1. Vistvæn opinber innkaup
MPA - Opinber innkaup, Háskóli Íslands
Birna Helgadóttir
9. Apríl 2008

2. Alta Ráðgjafarfyrirtæki 17 starfsmenn
- stofnað árið 2001
17 starfsmenn
Útibú í Reykjavík, starfstöðvar í Grundarfirði, London og Barcelona
Ráðgjöf í umhverfis-, skipulags- og samfélagstengdum málum

3. Kynning Birna Helgadóttir Viðfangsefni - dæmi:
Líffræðingur B.S. ’93 - HÍ,
Umhverfisfræði M.Sc. ’98 – Gautaborgarháskóli
Evrópuverkefni hjá Trollhättan í Svíþjóð
um umhverfisstjórnun lítilla fyrirtækja
Gæðastjóri hjá Medcare Flaga
Ráðgjafi hjá Alta
Viðfangsefni - dæmi:
Stefnumótun í umhverfismálum og samfélagslegri ábyrgð
Umhverfis- og gæðastjórnun ISO 9001 og 14001
Umhverfisvottun lítilla fyrirtækja s.s. Svansvottun
Vistvæn innkaup
Grænt bókhald
Umhverfisfræðsla s.s. námskeið, kynningar og upplýsingar

4. Umhverfismál og umræðan í dag

5. Umhverfismál eru allt í kringum okkur...
...þau snúast um samspil manns og náttúru

6. Sjálfbær þróun, hvað er það?
„Þróun sem gerir okkur kleift að mæta þörfum okkar án þess að stefna í voða möguleikum komandi kynslóða á að mæta þörfum sínum“ (Brundtlandnefndin 1987)

7. 7 Alls staðar eru umhverfismálin til umfjöllunar – hvergi friður 
Margar leiðir notaðar til að koma á framfæri þessu mikilvægu skilaboðum:
Kaupmannahöfn, sumar 2007
H&M með lífrænt ræktuðu fatalínuna, úlpur, buxur, nærföt, skyrtur, börn og fullorðnir
Nat. Geo – umræðan um aðrar leiðir í eldsneytismálum, samgöngur og bílar í kastljósinu.
Prinsinn talaði við blómin sín og var strítt – en ekki lengur. Er í framvarðasveit bænda með lífræna ræktun og þá möguleika. Alger sprenging í UK.
TIME, 29. okt. 2007, Hetjurnar okkar.
Morgunblaðið með stóran greinaflokk um umhverfismál og aðgerðir borgarana gegna loftslagsbreytingum.
Fréttablaðið, sumar 2007 – Skógrækt ógnun við líffræðilegan fjölbreytileika? 7

8. Ráðamenn láta í sér heyra...
Það er ekki til nein töfralausn… heldur milljónir lítilla ákvarðana á degi hverjum...sem byggjast á langtímahugsun um það hvernig þær hafa áhrif á landið og heiminn.
“Loftslagsbreytingar eru mesta ógnunin sem mannkynið stendur frammi fyrir”
Það er ekki til nein töfralausn á loftslagsvandanum sem að heimsbyggðinni steðjar. Margar litlar aðgerðir á mörgum sviðum er það sem þarf til að snúa þróuninni við.  Þar geta allir verið þátttakendur, stórir og smáir, stofnanir og stjórnvöld, fyrirtæki og einstaklingar. Hugmyndir og hugrekki er allt sem þarf til að færa okkur inn í betri framtíð.

