1. بسم الله الرحمن الرحيم

2. سنجش سرمايه اجتماعيكاربران فيسبوك

3. دکتر حمید عبداللهیان، دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران مهین شیخ انصاری، دانشجوی دکترای جامعه شناسی دانشگاه پیام نور تهران هفتم اسفند ماه 1391

5. اما ابتدا ضروري است بعضي از مفاهيم بر اساس واقعيتهاي دنياي مجازي بازتعريف شوند و يكي از اين مفاهيم ساختار است.

6. در جهان مجازی، هر شبكه يا گروه اجتماعي براي هدف خاصي طراحي شده است و امكانات و محدوديتهايي كه براي كاربران آن شبكه يا گروه اجتماعي در نظر گرفته شده نيز با توجه به اين هدف متفاوت است. ما در اینجا هدف از طراحي يك شبكه يا گروه اجتماعي و امكانات و محدوديتهايي كه در آن براي كاربران در نظر گرفته شده و بر روي هم يك كل نظام مند را مي سازند، ساختار آن شبكه يا گروه اجتماعي در فضاي مجازي مي ناميم ( عبداللهيان، شيخ انصاري، 1391)

7. مهمترین امکان در فيسبوك به زمينه ای مربوط مي شود که برای توليد سرمايه اجتماعي فراهم شده است. این زمینه را با بحثهای نظری بوردیو و دیگران پی می گیریم.

8. يكي از شرايط لازم براي توليد سرمايه اجتماعي شبكه اي با دوام از روابط است. امكان ” يافتن دوست “ در فيسبوك بورديو نتايج تحقيق نشان مي دهد كه كاربران ايراني بيشتر براي ارتباط با دوستان خود در زندگي واقعي از فيسبوك استفاده مي كنند. كاربران با استفاده از “ امكان يافتن دوست “ با دادن نام خانوادگي، نام دبستان، دبيرستان، دانشگاه، محل تولد يا... مي توانند دوستان خود در هر مقطعي از زندگيشان را پيدا كنند و براي آنها دعوتنامه بفرستند و شبكه اي با دوام از روابط با آنها ايجاد كنند. بورديو سرمايه اجتماعي را جمع منابع واقعي يا بالقوه اي مي داند كه حاصل از شبكه اي با دوام از روابط كمابيش نهادينه شده آشنايي و شناخت متقابل است (1992).

9. بستگي ساختار اجتماعي براي توليد سرمايه اجتماعي لازم است بستگي ساختاري در فيسبوك كلمن بستگي ساختار اجتماعي را براي توليد سرمايه اجتماعي لازم مي داند (1994). هنگامي كه كاربر فردي را به حلقه آشنايان خود دعوت مي كند و او دعوتش را مي پذيرد حلقه آشنايانشان براي هم قابل رويت مي شوند كه اين امر باعث آشنايي كاربران با افراد جديد مي شود. شبكه با بستگي

10. شبكه هاي متداخل در مدرنيته يكي از بخش هاي تقاضا و عرضه براي سرمايه اجتماعي در جامعه مدرن است. شبكه هاي متداخل در فيسبوك فوكوياما نتايج تحقيق نشان مي دهد “ قانون رويت “ در فيسوك به كاربر ايراني اين اختيار را مي دهد تا محدوده دسترسي به اطلاعاتش را براي حلقه آشنايان خويش تنظيم كند اين قابليت موجب مي شود دامنه آشنايان كاربر گسترده شود و دوستان صميمي، افراد فاميل، همكاران، آشنايان و.. را در بر گيرد و كاربر مي تواند هم روابط دوستانه و هم روابط كاريش را در صفحات فيسبوك سامان دهد. فوكوياما شبكه ها را گروهي از عاملان منفردي مي دانند كه در هنجارها و ارزشهاي فراتر از ارزشها و هنجاري لازم براي داد و ستدهاي متداول بازار، مشترك هستند. اين هنجارها و ارزش ها از هنجار ساده دو سويه مشترك بين دو دوست گرفته تا نظام هاي ارزشي پيچيده كه مذاهب سازمان يافته ايجاد كرده اند ادامه مي يابد ( فوكوياما، 1997).

12. سرمايه اجتماعي قبل از هرچیز لازم است فضای نظری بحث خود را مشخص کنیم و برای اين منظور از مفهوم سرمایه اجتماعی استفاده می کنیم. سرمايه اجتماعي مفهومی قابل انعطاف با كاربرد در زمينه هاي گوناگون و تعاريف متنوع است ولي تعريف عام آن به منافعي اشاره دارد كه ما از روابط اجتماعيمان دريافت مي كنيم. اين منافع مي تواند مانند پيشرفت كاري، موفقيتهاي سازماني و ديگر جنبه هاي مثبت اجتماعي نظير سلامت عمومي بهتر و نرخ كمتر جنايت باشد ( لين، 2009 ؛ تومای و همکاران، 2010).

