1. Svjetska ekonomska kriza: implikacije i rješenje   za Tursku, Bosnu i Hercegovinu i Zapadni Balkan

2. Prof. dr Besim Ćulahović Ekonomski fakultet, Univerzitet u Sarajevu
Šta ekonomisti i političari treba da znaju o sadašnjoj ekonomskoj krizi?
Prof. dr Besim Ćulahović
Ekonomski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

3. Jesu li ekonomske krize česte?
Ekonomske krize praćene recesijama i depresijama nisu nova stvar
One se događaju često i rezutat su ozbiljnih strukturnih promjena, neogovornosti i nesposobnosti vlada, lošeg upravljanja i neizgrađenosti kontrolnih mehanizama
One su do sada najčešče bile regionalne, kratkotrajajuće i brzo savladive (jedna-rtri godine)

4. Rast outputa, 1961-2011 (% promjena)
Zemlje u razvoju
2008 globalna kriza 10
Razvijene zemlje 8
Kriza dugova ranih 1980s
Istočnoazijska finansijska kriza 6 4 2
2001 globalni
preokret
Recesija ranih 1990s
Recesije naftnih šokova
Recesija ranih 1980s -2 -4 -6
1961
1964
1967
1970
1973
1976
1979
1982
1985
1988
1991
1994
1997
2000
2003
2006
2009

5. Makro efekti finansijske krize ...
Sadašnja finansijska i ekonomska kriza je nastala zbog ulaganja ogromne količine finansijskih sredstava u neproduktivne investicije (sindrom “promašenih investicija“) u vrlo kratkom vremenskom periodu;
Kriza je globalna – prvo SAD, zatim razvijene zemlje, ostale zemlje i zemlje na periferiji;
Inherentna nestabilnost finansijskog sistema i njegov spor oporavak

6. ... Makro efekti finansijske krize ...
Simultani pad svih makroekonomskih agregata: GDP, proizvodnja glavnih globalnih industrijskih sektora, trgovina, investicije, zaposlenost, štednja;
Ogroman pad cijena metala, energije, glavnih kompleksnih industrijskih proizvoda, nekretnina itd;
Realokacija akumulacije prema hi-tech sektorima i sektorima sofisticiranih usluga

7. ... Makro efekti finansijske krize
Spor oporavak – više to nije model krive “V” iz prošlosti, nego krive “U”;
Oporavak brži u razvijenijim i BRIC zemljama, biće znatno sporiji u perifernim zemljama i zemljama gdje je kriza došla kasnije;
Prioriteti i mjere usmjereni su na konsolidiranje finansijskog sektora – malo je prostora ostalo za nešto drugo;
Često sijanje lažnih nada

8. Posrtanje industrijske proizvodnje
Indeks, januar 2000 = 100
130
Njemačka
120
Euro zona
110
SAD
100
Japan 90 80
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008

9. Kolaps svjetske trgovine
Kolaps se ne može objasniti trendovima iz prošlosti % 25 20 15 10 5 -5
-10
-15
-20
-25
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008

10. Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene)
Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene u odnosu na predhodni kvartal)
2007
2008
2009 Q2 Q3 Q4 Q1
OECD-Total
0.6
0.7
0.5
-0.1
-0.5
-1.9
-2.1
0.0
Evropska unija
-0.2
-0.4
-1.8
-2.4
-0.3
Euro zona
0.4
-2.5
Glavnih sedam
0.3
-0.6
Kanada
1.0
0.1
-0.9
-1.4 ..
Francuska
-1.3
Njemačka
0.8
1.6
-3.5
Italija
0.2
-0.8
-2.7
Japan
-1.1
-1.0
-3.1
0.9
V. Britanija
-0.7
SAD
-1.6

11. Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene)
Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene u odnosu na isti kvartal predh. godine)
2007
2008
2009 Q2 Q3 Q4 Q1
OECD-Total
2.6
2.8
2.7
2.4
1.7
0.5
-2.1
-4.7
-4.6
Evropska unija
0.7
-1.6
-4.8
Euro zona
2.2
1.5
-1.7
-4.9
Glavnih sedam
2.1
2.5
1.9
1.3
0.0
-2.3
Kanada
3.0
0.3
-1.0 ..
Francuska
1.0
0.1
-3.4
-2.6
Njemačka
1.6
2.9
2.0
0.8
-1.8
-6.7
-5.9
Italija
1.8
0.2
0.4
-0.3
-1.3
-3.0
-6.0
Japan
0.6
-4.5
-8.3
-6.5
V. Britanija
-5.6
SAD
-1.9
-3.3
-3.9