9. ...og annað áhrifaríkt fólk.
“I see [climate change] as a great opportunity to clean up our mess... That’s why we like to be out front in California. That’s power” Schwarzenegger
fela í sér mikil tækifæri ... en ógna sterkum hagsmunahópum
Arnold Schwarzenegger sagði umhverfisverndarsinnum í Washington að þeir verða að hætta að nöldra og gera málstað þeirra sexí og líkti þessu við þróun líkamsræktar frá stórskrýtinni iðkun í mainstream iðkun.
Kosinn 2003 þegar umhverfismálin voru ekki hátt á dagskránni. Nú eru þau það, Það skiptir máli því þangað sem California fer, mun restin af landinu fara.
Lækkun GHL í Californíu 25% til Hummerinn hans gengur fyrir vetni og annar á lífdísins og svo er hann með sólarpanela til að hita hús fjölskyldunnar.
Skilti í Massachusetts: Arnold to Michigan: Drop dead! Vísað í nýja mengunarstaðla sem munu skaða bandarískan bílaiðnað. Segja að muni kosta iðnaðinn 85 milljarða $ Þetta fólk sér ekki tækifærin sem í þessu liggur. Það er ekki gott að vera ofverndaður gegn óhjákvæmilegri þróun! Það kemur bara niður á okkur síðar.
“We have to make it mainstream, we have to make it sexy, we have to make it attractive so that everyone wants to participate”
Schwarzenegger 9

10. Íslendingar virðast sammála...
Ísland 2050 – Framtíðarviðhorf Íslendinga. Könnun Samtaka atvinnulífsins 2007.

11. ...eins og sést á umræðunni í samfélaginu.
Mikil umræða í fjölmiðlum
Fyrirtækin æ virkari!
Vitundarvakning! 11

12. Kröfur neytenda eru að aukast...

13. ...útflutningsaðilar finna fyrir því...

14. ... alla vega að vissu marki.
...og kröfur í lögum og stefnumörkun opinberra aðila á Íslandi eru að aukast...
Lög
Stefnumörkun
Hagrænir hvatar
Opinber innkaup
... alla vega að vissu marki.

15. Umhverfismál og tækifæri

16. Fyrirtækin bregðast við...
Það sem er að gerast í heiminum í dag er að fyrirtæki út um allan heim eru farin að vinna að umhverfis og samfélagsmálum. Þetta gera þau af fúsum og frjálsum vilja og af ýmsum ástæðum. Sú mikilvægasta er að almenningur er orðin meðvitaðri um þessi mál og farin umbuna þeim standa sig vel og refsa þeim sem standa sig illa. Þetta er sem sagt ekki góðgerðarstarfsemi en nærist á því að við fylgjumst með og gerum kröfur.
Árið 2005 var fyrst árið í Bretlandi þegar umhverfis/siðferðislegi markaðurinn var stærri en markaðurinn fyrir alkohól og tóbak.
VÖRUMERKI
M&S: Mennta líka viðskiptavinina!
450 búðir í UK og 150 búðir erlendis. Plan A (kostar 200milljónir punda):
Spara orku um 25%
Merkja mat sem fer með flugi
50% lífdísill á bilana
Kolefnisjafna losun CO2
Þrefalda sölu á lífrænt ræktuðum matvælum og og umhverfismerktum fötum.
Toyota – zero emission framtíðarsýn – það bílafyrirtæki sem vex mest í dag.
Milljarðir dollara í áhættufé v/cleantech fyrirtækja – de boomar nu
... en ekki mjög hratt á Íslandi

17. Dæmi – Marks & Spencer
M&S Progress
Twelve months into Plan A we have made good progress in implementing many of the actions we set out, but we still have more to do. Our progress reflects the growing involvement of M&S customers, suppliers and employees in Plan A across the following five pillars.
Climate change
Waste
Sustainable Raw Materials
Fair Partner
Health
M&S: Mennta líka viðskiptavinina!
450 búðir í UK og 150 búðir erlendis. Plan A (kostar 200milljónir punda):
Spara orku um 25%
Merkja mat sem fer með flugi
50% lífdísill á bilana
Kolefnisjafna losun CO2
Þrefalda sölu á lífrænt ræktuðum matvælum og og umhverfismerktum fötum.

