1. Fræðileg úttekt sem rannsókn Skipulag á þekkingu eða öflun þekkingar?
Magnús V. Guðlaugsson

2. Ástæður fyrir eftirfarandi vangaveltum
Væntanlegt M.Ed. lokaverkefni mitt í HÍ mun byggjast á fræðilegri úttekt sem rannsóknarsnið og því ástæða til þess að kynna sér efnið.

3. Fræðileg úttekt sem rannsókn
Gengur undir ýmsum nöfnum
heimildaritgerð
fræðileg ritgerð
fræðileg úttekt (hugtak sem höfundur notast við)
literature review dissertation
literature review research
library-based research
jafnvel armchair research
Sigurlína Davíðsdóttir hefur í fyrirlestri í megindlegri aðferðafræði sagt að hún teldi heimildaritgerð erfiðari kost fyrir nemendur í Masters námi en bæði eigindlegar og megindlegar rannsóknir. Í því fælist töluverð vinna.
Hér er ekki fjallað um fræðilega úttekt eins og hún er skilgreind sem nauðsynlegur bakgrunnur og útgangspunktur í eigindlegum og megindlegum rannsóknum. Þ.e. staðsetningu rannsóknar á fræðasviðinu, að sýna skilning höfundar á efninu, sýna fram á vöntun í fræðunum sem rannsóknin tekur fyrir.

4. Skilgreining á heimildaritgerð við HÍ
„Verkefnið felur í sér gagnrýna umfjöllun, greiningu og úrvinnslu fræðilegra heimilda um vel afmörkuð viðfangsefni“
„nemandinn nýti sér fyrirliggjandi gögn, annað hvort ritaðar heimildir, tölur eða myndir“
„nemandinn leitast við að bregða nýju ljósi á afmarkað viðgangsefni“
Lítið um gerð heimildaritgerða á Menntavísindasviði Háskóla Íslands
Á heimasíðu HÍ stendur eftir farandi: Mín feytletrun.

5. Um rannsóknarritgerð og heimildaritgerð Veturliði G. Óskarsson
„Rannsóknarritgerð er byggð á heimildum“
„Rannsóknarritgerð skapar eitthvað nýtt úr þessum heimildum“
„Heimildaritgerðin kemur skipulagi á þekkingu sem til er“
„Stundum er þörf á heimildaritgerðum:
Yfirlit um rannsóknir
Yfirlit um stöðu mála“
Tekið orðrrétt upp úr glærum frá Veturliða G. Óskarssyni sem dagsettar eru 3. júní 2010
Síðan raðar Veturliði rannsónum á skala frá Frumsköpun þekkingar og að Uppstokkun vitneskju í línulega fylgni.
Í fyrirlestri segir Veturliði jafnframt:
Í sínu hreynasta formi skapa heimildarritgerð ekki nýja þekkingu en kemur skipulagi á þekkingu.
Er að verja heimildarritgerð í og með...

6. Um heimildaritgerð í Gagnfræðakveri handa háskólanemum
„Niður með heimildarritgerðir“
„Hrönglið sem sumir kalla heimildaritgerðir er til armæðu og jafnvel tjóns...“
„ ... aðgreining ritgerða í heimildaritgerðir og aðrar ritgerðir – eins og ritgerðir séu aðeins af tvennum toga – er til lítils gagns.“
Um tilgang fræðilegra ritgerða og rannsóknarskýrslna segir enn fremur:
“Að svara spurningum, einni eða fleiri, og rökstyðja svörin á viðeigandi hátt (bls. 13)“

7. Skilgreiningar á fræðilegri úttekt
Í bókinni Doing your Masters Dissertation segir m.a. um rannsókn sem fræðileg úttekt.
Fyrsta stig
Afmörkun viðfangsefnis og rannsóknarspurning sett fram.
Færð rök fyrir því að hægt sé að nýta sér rannsóknir og fræðileg skrif til þess að svara því sem er til athugunar eða auka skilning á málefninu. Fræðileg skrif eru þannig skilgreind sem rannsóknargögn.

8. Framhald
Annað stig
Gagnaleit er hönnuð á markvissan hátt til þess að auðvelda afmörkun fræðanna.
Í þessu felst að skilgreina hvað getur talist gild og gagnleg heimild og hverning heimilda verður aflað.

9. Framhald
Þriðja stig
Fræðin eru greind á gagrnýnan hátt í þeim tilgangi að finna gögn sem nýta mætti í rannsókninni.
Í þessu felst að koma auga á, skoða hinar ýmsu greiningar og nálganir þess sem er til skoðunar. Afbyggja/greina meigin röksemdir og meta þær miðað við gefnar forsendur. Ef þær byggjast á niðurstöðum þá skal gera grein fyrir þeim bæði sérstaklega og á almennum grundvelli.

