə r c ə rrahi yolla xaric edilmelidir. C ə rrahi ə m ə liyyat zamanı xoşxass ə li şişin kapsula daxilind ə çıxarılması v ə preparatın mütl ə q histomorfoloji t ə dqiqi lazımdır. Texniki c ə h ə td ə n düzgün icra olunan c ə rrahi ə m ə liyyat x ə st ə nin tanı sağalması il ə n ə tic ə l ə nir.

28. Bədxassəli şişlərin müalicəsi C ə rrahi müalic ə nin prinsipl ə ri ·· b ə dxass ə li şişl ə rin c ə rrahi müalic ə si xoşxass ə li şişl ə rd ə olduğu kimi t ə kc ə şişin xaric edilm ə si il ə deyil, onko· loji t ə l ə bl ə r ə müvafiq olaraq ablastik, antiblastik, m ə h ə lli v ə yaxın limfa– tik düyünl ə rin çıxarılması il ə aparılmalıdır. Ablastika ·– c ə rrahi ə m ə liyyat zamanı şiş hüceyr ə l ə rinin ə traf toxu· maya yayılmasının qarşısını almaqla aparılan ə m ə liyyatdır. Şiş inkişaf ed ə n üzvü çox sıxmadan, mexaniki t ə sir göst ə rm ə d ə n, sağlam toxumlar hüdudunda şiş toxumasından çıxan venalar bağlamaqla hüceyr ə l ə rinin yayılmasını azaltmaq, şiş toxuması ə trafında olan limfa düyünl ə ri il ə bir– g ə çıxarılır. Ə m ə liyyatın gedişind ə c ə rrahın ə lc ə kl ə ıi tez–tez d ə yişm ə si, antibiotikl ə rl ə müalic ə ə m ə liyyatının ablastik icrasını t ə şkil ed ə n ş ə rtl ə rd ə ndir.

30. Antiblastika şiş yerl ə ş ə n toxuma, yaxud üzv aralanark ə n ondan cıxan vena v ə limfa damarlarına, düyünl ə rin ə keçmiş şiş hüceyr ə l ə rinin residiv ə s ə b ə b olmasının qarşısını almaq üçün üzvün divarı sağlam toxumadan fıziki vasit ə l ə rl ə aralanmalıdır (elektrik v ə lazer bıçaqları) v ə onun yatağı kimy ə vi antiseptikl ə r (spirt, izosol m ə hlulu) antibiotikl ə rl ə işl ə nm ə lidir, ə m ə liyyatın gedişind ə venadaxilin ə şiş hüceyr ə si ə leyhin ə d ə rmanlar yeridilm ə lidir. M ə h ə llilik prinsipl ə ri · şiş toxuması il ə b ə rab ə r ə traf limfa düyünl ə ri v ə damarların çıxarılması il ə qorunur.

31. Şüa müalicəsi Şüa müalic ə sinin m ə qs ə di – ioniz ə edici şüaların köm ə yi il ə ə sas şiş toxumasının v ə ə traf limfatik düyünl ə rd ə olan şiş hüceyr ə l ə rinin m ə hv edilm ə sind ə n ibar ə tdir. Bu müalic ə nin uğuru, sağlam v ə şiş toxuması hüceyr ə l ə rinin diferensiasiya d ə r ə c ə sind ə n v ə şüa t ə sirin ə h ə ssaslığından asılıdır. loniz ə edici şüanın bilavasit ə seçici t ə siri il ə şiş hüceyr ə si m ə hv olur v ə regenerasiya olma xüsusiyy ə tini itirir. Şüalanmaya m ə ruz qalmış saglam hüceyr ə l ə r is ə reparasiya qabiliyy ə tin ə malik olur. İoniz ə edici şüa t ə sirind ə n hüceyr ə d ə olan sudan H“ v ə OH“ radikalları ayrılır. Bununla ə laq ə dar, dezoksiribonuklein turşusunun molekulunun quruluşu d ə yişdirilir, yaxud parçalanır, mitoxondril ə r dağılır, zülal hasila· tı pozulur, hüceyr ə l ə rin bölünm ə qabiliyy ə ti l ə ngiyir.

