1. Telekomunikimi dhe Rrjetat
Kapitulli 6
Kapitulli 6, Telekomunikimi dhe Networks, pershkruan konceptet baze dhe komponentet e rrjetave qe perdoren per komunikim te dhenash.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

2. Principe dhe Objektiva
Komunikimi efektiv eshte esencial per suksesin e organizates.
Percaktimi i termave komunikim dhe telekomunikim si dhe pershkrimi i komponenteve te nje sistemi telekomunikimi.
Rrjetat jane kthyer ne nje çeshtje konektiviteti mjaft te rendesishme per organizatat. Perdorimi efektiv i telekomunikimit eshte mjaft i rendesishem per suksesin e organizatave ne ditet e sotme. Ne nje ambjent, ku njerezit mund te veprojne per te patur mundesira per te zgjidhur probleme apo per t’i shtruar ato perpara konkurenteve te tyre, te kene te drejten te kene informacionin e duhur ne kohen e duhur, eshte mjaft e rendesishme. Komunikimi efiçent dhe efektiv eshte çeles per suksesin e bizneseve.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

3. Principe dhe Objektiva
Teknologjia e komunikimit ka bere qe njerezit jane ne gjendje te dergojne dhe te marrin te gjitha format e informacioneve ne distanca te medha dhe me shpejtesi te medha.
Identifikimi i tre tipeve te mediave te komunikimit si dhe diskutimi karakteristikave baze te seciles prej tyre.
Identifikimi i tipeve te ndryshme te pajisjeve harduere te telekomunikimit si dhe diskutimi i rolit qe luan secila prej tyre.
Identifikimi i perfitimeve qe vijne nga rrjetat e telekomunikimit.
Percaktimi i tre alternativave te perpunimit te shperndare si dhe diskutimi i karakteristikave te tyre baze.
Per caktimi i termit topologjise se rrjetave si dhe identifikimi i pese alternativave.
Ne telekomunikim, tendenca eshte volumi me i madh ose me shume tipe informacionesh qe duhen te transmetohen me shpejte. Eshte mjaft e rendesishme te kuptohet teknologjia qe e ben te meundur kete.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

4. Principe dhe Objektiva
Perdorimi efektiv i telekomunikimeve dhe network-eve e kthejne kompanine ne nje organizate te fuishme dhe kreative, duke i dhene asaj nje avantazh kompetitiv afat gjate.
Identifikimi dhe diskutim i shkurter per disa nga aplikimet e telekomunikimeve.

5. Veshtrim mbi Sistemet e Telekomunimikimit
Komunikim percaktohet si transmetimi i sinjalit nepermjet nje mediumi nga derguesi tek marresi.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

6. Komunikimi Komunikimi
Mesazhi (e dhene dhe informacion) komunikohet nepermjet sinjalit. Mediumi i transmetimit “mbart” sinjalin.

7. Komunikimi Komunikimi dhe Telekomunikimi
Ne te foluren njerezore, derguesi transmeton nje sinjal nepermjet mediumit te transmetimit, ajrit.
Ne telekomunikim, derguesi transmeton nje sinjal nepermjet nje kablli ose mediumeve te tjera te telekomunikimit.

8. Telekomunikimi Elementet e Telekomunikimit
Pajisjet e Telekomunikimit trasmetojne sinjalin ndermjet kompjuterave dhe mediave te transmetimit

9. Mediat e Telekomunikimit
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

10. Karakteristikat baze te kanaleve te komunikimit
Simplex channel
Half-duplex
Full-duplex channel

11. Bandwidth
Zona e frekuencave qe nje sinjal elektronik ze ne medium te caktuar transmetimi.

12. Broadband
Telekomunikimi, ne te cilin nje gjeresi bande e frekuencave eshte e vlefshme per transmetimin e informacionit, duke lejuar keshtu qe nje sasi me e madhe informacioni te transmetohet ne njesine e kohes.