12. Rast (pad) GDP-a prema predhodnom kvartalu
Ukupni rast u odnosu na isti kvartal predhodne godine

13. Zašto bi globalna kriza mogla biti duga?
Nivo stepena povjerenja kupaca 7 najvećih OECD ekonomija
110
Drugi naftni šok
Zalivski rat
Južnoazijska kriza
Dot Com krah
11 sep 01
2008 finans kriza
ERM kriza
105
100 95 90 85
1978
1981
1984
1987
1990
1993
1996
1999
2002
2005
2008 13

14. Imaju li priče o izlasku iz krize realne temelje ...
Najčešće prognoze – recesija je zaustavljena, pa u drugom polugođu treba očekivati postepeno poboljšanje
Managerske prognoze - PMI indikatori (purchasing managers index – kompozitna ocjena nosilaca ekonomskih aktivnosti) su počeli da rastu
Predsjednik Evropske centralne banke Jean-Claude Trichet - oporavak u Evropi treba očekivati tek krajem godine.
Dobici američkih banaka i rast berzanskih akcija je više rezultat promjena računovodstvenih pravila u SAD, nego realnog poboljšanja njene ekonomije.

15. ... Imaju li priče o izlasku iz krize realne temelje
Alex Dibelius – Goldman Sachs: Budućnost ne mogu prognozirati, ali rast kurseva dionica ne znači i kraj finansiske krize, a iskustvo nas uči da mi kao bankari i kao upravljači rizika moramo biti spremni na najgore
Velimir Bole – Kriza neće imati oblik slova V nego slova U. Kada bude dostignuto dno, kriza se neće više produbljivati, ali neće nakon toga doći o brzog rasta.
Prva slika sadašnje ekonomske krize je bila bankarska kriza, a druga slika recesija. Treća slika će biti kriza nastala zbog eksplozije budžetskih deficita (do 2014 ukupni javni dug će narasti do 115% GDP-a, u upoređenju sa 75% u % je općeprihvaćena mjera održivosti deficita).

16. Stilizirani scenariji oporavka
Brzi oporavak (1)
Output
Trend proteklog rasta
Novi put postkriznog rasta (2)
Stagnacija (3)
Dvostruko duboka recesija (4)
“Green Shots”
Vrijeme

17. OECD Scenario ... Dva glavna područja:
OECD Scenario ...
Dva glavna područja:
ozdravljenje i regulacija finansijskog sektora i čvršći risk management i
restauracija uslova za kratkoročni i dugoročni ekonomski rast (reformiranje antikonkurentskih regulacija, reduciranje poreskih opterećenja ljudi sa nižim primanjima, lansiranje velikih infrastrukturnih projekata i razvoj različitih trening i obrazovnih programa za nezaposlene)

18. ... OECD Scenario
Jača i revitalizirana ekonomija – unapređenje regulacija, jačanje korporativnog upravljanja, podrška inovacijama, promocija trgovine investicija i konkurencije, razvoj politika održivog rasta,
Čišća ekonomija i jačanje povjerenja u globalizaciju – promoviranje transparentnosti i integriteta, borba protiv korupcije i pranja novca, protiv utaja poreza i klimatske promjene.
Ravnopravnija ekonomija – smanjivanje nezaposlenosti i socijalne inkluzije, jačanje razvoja, adekvatno obrazovanje i zdravstvena zaštita.

19. BiH – šta nas očekuje?
Jesmo li proučili dubinu i stvarne izvore krize?
Jesmo li sposobni donijeti adekvatne i prostudirane mjere na svim nivoima vlasti
Hoćemo li zaboraviti gorke reforme na račun kupovanja socijalnog mira i zaštite vladajuće birokracije?
Možemo li dalje uz ovakvu strukturu države i ekonomije?
Možemo li se osloboditi balasta dogovorne ekonomije i naslaga samoupravljanja?