18. Sum íslensk fyrirtæki hafa séð tækifæri í umhverfismálunum

19. Vistvæn innkaup - Lög og stefnumörkun

20. Efling vistvænna innkaupa - ESB og Norðurlöndin
Stefna Norðurlandanna um sjálfbæra þróun
Stofnsáttmáli ESB
Löggjöf ESB
Ýmsir stefnumarkandi dómar s.s. Beentje og finnska strætómálið
Tilmæli ESB til aðildarþjóða um að þær setji sér aðgerðaráætlun um vistvæn opinber innkaup. Slíkar aðgerðaráætlanir hafa nú verið samþykktar af ríkisstjórnum ýmissa aðildarþjóða.
Handbók ESB um vistvæn innkaup og ýmis samstarfsverkefni í gangi

21. Lög um opinber innkaup nr 87/2007, m.a.
Heimilt að setja umhverfiskröfur um eiginleika vöru í tækniforskriftum (40 gr.),
Heimilt að kveða á um sérstök skilyrði, einkum varðandi félagsleg og umhverfisleg atriði, sem tengjast framkvæmd samnings, enda séu þessi skilyrði í samræmi við reglur EES-samningsins og hafi verið tilgreind í útboðsauglýsingu eða útboðsskilmálum. (43. gr.), sem forsendur við mat á hagkvæmni tilboðsfyrir vali tilboðs      
Forsendur fyrir vali tilboðs skulu annaðhvort miðast eingöngu við lægsta verð eða fjárhagslega hagkvæmni frá sjónarhóli kaupanda. Forsendur sem liggja til grundvallar mati á fjárhagslegri hagkvæmni skulu tengjast efni samnings, t.d. gæðum, verði, tæknilegum eiginleikum, útliti, notkunareiginleikum, umhverfislegum eiginleikum, rekstrarkostnaði, rekstrarhagkvæmni, viðhaldsþjónustu, afhendingardegi og afhendingartímabili eða lokum framkvæmdar samnings. (45. gr)

22. Umhverfisstefna í ríkisrekstri
Markmið:
Leitast skal við að ná hámarksnýtingu og draga úr hvers kyns sóun verðmæta, t.d orku og aðfanga í ríkisrekstri
Fremur ber að velja viðurkenndar “umhverfisvænar” vörur en þær sem valda meiri skaða á umhverfinu
... Draga skal úr notkun einnota hluta eins og unnt er
... æskilegt að mæla eftir föngum t.d. innkaup og notkun á vöru og þjónustu og þann sparnað sem hlýst af því að draga úr sóun og koma endurnýtanlegum hlutum í verð

23. Innkaupastefna ríkisins 2007
Þeir sem annast innkaup af hálfu ríkisins skulu vinna út frá því að besta mögulega niðurstaða fáist að teknu tilliti til kostnaðar, tíma og ávinnings. Lægsta verð tryggir ekki nauðsynlega bestu kaup.”
„Við innkaup skal tekið tillit til umhverfissjónarmiða jafnt sem kostnaðar og gæða sbr. stefnu um vistvæn innkaup.
Ath! Vistvænar vörur eru í samkeppni á forsendum líftímakostnaðar og gæða en ekki á forsendum lægsta verðs.

24. Innkaupastefna ríkisins 2007 – frh.
Ef vörur eða þjónusta er sambærileg að öðru leyti ber að velja þann kost sem telst síður skaðlegur umhverfinu.
Hafa verður í huga að vara sem kostar meira í innkaupum kann að leiða til beins sparnaðar þegar til lengri tíma er litið. Dæmi um þetta eru orkusparandi ljósaperur, sem endast lengur og nota minna rafmagn. Við innkaup á vöru er rétt að athuga hvort hún sé merkt með viðurkenndu umhverfismerki, s.s. merki Evrópusambandsins eða norræna umhverfismerkinu Svaninum.”

25. Innkaupastefna ríkisins 2008 - 2011
Bestu kaup, ábyrgð og gagnsæi, einföldun og skilvirkni, menntun og sérhæfing, efling samkeppnismarkaðar
Úvistunarstefna
Ríkið sem upplýstur kaupandi þjónustu
Stefna um rafræn innkaup
Stefna um vistvæn innkaup
Innkaupastefna ráðuneyta
Útvistunarstefna ráðuneyta
Stefnumótun ásamt lögum og reglum hefur áhrif á framkvæmd innkaupa á vegum ráðuneyta, ríkisstofnana, fyrirtækja í meirihluta eigu ríkisins og þeirra sjálfseignarstofnana sem fjármagnaðar eru að mestu með opinberu fé.