13. Ligji themelor i Shannon ne lidhje me Teorine e Informacionit
Kapaciteti mbartes i nje kanali te informacionit eshte ne proporcion te drejte me bandwidth e tij – sa me e gjere bandwidth, aq me shume informacion mund te mbartet.

14. Tipet e Media-ve Twisted-Pair (telat dysh)
Coaxial Cable (kabllot koaksial)
Fiber-Optic Cable (fibrat optik)
Microwave Transmission (transmetimi me mikrovale)
Tipe te ndryshme te mediave te komunikimit kane karakteristika te ndryshme, duke perfshire shpejtesi dhe kapacitete te ndryshme. Ashtu si dhe komponentet e tjera te nje sistemi informacioni, zgjedhja e medium-eve varet nga qellimi i sistemit te telekomunikimit ne nje SI. Media e zgjedhur duhet te jete sa me adaptive, me kosto efektive e qe te mbeshtese objektivat. Media eshte kritike ne gjithe efiçencen dhe efektivitetin e tere sistemit.
3 tipet e para te mediave – telat dysh, kabllot koaksial dhe ato te fibrave optike – zakonisht jane media percjellese. Dmth, nje sinjal percillet mbi nje medium fizik. Microwave dhe format e tjera te transmetimit pa kabllo quhen media transmetimi (broadcast media). Ne pergjithesi, ka me pak gabime ne llojin e pare te mediave se ne te dytin.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

15. TELI DYSH & KABLLI KOAXIAL

16. Kabllot e Fibrave Optik

17. TRANSMETIMI ME MIKROVALE & SATELITE
Transmetimi me mikrovale (transmetim ne vije te drejte) kerkon vendosjen e pajisjeve ne pika te larta (maja malesh, kullash ose godinash te larta,etj)
Transmetimi me satelit kerkon vendosjen e sateliteve (Stacione transmetimi) per te marre sinjalet nga nje pike dhe per ti rintransmetuar ne nje pike tjeter te tokes

18. Transmetimi me celular
Skenari i nje transmetimi tipik me celular
Duke perdorur telefonin celular nga nje makine, thirresi (1) i bie numrit. Sinjali dergohet nga antena e makines tek antena e celularit te vendosur ne qelizen (2). Sinjali dergohet ne zyren rajonale te celulareve, e cila quhet zyra e regjistrimit te telefonise celulare (MTSO) (3). Sinjali ndryshohet (switch) ne drejtim te stacionit me te afert me thirrjen(4) te kompanise lokale te telefonise. Pasi integrohet ne sistemin normal te telefonise, thirrja ndryshohet automatikisht ne numrin e rene nga origjina (5). E gjitha kjo behet pa asistencen e ndonje operatori.

19. Pajisjet e Telekomunikimit
Pajisjet e telekomunikimit jane hardware qe realizojne nje transmetim elektronik ose e bejne ate (transmetimin) me efiçent.
Modeme, multiplexera, dhe front-end processore jane shembuj te pajisjeve te telekomunikimit.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

20. Pajisjet Modem-et: Analog Digital
Modemet per qellime speciale (Special-purpose modems)
Multiplexers
Front-end processors
Shpesh, e dhena dergohet ne nje rrjet telefonik te rregullt, i cili transmeton sinjale analog. Nje sinjal analog eshte nje sinjal i vazhduar; linjat e transmetimit variojne ne nje numer te pafund gjendjesh. Valet analoge mund te transportojne nje zone te vazhduar te dhenash. Nga ana tjeter, kompjuterat prodhojne sinjale dixhital. sinjalet dixhital dergojne impulse diskrete (jo te vazhdueshme) dhe perfaqesojne nje numer te kufizuar gjendjesh. Ne rastin e kompjuterit, kemi dy gjendje. Per te derguar nje sinjal dixhital mbi nje linje analoge, sinjali duhet me pare te modulohet, ose te ndryshohet ne nje form qe mund te transportohet nga nje linje analoge. Kur sinjali merret, ai duhet te demodulohet, ne menyre qe kompjuteri ta kuptojet. Kjo eshte cfare nje modem ben.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

21. Modemet Si punon nje Modem
Sinjalet dixhitale modulohen ne sinjale analoge, te cilet mund te mbarten ne linjat e zakonshme te telefonise. Sinjalet analoge demodulohen ne sinjale dixhitale nga modemi marres.