13. سرمايه اجتماعي در شبكه هاي اجتماعي اما آنچه مد نظر ما در این تحقیق بوده مفهومی است که الیسون از آن برای تعریف و تحقیق در باره سرمایه اجتماعی استفاده کرده است. اليسون و همكارانش (2007) سرمايه اجتماعي را به عنوان منابعي كه در شبكه هاي اجتماعي ايجاد شده تعريف كرده اند و اعتقاد دارند كه اينگونه ارتباطات منافع زيادي براي كساني به ارمغان مي آورد كه در اين شبكه ها فعاليت مي كنند. از اين منظر‏، سرمايه اجتماعي از طريق كنش با ديگران ايجاد می شود و بنابراين متعلق به گروهي از افراد است كه با يكديگر مرتبطند و نه به افراد ( استنفيلد و همكاران، 2008 و كلمن، 1988). اما خود الیسون هم برداشت خویش را بر اساس نظر پوتنام تنظیم کرده که بد نیست در زیر به آن اشاره کنیم.

14. پوتنام و سه نوع سرمايه اجتماعي نظريه سرمايه اجتماعي بين سه نوع سرمايه اجتماعي تمايز قايل است : سرمايه اجتماعي پيوند بخش اين نوع سرمايه اجتماعی ارتباط بين افراد و گروههای نا آشنا را تقويت می کند. سرمايه اجتماعي پيوند مدار ( استنفيلد و همكاران، 2008 و پوتنام 2000). اين نوع سرمايه اجتماعی به تقويت روابط بين گروههای آشنا ( اقوام و خويشاوندان و دوستان ) کمک می کند. سرمايه اجتماعي نگهدارنده ( اليسون و همکاران، 2007). اليسون و همکاران معتقدند وقتی فردی می تواند روابط موجودش را حفظ کند يعنی از چنين سرمايه ای برخوردار است ( همان ). از اینجاست که ما رویکرد نظری خود را بر مبنای سه نوع سرمایه اجتماعی الیسون متمرکز می کنیم. Bridging social capital. Bonding social capital. Maintained Social capital.

15. 1- سرمايه اجتماعي پيوند بخش اين مقاله " سرمايه اجتماعي پيوندبخش " را روابط نااستوار بين افراد و كسب اطلاعات از طريق سايتهاي شبكه هاي اجتماعي مجازي مي داند هرچند كه اين روابط چندان هم شخصي يا احساسي نيست. اين روابط را گرانووتر (1982) " روابط ضعيف " ناميد، يعنی همان ارتباطاتي كه اغلب از نظر كمي و تعداد بسيار بزرگ است اما از حد معينی بالاتر نمی رود تا بتواند همانند روابط خانوادگی عمل کند.

16. 2- سرمايه اجتماعي پيوندمدار سرمايه اجتماعي پيوندمدار به عنوان روابط بسيار نزديك شرح داده می شود بخصوص در جايي كه نوعی پشتيبانی احساسي در بين افراد مبادله می شود ( استنفيلد، 2008) اين نوع سرمايه اجتماعي را مبتنی بر روابطي شرح می دهد كه ما با دوستان بسيار نزديك و اعضاي خانواده داريم. اين نوع سرمايه اجتماعي را گرانووتر (1982) روابط قوي مي نامد.

17. 3- سرمايه اجتماعي نگهدارنده نوع سومی از سرمايه اجتماعی نيز بنام سرمايه اجتماعی نگهدارنده وجود دارد. سرمايه اجتماعي نگهدارنده به حفظ روابط با دوستان يا آشنايان قديمي اشاره می کند و اينكه اين روابط ممكن است به دليل تغيير مكان از دست بروند ( اليسون و همكاران، 2007 ؛ پوتنام، 2000).

18. جمع بندی نظری ادعای نظری ما این است که مدل الیسون تبیین کننده شکل گیری سرمایه اجتماعی پیوند بخش و نگهدارنده در میان کاربران ایرانی فیسبوک می باشد. براي آزمون كفايت تجربي اين ادعاي نظري از فرضيه زير استفاده كرده ايم :

19. فرضيه تحقيق هرچه ميزان استفاده از فيسبوک افزايش می يابد انواع سرمايه اجتماعی نيز در ميان کاربران افزايش می يابد. براي آزمون اين فرضيه‏، روش شناسي تركيبي زير را طراحي كرده ايم و ابتدا از بحث درباره ميدان تحقيق و جامعه آماري آن آغاز مي كنيم.

21. جامعه آماري كاربران اينترنت

22. واحد تحليل : كاربران شبكه اينترنتي فيسبوك در ایران. واحد مشاهده : علاوه بر افراد و داده هاي پرسشنامه ها، متن گفتگوهاي افراد در گروههاي كانون نيز مورد مشاهده علمي قرار گرفتند.