26. Stefnumörkun í umhverfismálum – Fleiri dæmi

27. Vistvæn innkaup – Hvað er það?

28. Vistvæn innkaup er að velja þá vöru eða þjónustu sem er síður skaðleg umhverfinu eða heilsu manna og ber sama eða lægri líftímakostnað samanborið við aðrar vörur og þjónustu sem uppfylla sömu þörf1.
1Þetta er skilgreining sem stýrihópur um vistvæn opinber innkaup á Íslandi hefur komið sér saman um og notuð er í drögum að stefnu um vistvæn innkaup ríkisins sem er í vinnslu. Skilgreiningin byggir á erlendum skilgreiningum (e. Green procurement).

29. a) ...síður skaðleg umhverfinu og heilsu manna...
Hvað er umhverfisvænt?

30. Umhverfisvottun
Umhverfisvottun
Skv. viðurkenndu umhverfismerki
Skv. staðli um umhverfis-stjórnunarkerfi
Vottun óháðs aðila um að kröfur viðurkenndra umhverfismerkja eða umhverfisstjórnunarkerfa séu uppfylltar
Ath! Ekki eru til umhverfismerki fyrir alla vöruflokka! Vottað umhverfisstjórnunarkerfi er ekki trygging fyrir umhverfisvænni vöru EN ber vitni um viðleitni og stundum meira en það!

31. b)... ber sama eða lægri líftímakostnað
Ath! Kostnaðar-skipting í opinbera geiranum!
Líftímakostnaður er kostnaður í gegnum líftíma vöru þ.e. innkaupaverð auk kostnaðar við rekstur, viðhald og förgun vöru.

32. c) ...sem uppfylla sömu þörf.
Raunveruleg þörf?
Aðrar leiðir færar?
Vara eða þjónusta?

33. Vistvæn opinber innkaup – Áhrif og ávinningur

34. Innkaup opinberra aðila
Ríkið kaupir vöru og þjónustu fyrir um 90 milljarða á ári.
Í Evrópu eru innkaupa opinberra aðila, þar með talin sveitarfélög, um það bil 16% af vergri landframleiðslu.
Því má áætla að opinberir aðilar á Íslandi kaupi inn fyrir u.þ.b. 160 milljarða á ári

35. Ávinningur vistvænna innkaupa
Draga úr áhrifum umhverfisáhrifum
Geta minnkað kostnað og aukið gæði
Auka framboð á vistvænum vörum og þjónustu
Hvetja til nýsköpunar

36. Vistvæn opinber innkaup – Staðan í dag?

37. Verkefnið Vistvæn innkaup - VINN
Samstarf stærstu opinberra innkaupaaðila á Íslandi
Stýrihópur – 5 fulltrúar frá umhverfisráðuneyti, Ríkiskaupum, Reykjavíkurborg og Hafnarfirði
Tilgangur:
Að aðstoða opinbera aðila að innleiða vistvæn innkaup í starfsemi sinni á sem hagkvæmastan hátt. Þannig er opinberum aðilum auðveldað að framfylgja umhverfis- og innkaupastefnum ríkis og sveitarfélaga

38. Vistvæn opinber innkaup í dag – Staðan
Fræðsla - Áhugi víða en þekking lítil, upplýsingar ekki aðgengilegar. Nokkuð efni er til (m.a. námskeiðsefni, gátlistar, vefur í gangi)
Sýn – Kveðið á um umhverfissjónarmið í ýmsum stefnum ríkisins en misvel framfylgt.
Innkaupaferill – Skortur á skýru verklagi í innkaupum hjá stofnunum stærsta hindrunin. Góð dæmi eru þó til. Skýrt verklag í innkaupum forsenda. Nokkur útboð með umhverfisskilyrðum framkvæmd. Fáum að þýða evrópsk skilyrði í alþjóðlegu verkefni.
Birgjar – Víða lítið úrval og misgóðar upplýsinga. Úrval er þó að aukast og margir tilbúnir auknum kröfum.
Eftirfylgni - Lykiltölur um innkaup almennt fáar og eftirfylgni takmörkuð. Umhverfiskröfum ekki alltaf fylgt eftir.