32. Z ə d ə l ə nmiş hüceyr ə l ə rin morfoloji t ə dqiqi zamanı onlarda kariepiknoz, kariolizis, nüv ə -sitoplazma münasib ə tinin pozulması v ə çoxnfıv ə li hüceyr ə l ə r aşkarlanır. Şüa müalic ə si c ə rrahi ə m ə liyyatdan ə vv ə l v ə sonra da verilir. Ə m ə liyyatdan ə vv ə l şüa müalic ə si şişin yerli residivl ə rinin qarşısını almaq m ə qs ə di daşıyır, ancaq bu müalic ə d ə yaranın sağalması l ə ngiyir. Ə m ə liyyatdan sonra veril ə n müalic ə is ə yara sağaldıqdan sonra yerli residiviıı v ə metastazların yaranmasının qarşısını almaq üçün t ə tbiq edilir. C ə rrahi müalic ə si qeyri–mümkün olan x ə st ə l ə rd ə şüa müalic ə si palliativ müalic ə üsulu kimi münasib sayılır. Şüa müalic ə si şişin xarici m ə nb ə l ə rd ə n şüalandınlması, yaxud b ə d ə n ə yeridilmiş radionuklidl ə rl ə icra olunur

34. Şiş əleyhinə kimyəvi maddələrlə müalicə Kimy ə vi müalic ə ·d ə rmanların şiş hüceyr ə sin ə t ə sirind ə n ibar ə tdir. Öt ə n ə srin 40–cı ill ə rind ə n bu müalic ə üsulu t ə tbiq edilm ə y ə başlanılmış dır. Hazırda şiş ə leyhin ə 60-a q ə d ə r kimy ə vi d ə rman madd ə si işl ə dilir. Bu madd ə l ə r şiş v ə sağlam hüceyr ə l ə rin bölünm ə sini l ə ngidir. Kimy ə vi madd ə l ə rl ə müalic ə · müalic ə si, yaxud rcmissiyası yalnız kimy ə vi madd ə l ə rl ə aparılan şişl ə rd ə (lcykozlar, liınl'oqranulematcz); b ə zi üzvl ə rin (süd v ə zi, yumurtalıqlar, prostat v ə zinin) şişl ə rind ə c ə rrahi müalic ə y ə ə lav ə kimi metastazların qarşısını almaq v ə c ə rrahi müalic ə si qeyri-mümkün sayılan şişl ə rin inkişafını l ə ngitm ə kd ə, ə m ə liyyatın mümkünlüyünü t ə min etm ə kd ə ; b ə dxass ə li şişl ə rin palliativ müalic ə si m ə qs ə dil ə t ə tbiq edilir. Kimy ə vi müalic ə preparatları alkill ə şdirici, antimetabolik, antibiotik, hormonlar v ə qeyri-mü ə yy ə n birl ə şm ə l ə r qruplarına bölünürl ə r. Alkillaşdirici –– (sarkolizin, tiofosfamid, siklofosfan, nitrozometil) madd ə l ə rin radikalları dezoksiribonuklein, ribonuklein turşularına v ə histonlara t ə sir edir. F ə al radikalla dezoksiribonuklein turşusu molekulu arasında çarpaz ə laq ə yaranır v ə d ə yişmiş dczoksiribonuklein turşusu hüceyr ə l ə rin bölünm ə sind ə iştirak etm ə kd ə n m ə hrum olur.

35. Antimetabolikl ə r -(metotreksat, ftorafur) hüceyr ə d ə dezoksiribonuk– lein turşusunun sintezin ə lazım olan birl ə şm ə l ə rin yaranmasını l ə ngidir. Antibiotikl ə r ·· (adriamisin, bleomisin, kanninomisin, olviomisin) hüceyr ə l ə rin bölünm ə sini metafaza v ə ziyy ə tind ə saxlayır. Antibiotikl ə rin b ə zil ə ri dezoksinuklein turşusu z ə ncirin ə t ə sir edib, ə saslarını mü ə yy ə n ç ə tinlikl ə özün ə (adriamisin) birl ə şdirir, dig ə rl ə ri is ə öz t ə sirl ə rini alkill ə şdirm ə il ə göst ə rir (streptozosin). Bitki m ə nş ə li ·– (vinblastin, vinkristin) antibiotikl ə rd ə istifad ə olunur. Hormonal preparatlar ·– (prednizolon, tomaksifen) işl ə dilir. Qeyri-mü ə yy ə n birl ə şm ə l ə r (natulan, amidozol, prospidin, platidiam) is ə müxt ə lif t ə sirl ə r ə malikdir. Bu d ə rman madd ə l ə rinin t ə sirind ə x ə rç ə ng hüceyr ə l ə rinin bölünm ə si müv ə qq ə ti l ə ngiyir, yaxud onlar m ə hv edilir. Müalic ə nin ə h ə miyy ə ti şiş hüceyr ə sinin xüsusiyy ə tl ə rind ə n (diferensiasiya d ə r ə c ə si, nekroza meyillilik) x ə st ə nin immun v ə hormonal sisteminin v ə ziyy ə tind ə n xeyli asılıdır. Kimy ə vi d ə rman madd ə l ə ri proliferasiyaya uğrayan hüceyr ə l ə r ə t ə sir göst ə rir.