23. روش جمع آوري داده ها مشاهده مشاركتي پيمايش : ابزار گردآوري داده ها در روش پيمايش؛ پرسشنامه آنلاين و آفلاين گروههاي كانون

24. جمع آوري داده در روش آنلاين گزينش نمونه ها در روش آنلاين متفاوت و از نوع وارونه ( عبداللهيان، 1391) بود که با استفاده از نرم افزار سوپر ايميل اسپايدر، توليد پرسشنامه در محيط گوگل داكس، قراردادن لينك پرسشنامه بر روي وب سايت دبيرستانها و ارسال لينك پرسشنامه به ايميل دانشجويان انجام شد. البته‏، پس از برگشت پرسشنامه ها و با محاسبه واريانس در چند نوبت و مطلوب سازی حجم نمونه که با استفاده از فرمول محاسبه حجم نمونه در جوامع آماری کلان انجام شد، حجم نمونه تعيين و گزينش نمونه ها بطور همزمان انجام شد

25. جمع آوري داده در روش آفلاين گزينش نمونه ها در روش آفلاين، دبيرستانهاي دخترانه و پسرانه به روش خوشه اي از منطقه يک شمال تهران، مناطق شش و سه مركز تهران، مناطق دو و پنج غرب تهران، مناطق 11 و 17 جنوب تهران و منطقه هشت شرق تهران با شيوه ای تصادفی انتخاب شدند.

26. حجم نمونه در مجموع، حجم نمونه با احتساب نمونه های آنلاين و آفلاين بالغ بر 2437 نفر شد.

29. توزيع فراواني وضعيت عضويت در فيسبوك وضعيت عضويت فراوانيدرصد عضو فيس بوك 66227/2 عضو فيسبوك وشبكه هاي اجتماعي ديگر 37015/2 عضو شبكه هاي اجتماعي ديگر به جز فيسسبوك 1335/5 غير عضو در فيسبوك و شبكه هاي اجتماعي ديگر 127152/1

30. توزيع فراواني جنسيت جنسيت فراواني درصد زن 139657/3 مرد 103642/5 افراديكه پاسخ نداده اند 50/2 جمع 2437100

31. توزيع فراواني تحصيلات تحصيلاتفراوانيدرصد دانش آموز168569/1 ديپلم1425/8 ليسانس36915/1 فوق ليسانس1877/7 دكتري492 جمع243299/8 بي جواب50/2 جمع كل2437100

32. توزيع فراواني محل سكونت محل سكونت فراوانيدرصد تهران2085 85/6 ساير شهرها28711/8 خارج از كشور622/5 جمع 243499/9 بي جواب 30/1 جمع كل 2437100

33. توزيع فراواني گروه سني سنفراوانيدرصد گروه سني كمتر و برابر با 15 27211/2 گروه سني 16 تا 35 204684 گروه سني بالاتر از 35 1194/9 جمع كل2437100

35. فرضيه هاي عملياتي 1- ميانگين سه نوع سرمايه اجتماعي و رضايت از رابطه با دوستان كاربران فيسبوك بيشتر از كساني است كه كاربر فيسبوك نيستند. 2- افزايش شدت استفاده از فيسبوك موجب افزايش سرمايه اجتماعي پيوندبخش كاربران فيسبوك مي شود. 3- افزايش شدت استفاده از فيسبوك علت افزايش سرمايه اجتماعي پيوندمدار در بين كاربران فيسبوك است. 4- افزايش شدت استفاده از فيسبوك علت افزايش سرمايه اجتماعي نگهدارنده در بين كاربران فيسبوك است. 5- بين شدت استفاده از فيسبوك و ” رضايت از رابطه با دوستان “ همبستگي علي مثبت وجود دارد. 6- كسانيكه داراي عزت نفس پايين هستند بيشتر از كسانيكه عزت نفس بالايي دارند از فيسبوك براي گسترش روابطشان استفاده مي كنند. 7- كاربران فيسبوك از فيسبوك بيشتر براي ارتباط با دوستان خود در دنياي واقعي استفاده مي كنند.

36. روش ارزيابي فرضيه ها با سه روش 1- ارزيابي فرضيه ها با انجام آزمونهاي آماري 2- ارزيابي فرضيه ها با تحليل فازي 3- ارزيابي فرضيه ها با تحليل نتايج گروههاي كانون

37. را با انجام آزمون آماري T ارزيابي كرديم. نتايج را در اسلايد بعد ملاحظه مي كنيم.