39. Aðgerðir – verkefnið Vistvæn innkaup
Hingað til:
Kynningar og námskeið fyrir m.a. birgja og innkaupafólk
Upplýsingaöflun og fræðsluefni
Alþjóðlegt samstarf
Umhverfisskilyrði til að nota við útboð fyrir 5vöruflokka
Gátlistar til að nota við almenn innkaup – 6 vöruflokkar
Á döfinni:
Vefur um vistvæn innkaup
Stefna um vistvæn innkaup ríkisins – í vinnslu
Aðgerðaráætlun til þriggja ára í framhaldinu

40. Vistvæn innkaup – smærri innkaup
Hvernig?

41. Spyrjum okkur:
Þurfum við vöruna? Skilvirkasta leiðin við að minnka kostnað við innkaup er að minnka þörf á innkaupum.
Hver er hin raunverulega þörf? Leggið áherslu á að greina þörfina en ekki á tilteknar vörur eða lausnir. Skilgreinum vöruna eftir þörfinni en ekki öfugt. Þurfum við t.d. bíl, metanbíl eða ferðaþjónustu?  Ef til vill má uppfylla þörfina með endurnýtingu, breyttu vinnulagi, þjónustu eða með öðrum valkosti.

42. Kaupum umhverfismerkt!
Tölvur og skjáir
Ýmislegt
Ath! Ekki umhverfismerki
Fatnaður, handklæði og tau ýmis konar
Lífrænt ræktað 42

43. Spyrjum söluaðila
Þannig hjálpum við fyrirtækjum að sjá og þróa ný viðskiptatækifæri! 43

44. Spyrja – Er þetta umhverfisvænt?
...timbur? – “Já, þetta er bara allt orðið þannig!”
“Þú getur borðað þetta!” – Frétt um blý í leikföngum barna
“Þetta er ofsalega umhverfisvænt!” –Hormónatruflandi efni í regngöllum
“Það eru öll eiturefni bönnuð í dag!”
Af hverju eru ekki minni umbúðir? – “það er bara ekki hægt!”
Svanur? Sérðu einhverja Svani fljúga hér? – (Spurt um Svansmerkta málningu) 44

45. Kaupa minni umbúðir
Það sem endar í ruslatunnunni er aðeins toppurinn á “auðlinda-ísjakanum”.
Varan sjálf – sem við kaupum – er aðeins 5% af þeim efnivið sem notaður er til að framleiða hana!
McDonough & Braungart, 2002
Bresk rannsókn (LGA):
40% úrgangs sem til verður í innkaupkörfunni er óendurvinnanlegur.
5% innkaupakörfunni eru umbúðir
Mynd úr Morgunblaðið, 21.okt.2007, s.16 45

46. Tökum mið af líftímakostnaði en ekki bara innkaupaverði46

47. Hversu ódýr er ódýri maturinn?
Ódýri maturinn virðist bara vera ódýr því okkur er ekki ætlað að velta fyrir okkur “yfirdrættinum”
Í raun borgum við þrjár afborganir af ódýra matnum;
Við hin eiginlegu innkaup í búðinni
Í öðru sinnu í gegnum skatta (með niðurgreiðslum)
Í þriðja lagi þegar við borgum fyrir “aukaverkanir” (hreinsun á umhverfinu vegna mengunar og/eða heilsufarsvandamál)
Dæmi: WHO (World Health Inst.) og WRI (World Resources Inst.) telja að á bilinu 3,5 til 5 miljónir manna sem verða fyrir alvarlegum áföllum vegna eiturefna í ræktun, þúsundir deyja – árlega! Áhrifin eru sérstaklega slæm í þróunarlöndunum, þaðan sem megnið af matvælum okkar koma. 47