10. Framhald
Fjórða stig
Einstakir liðir greiningarinnar eru sameinaðir í viðeigandi flokka sem á sér hliðstæður í fræðunum og sýna andstæðar niðurstöður.
Einnig er æskilegt að slíkir flokkar sýni bæði viðeigandi og sundurleit sjónarmið hvað varðar efni rannsóknarinnar, þannig að úttektin sýni yfirgripsmikla og skýra þekkingu á verkefninu/vandanum, uppruna þess og þróun.
Einnig skal leitast við að sýna með hvaða hætti úttektin sem byggist á fræðilegum heimildum, getur nýst sem grunnur að tillögum til úrbóta.

11. Samþætt fræðileg úttekt
Í grein eftir Richard J. Torraco Writing Integrative Literature Reviews (2005) er lögð áhersla á samþættingu fræða og fræðasviða.
Rannsakar viðfangsefni sem þegar hefur fengið að þróast eða viðfangsefni sem er nýtt á nálinni.
Eftir að viðfangsefni rannsókna hefur vaxið og þróast eykst þröfin á samþættri úttekt, gagnrýnni umfjöllun og mögulegri endurskilgreiningu.

12. Samþætt... framhald
Úttekt á nýlegri viðfangsefnum skapar heildræna sýn og samantekt á meginhugmyndum. Í því tilfelli eru meiri líkur á því að úttektin stuðli að nýjum hugmynda- og kenningagrunni og hugmyndafræðilegum líkönum en síður að úttektin stuðli að endurskilgreiningu á fræðilegum bakrunni.
Hvor leiðin sem farin er þá er vonast til að úttektin leið af sér þekkingu t.d. fræðilegt líkan sem dregur fram nýtt sjónarhorn á viðfangsefni rannsóknarinnar.

13. Samþætt... framhald
Hægt er að nýta sér samþætta fræðilega úttekt til þess að skoða;
mótsagnakenndar niðurstöður,
þegar rannsókn snertir mörg fræðasvið eða
þegar áherslu- og stefnubreytingar verða og hverning slíkt er skilgreint.

14. Skapandi fræðileg úttekt
Í grein Alfonso Montuori, Literature Review As Creative Inquiry: Reframing Scholarship As a Creative Process (2005) er því lýsir hvernig hægt er að beita fræðilegri úttekt sem skapandi rannsókn og þátttöku í fræðilegu samfélagi.
Skapandi fræðileg úttekt getur tekið fyrir og endurskoðað viðtekin viðhorf bæði samfélagsins og okkar eigin (stuðlað að sjálfsskoðun).
Slík úttekt hafnar hugmyndum um hlutlausa aðkomu höfundar að fræðilegri úttetk.
Líkt og í eigindlegum rannsóknum þá er þar gerð grein fyrir stöðu og viðhorfum höfundar í rannsóknaritgerð.

15. Í stuttu máli
Vaxandi þörf er fyrir úttek á sívaxandi magni af fræðilegum texta og rannsóknum.
Skortur er á samþættingu, endurskoðun og heildarsýn.
Aukið aðgengi að gögnum auðveldar fræðilega úttekt en er engu að síður krefjandi rannsóknarsnið.
Heimildaritgerð eða fræðileg úttekt getur skapað nýja þekkingu/skilning.
Heimildaritgerð sem leitast ekki við að svara rannsóknarspurningu er ekki rannsókn.
Ísullsfræði sem Ólafur Páll Jónsson kallaði nálgun Kristjáns Kristánssonar vegna samþættingu hans í heimspeki, menntunarfræði og sálfræði.

16. Til umhugsunar
Hver er staða fræðlegrar úttektar í íslensku fræðasamfélagi?
Hvernig skilgreinum við samband þekkingar og skilnings (t.d. í þróun frá megindlegum til eigindlegra rannsókna)?
Þekking leiði af sér skilning
Síður talað um að skilningur leiði af sér þekkingu.
Þekking sem tölulegar staðreyndir.
Skilningur sem skilningur á samheingi og ferli.

17. Heimildir
Friðrik H. Jónsson og Sigurður J. Grétarsson, (2007). Gagnfræðakver handa háskólanemum (4. útgáfa). Reykjavík: Háskólaútgáfan.
Hart, C. (2005). Doing your master dissertation. London: SAGE Publication.
Montuori, A. (2005). Literature review as creative inquiry. Journal of Transformative Education, 3(4), Sótt 8. mars 2011 af
Ridley, D. (2008). The literature review – A step-by-step guide for students. London: Sage
Torraco, R. J. (2005). Writing integrative literature reviews: Guidelines and Examples. Human Resource Development Review, 4(3), Sótt 21. febrúar 2011 af
Vetruliði G. Óskarsson. (2010, 3. júní). Lokaverkefni M.Ed. og M.A. Glærur og upptaka af fyrirlestri í Háskóla Íslands. Sótt 14. apríl 2011 af Blackboard fjarkennsluvef Háskóla Íslands.