22. Multiplexer-at
Perdorimi i Multiplexer-it konsiston ne nje Link komunikimi te vetem per komunikimin e te dhenave

23. Front-End Processors Proçesoret Front-End
Proçesoret F-E marrin persiper peshen e menaxhimit te komunikimit jashte proçesorit kryesor

24. Mbartesit dhe Sherbimet
Mbartesit e telekomunikimit perbejne infrastrukturen teknologjike, si psh linjat apo satelitet, qe bejne te mundur qe e dhena ta transportohet nga nje vend ne nje tjeter. Mbartesit mund te ofrojne dhe sherbime perdoruesve.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

25. Mbartesit dhe Sherbimet
Mbartesit e zakonshem
Mbartesit ‘Value-added’
Linjat Switched dhe dedicated
Private branch exchange (PBX)
Wide-area telecommunications service (WATS)
Sherbimet e Phone dhe dialing
Digital subscriber line (DSL)
T1 Carrier
Mbartesit e zakonshem jane kompanite e telefonise se zakonshme. Mbartesit per qellime speciale ofrojne sherbime jashte telefonise. Zakonisht keto jane mbartes ‘value-added’ te cilat jane kompani qe ju shesin sherbimet te regjistruareve nepermjet sistemeve te tyre te telekomunikimeve. Shume mbartesa te zakonshem jane gjithashtu ‘value added’ per disa kliente. Disa mbartes ‘vlere te shtuar” jane pale te treta.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

26. Integrated Services Digital Network (ISDN)

27. Mbartesit dhe Sherbimet

28. Rrjetat & Perpunimi i Shperndare
Rrjetat e telekomunikimit po behen gjithnje me te rendesishem aq me teper qe po bejne te mundur qe puna te behet ku dhe kurdo eshte me avantazhuese. Te dhenat, software, hardware dhe burime te tjera and other resources po behen te “kudondodhura” – qe do te thote qe ato mund te aksesohen nga kushdo lehtesisht, ne çdo kohe dhe ne çdo vend.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

29. Strategjite baze te Perpunimit
Perpunimi i Centralizuar
Perpunimi i Decentralizuar
Perpunimi i Shperndare
Jane 3 strategjite baze te perpunimit kur perdoren me shume se 2 kompjutera. Ne perpunimin e centralizuar, te gjitha perpunimet kryhen ne nje vend. Kjo eshte strategjia me e lehte per departamentin e SI per te kontrolluar dhe eshte me e pershtatshme kur nje ndermarrje do te kete nje siguri te shkalles se larte. Ne perpunimin e decentralizuar, vendndodhje te ndryshme kane pajisjet e tyre te perpunimit. Pajisjet ne vendndodhje te ndryshme nuk jane te lidhura me njera-tjetern. Kjo strategji funksionon mire kur kemi njesi qe operojne ne mneyre te pavarur dhe nuk kemi kembim te dhenash midis njesive. Ne perpunimin e shperndare, kompjuterat ne vendndodhje te ndryshme jane te lidhur me rrjeta komunikimi. Te dhenat dhe perpunimi jane vendosur aty ku eshte me efiçente dhe efektive. Psh, te dhenat dhe programet e perdorura nga zyra e Tiranes vendosen ne Tirane, dhe ato qe perdoren kryesisht nga zyra e Durresit do te vendosen ne Durres. Perdoruesit e te dy vendndodhjeve mund te aksesojne te dhenat dhe programet e anes tjeter sa here qe ju duhen.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

30. Koncepte dhe Konsiderata ne lidhje me Network
Topologjia e Network
Ring network
Bus network
Hierarchical
Star network
Hybrid network
Tipet e Network
Local Area Networks
Wide Area Networks
International networks
Home and small business networks
Topologjia e rrjetave pershkruan si eshte e organizuar nga ana llogjike nje rrjet – dmth, si te dhenat qarkullojne ne nje rrjet. Ne vartesi te distances midis nyjeve dhe sherbimeve te ofruara, rrjetat klasisfikohen ne LAN (local area networks) ose ne WAN (wide area networks).
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