48. Vistvæn innkaup – stærri innkaup
Hvernig?

49. Greinum þörfina vel
Hver er hin raunverulega þörf – mikilvægt að greina vel í samráði við notendur
Einföld og gegnsæ leið í vistvænum innkaupum er að umhverfissjónarmið komi fram í heiti vörunnar. Dæmi1:
Veitingaþjónusta sem býður upp á lífrænt ræktaðar matvörur.
Hönnun og bygging orkunýtinnar byggingar
Umhverfisvæn ræstingarþjónusta
Í skilyrðum útboðsins er svo hægt að setja fram nánari umhverfiskröfur.
1 Skv. ”Buying green – A handbook on environmental public procurement” (2004).European Commission og ”Manual – A Guide to Cols-Effective Sustainable Public Procurement”, Iclei, Procura+, 2nd edition

50. Setjum vönduð umhverfisskilyrði við útboð og fylgjum þeim vel eftir
Dæmi um skilyrði sem má setja:
Kröfur um eiginleika vöru m.a. efnainnihald, endingu, orkunotkun, útblástur, hávaðastig, upplýsingar til notenda og viðhaldsþörf.
Kröfur um framkvæmd þjónustu m.a. orkunotkun, efnanotkun, þjálfun starfsmanna, flutninga og upplýsingar til notenda.
Söluaðilar taki aftur við vöru sem tekin er úr notkun eða umbúðum vegna nýrrar vöru.
Vara eða þjónusta sé merkt með viðurkenndu umhverfismerki s.s. Svaninum eða Blóminu eða uppfylli sambærilegar kröfur.
Seljandi þjónustu sem veldur miklu umhverfisálagi hafi umhverfisstjórnunarkerfi sem uppfylli kröfur ISO eða sambærilegar kröfur.
Sjá dæmi um skilyrði fyrir ýmsa vöruflokka:

51. Innleiðing vistvænna innkaupa

52. Innleiðing - Umhverfismál og gæði gangi hönd í hönd, samþætting mikilvæg!
Helstu aðgerðir sem mikilvægar eru til að byggja grunn að árangursríkum vistvænum innkaupum hjá stofnunum. Þetta er kallað 1. stig í innleiðingu vistvænna innkaupa. Samkvæmt sk framvinduramma sem byggir í aðalatriðum á aðferðafræði vistvænna innkaupa í Bretlandi (HM Government UK Government Sustainable Procurement Action Plan – Incorporation the Government response to the report of the Sustainable procurement Task Force.)
[1]

53. Innkaup hjá Danmarks Radio (skv. Styrelsen 01/2006 – Økonomistyrelsen)
Innkaupastjóri: Bettina Jensen
Árangur:
Sparnaður 100 milljónir DKR á fjórum árum
Fækkuðu birgjum úr í 250
Dæmi: 65% sparnaður v/prentunar og ljósritunar (2,2 millj.DKR)
Lítil tryggð v rammasamning í upphafi – nú 85%
Starfsfólk sem kemur að innkaupum fækkað úr 800 í 335.
Ástæða: Betri stýring við gerð og fylgni saminga og skilvirkari innkaupaferli
Framtíðin: Breiðari, stærri þjónustusamningar
”Nu vil vi lave totalkoncepter for levering af serviceydelse til DR via partner-aftaler. Derved puljer vi en masse ydelse, laver et samlet koncept og styrer dermed indkøbsarbejdet langt bedre. Det er fremtiden, som jeg ser den.”

54. Hvað gerði DR?
Fá góða yfirsýn – Kortleggja hvað við erum að gera, mæla árangur
Velja birgja – vanda val og gera góða samninga við þá
Hvatar v/samningstryggðar – Bónus til deilda sem standa sig vel
Rafrænn innkaupaferill og færri sem sjá um innkaup
Nýtt starfsfólk í innkaupum fær þjálfun
Hlusta á þarfir og auka færni innkaupafólks
Grjóthörð stýring og eftirfylgni

55. Áskoranir
Breyta hugarfari gagnvart innkaupaverði og taka mið af líftímakostnaði í staðinn
Eyða meiri tíma í þarfagreininguna – það borgar sig til lengri tíma litið
Samþætta vistvæn innkaup öðrum innkaupum – skilgreining hugtaka á reiki o.fl. Ekki nóg að hafa stefnu!

56. Vefir um vistvæn innkaup

57. Vistvæn innkaup eru skynsöm innkaup!
Takk fyrir og gangi ykkur vel!