20. Sistemski hendikepi: dalje padanje rasta
Zaostajanje u konvergenciji prema okruženju
Najslabiji rezultati tranzicijskih reformi
Ogromni trgovinski debalans
Najniži nivo ekonomskih sloboda u regiji
Egzogenost modela rasta

21. Bih i konvergencija sa tranzicijskim zemljama

22. SEE, Tranzicijski indikatori, 2007
Velika privatizacija
Mala privatizacija
Restrukturiranje preduzeća
Liberalizacija cijena
Trgovinski sistem
Politika konkurencije
Reforma banaka
Nebankarske finansijske institucije
Opća reforma infrastrukture
Tele-komunikacije
Željeznica
Električna energija
Ceste
Voda i otpadne vode
Albanija
3,00
4,00
2,33
4,33
2,00
2,67
1,67
B&H
3,67
Bugarska
3,33
Hrvatska
Make-donija
Crna Gora
1,00
Rumunija
Srbija
Slovenija 22

23. BiH, Vanjska trgovina i deficiti, 1996-2007, mio US$

24. Najniže ekonomske slobode u regiji
Business sloboda
Trgovinska sloboda
Poreska sloboda
Veličina vlada
Monetarna sloboda
Investicijska sloboda
Finansijska sloboda
Imovinska prava
Sloboda od korupcije
Sloboda rada 50
100
100 = najslobodnije
=svjetski prosjek

25. Egzogenost rasta: stope GDP-a i strane pomoći
Trend linije 25

26. Faktori stvaranja blagostanja

27. Neke naučene lekcije
Tragično zatvaranje i kašnjenje restrukturiranja faktora rasta – makro nivo (Slovenija)
Otrovne subvnencije i beneficije - mezo nivo (Hrvatska brodogradnja)
Etničko i korupcijsko restrukturiranje preduzeća (Elektroprivreda, Energoinvest, Energopetrol)
Porezi, ekonomski rast i zapošljavanje

28. Irska – strmoglavljenje stope nezaposlenosti
Nezaposlenost u Irskoj je pala sa 17% na ispod 4% u ciglih 16 godina, prvenstveno zahvaljujući kresanju poreza
Početak kresanja poreza na lične prihode
Početak kresanja poreza na prihode od kapitala
20%
Početak kresanja korporacijskih poreza
17,29%
15,70%
15%
12,90%
10%
7,33% 5%
4,50%
3,87%
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2007

29. BiH - Kriza kao šansa - 1
Dramatično i brzo poboljšanje ekonomskih sloboda na svim glavnim područjima sloboda;
Postizanje istinski jedinstvenog ekonomskog prostora i efikasnog ekonomskog managementa;
Dramatično reduciranje javne potrošnje i birokracije (cilj - 15% godišnje) i preusmjerivanje ušteđenih sredstava u razvoj preduzetništva;

30. BiH - Kriza kao šansa - 2
Postizanje dugoročnog konsenzusa (vlada-sindikat-poslodavci - švedska kriza kao model)
Poboljšanje kvaliteta i efikasnosti javne potrošnje kao podrška ekonomskom rastu, stvaranju novih radnih mjesta i smanjenje siromaštva;
Poreske reforme, reforme javne uprave, reforme zdravstvenog i školskog sistema, posebno visokoškolskog (preduzetnička i inovativna sfera);

31. BiH - Kriza kao šansa - 3
Brzi završetak procesa privatizacije, uključujući i početak masovnije privatizacije telekoma te programi restrukturiranja certifikatima privatiziranih preduzeća;
Masovnije ulaganje u visoko obrazovanje i R&D aktivnosti, te razvoj “vanškolskih” vještina i LLL sistema
Ubrzani razvoj infrastrukture budućnosti (širokopojasni internet, triple helix struktura, jeftin i efikasan javni transport)

32. BiH - Kriza kao šansa - 4
Javni radovi sa brzim efektom – transportni koridor (autoput, željeznica, komunikacije) i masovniji potsticaj stanogradnji (individualnoj i tržišnoj) i revitalizaciji ruralnih područja
Integrirana energetska strategija, koordinacija sektorskih ulaganja, povećanje energetske efikasnosti i modernizacija i demonopolizacija distribucije.

33. Strategija jačanja šansi za izlazak iz krize- 5 C
Cash
Costs
Connectivity
Consumer
Competition