31. Topologjia Network (ring, bus)

32. Topologjia Network (hierarchical, star)

33. Topologjia Network (hybrid)

34. Local Area Networks
Nje LAN tipik eshte nje topologji Bus. Te gjithe perdoruesit e rrjetit brenda nje godine zyrash mund te lidhen me njeri tjetrin per komunikim te shpejte. Psh perdoruesi i “kerkimit dhe zhvillimit” mund te dergoje nje dokument nga kompjuteri i tij per tu printuar tek nje printer i vendosur ne qendren e publikimeve desktop.

35. Wide Area Networks Nje WAN
WAN jane kryesisht rrjeta te komunikimit ne distance te madhe, te perdorura nga organizatat apo individet ne mbare boten. Lidhjet midis vendndodhjeve ose nyjeve (vijat e nderprera) mund te jene kombinim me satelit, mikrovale ose me kabllo.

36. Home and Small Business Networks
Lidhja e pajisjeve duke perdorur rrjetin e shtepise

37. Terminal-to-Host
Lidhja Terminal-me-Host

38. File Server Lidhja File Server
Serveri i Fileve i dergon perdoruesit skedarin e plote qe permban te dhenat e kerkuara. Te dhenat e download-uar me tej analizohen, manipulohen, formatohen dhe afishohen nga programi qe egzekutohet nga PC e perdoruesit.

39. Client/Server Lidhja Client/Server
Shume platforma kompjuterike, te quajtura server, perdoren per funksione speciale si menaxhimi i te dhenave, ruajtja e te dhenave, printimi, komunikimi, sigurise se rrjetit dhe egzekutimit te programit. Çdo server eshte i aksesueshem nga te gjithe kompjuterat e rrjetit. Nje server shperndan programet dhe skedaret e te dhenave kompjuterave te tjere (clients) ne rrjete, sipas kerkeses se tyre. Klienti kerkon sherbime nga serverat, ofron nje nderfqes perdoruesi dhe i paraqet rezultatet perdoruesit. Sapo e dhena kalon nga serveri tek klienti, e dhena mund te perpunohet nga klienti.

40. Softueret e Komunikimit dhe Protokollet
Softueret e komunikimit jane te nevojshme per funksionimin e nje rrjeti. Protokollet jane rregullat dhe standartet qe lejojne pajisjet te komunikojne me njera tjetern. Shembuj te protokolleve jo-teknologjik jane shtrengimet e duareve ne mbledhjet e organizuara nga biznest. Ne softueret e komunikimit jane implementuar disa protokolle.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

41. Software e Komunikimit
Network operating systems (NOS)
Network management software

42. Protokollet e Komunikimit
Open Systems Interconnection (OSI) model
Transmission Control Protocol/Internet Protocol (TCP/IP)
Systems Network Architecture (SNA)
Ethernet
Asynchronous Transfer Mode (TM)
Bluetooth

43. Open Systems Interconnection (OSI) Model
7 shtresat e modelit OSI
Ky model (OSI) eshte dizenjuar per te bere te mundur komunikimin midis kompjuterave te ndryshem, te prodhuesve te ndryshem qe perdorin sisteme operativ te ndryshem – per aq kohe sa secili prej tyre eshte jane konform modelit OSI

44. Open Systems Interconnection (OSI) Model
APPLICATION LAYER: kontrollon inputet e perdoruesit dhe egzekuton programin aplikativ te perdorueit ne kompjuterin host
PRESENTATION LAYER: formaton te dhenat, qe mund t’i paraqiten perdoruesit ose hostit.Psh, te dhenat qe do te paraqiten ne ekranin e perdoruesit duhet te formatohen ne numerin korrekt te rreshtave per ekran dhe te karaktereve per rresht
SESSION LAYER: fillon, mban dhe perfundon çdo sesion. Nje sesion konsiston ne te gjitha frame-t plus sinjalet qe tregojne filimin dhe fundin

45. Open Systems Interconnection (OSI) Model
TRANSPORT LAYER: lejon perdoruesit dhe nyjet host te komunikojne me nj-tj. Gjithashtu, sinkronizon pajisjet me shpejtesi te madhe dhe te vogel si dhe pajisjte me shume output-e
NETWORK LAYER: ben qe Physical Layer te transferoje framet nga nje nyje ne tjetren
DATA LINK LAYER: formaton te dhenat ne nje rekord, te quajtur nje frame si dhe kryen “error dectetion”
PHYSICAL LAYER: transferon te dhenat nga nje nyje ne nje tjeter

46. Network Interconnectivity Technology
Shume rrjeta kane pajisje nderlidhjeje – dmth, hardware dhe software qe i lidhin ato me me rrjeta te tjera e qe perdorin protokolle ose standarte te tjera. Bridges, routers, gateways, dhe switches jane shembuj te ketyre pajisjeve.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

47. Bridge, Routers & Gateways
Bridge, Router dhe Gareway
Nje switch luan rolin edhe te nje routeri dhe te nje gateway

48. Telekomunikimi dhe Aplikimet
Rrjeta e telekomunikimit jane infrastruktura teknologjike qe ndermarrjet perdorin per te permbushur objektivat e tyre. Rrjeta bejne qe te dhenat te aksesohen nga vendet remote, punonjesit te komunikojne leketronikisht me njeri tjetrin, po ashtu klientet me furnitoret. Ne shume kompani, rrjetat jane te domosdoshme per te bere biznes.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

49. Telekomunikimi dhe Aplikimet
Voice mail
Electronic software distribution
Telecommuting
Videoconferencing
Electronic data interchange (EDI)
Shume nga ne perdorin posten elektronike apo ate zanore – aq sa shume nuk mund ta imagjinojne jeten e tyre pa .
Ne “electronic software distribution”, software instalohet ne nje file server qe perdoruesit te kene mundei te shkarkojne ne makinat e tyre desktop. Kjo eshte shume me efiçente se sa te shkosh ne çdo kompjuter per te ngarkuar (load) software. Disa kompani ju lejojne te shkarkoni (download) software nga Interneti.
Telecommuting lejon punonjesit te punojne larg zyres duke perdorur kompjuterat personal dhe rrjetat per te qene ne kontakt.
Videoconferencing lejon individet te komunikojne verbalisht, po ashtu te shohin njeri tjetrin si dhe te shohin te njejtat dokumenta.
Kozeta Sevrani - Sistemet e Informacionit

50. Videoconferencing Videokonferenca
Videokonferenca lejon pjesmarresit te realizojne mbledhjet ne distance “ballperballe”, duke eliminuar kostot e udhetimit

51. Electronic Data Interchange (EDI)
Shume organizata insistojne qe furnitoret te operojne duke perdorur sistemet EDI. Shpesh lidhjet EDI behen direkt midis shitesave dhe bleresave, ne menyre alternative (a); linjat mund te ofrohen nga nje pale e trete, te cilet ofrojne ‘data conversion’ dhe sherbime te tjera per pjesmarresit (b).

52. Public Network Services
Sherbimet e rrjetave publike ju ofrojne perdoruesve informacionet me te fundit qe ata kerkojne per te qene kompetitiv. Psh Yahoo ju lejon perdoruesve (te regjistruar) te shohin ne çdo minute kuotat e burses.

53. Permbledhje
Komunikimi – çdo proçes qe lejon informacionin te kaloje nga derguesi tek nje ose shume marres
Media te telekomunikimit - telat dysh, kabllot koaksial si dhe kabllot e fibrave optik
Modem-e - kthen sinjalet nga digital ne analog per transmetim, pastaj e kthen mbrapsht ne digital
Ethernet – teknologjia me e perhapur e instalimit te rrjetave local area network (LAN)