38. يافته ها نشان مي دهند كه تفاوت ميانگين سرمايه اجتماعي پيوند بخش، سرمايه اجتماعي پيوند مدار، سرمايه اجتماعي نگهدارنده و رضايت از رابطه با دوستان بين دو گروه عضو و غير عضو در فيسبوك تصادفي نبوده است. فرضيه اول اثبات شد. نوع سرمايه اجتماعي آزمون T سطح معني داري سرمايه اجتماعي پيوند مدار 6/369-0/000 سرمايه اجتماعي پيوند بخش 7/594- 0/000 سرمايه اجتماعي نگهدارنده 4/554- 0/000 رضايت از رابطه با دوستان 3/222-0/001

39. را با انجام آزمون پيرسون ارزيابي كرديم. نتايج را در اسلايد بعد ملاحظه مي كنيم.

40. يافته ها نشان مي دهد كه همبستگي مثبت علي بين شدت استفاده از فيسبوك و سرمايه اجتماعي پيوند بخش و نگهدارنده و ” رضايت از رابطه با دوستان “ وجود دارد. فرضيه 2 و 4 و 5 اثبات شد و فرضيه 3 اثبات نشد كه بدين معني است كه همبستگي بين سرمايه اجتماعي پيوند مدار و شدت استفاده از فيسبوك وجود ندارد. سرمايه اجتماعي پيوند بخش سرمايه اجتماعي پيوند مدار سرمايه اجتماعي نگهدارنده رضايت از رابطه با دوستان شدت استفاده از فيسبوك 0/1900/0590/2030/115 درجه اطمينان0/0000/069 0/000

41. این فرضیه با آزمون آماري رگرسيون چند متغيره ارزيابي شد. در اسلايد بعد نتايج را ملاحظه مي كنيم.

42. ضريب استاندارد شده كاربران كه عزت نفس پايين دارند مدل ضرايب استاندارد نشده ضرايب استاندارد شده آزمون Tدرجه اطمينان Bاشتباه معيارBeta 1 (مبناي ثابت)21/2202/2139/5880/000 شدت استفاده از فيسبوك 0/197 0/093 0/220 2/1260/036 متغير وابسته : سرمايه اجتماعي پيوند بخش كاربران فيسبوكي كه عزت نفس پايين دارند

43. ضريب استاندارد شده كاربراني كه عزت نفس بالا دارند مدل ضرايب استاندارد نشده ضرايب استاندارد شده آزمون Tدرجه اطمينان Bاشتباه معيارBeta 1 (مبناي ثابت)25/623 0/458 55/9490/000 شدت استفاده از فيسبوك 0/100 0/019 0/172 5/2500/000 متغير وابسته : سرمايه اجتماعي پيوند بخش كاربران فيسبوكي كه عزت نفس بالايي دارند

44. ضريب استاندارد شده كاربراني كه عزت نفس پايين دارند از ضريب استاندارد شده كاربراني كه عزت نفس بالا دارند بيشتر است فرضيه 6 با روش آزمون آماري رگرسيون چند متغيره اثبات شد ضريب استاندارد شده كاربراني كه عزت نفس بالا دارند 0/172 ضريب استاندارد شده كاربراني كه عزت نفس پايين دارند 0/220 است

45. با تحليل معادله خط رگرسيون فازي ارزيابي كرديم. نتايج را در اسلايد بعد ملاحظه مي كنيم.

46. معادله خط رگرسيون فازي كاربراني كه عزت نفس پايين دارند. Y سرمايه اجتماعي پيوندبخش =0/5203 +0/2644X شدت استفاده از فيسبوك R ضريب رگرسيون فازي = 0/2352 شيب خط رگرسيون فازي

47. نمودارخط رگرسيون فازي افرادیكه عزت نفس پايين دارند.

48. معادله خط رگرسيون فازي كاربران فيسبوك كه عزت نفس بالا دارند Y سرمايه اجتماعي پيوندبخش =0/7651 + 0/1005 X شدت استفاده از فيسبوك R ضريب رگرسيون فازي = 0/1299 شيب خط رگرسيون فازي

49. نمودار خط رگرسيون فازي كسانيكه عزت نفس بالا دارند

50. نتايج نشان مي دهد شيب خط رگرسيون فازي كاربراني كه عزت نفس پايين دارند بيشتر از كساني است كه عزت نفس بالا دارند. شيب خط رگرسيون فازي كاربراني كه عزت نفس بالا دارند = 0/1005 شيب خط رگرسيون فازي كاربراني كه عزت نفس پايين د ارند = 0/2644

51. نتايج نشان مي دهد ضريب رگرسيون فازي بين شدت استفاده از فيسبوك و سرمايه اجتماعي پيوند بخش كسانيكه عزت نفس پايين دارند بيشتر از كاربراني است كه عزت نفس بالا دارند. ضريب رگرسيون كاربراني كه عزت نفس بالا دارند. 0/1299= R ضريب رگرسيون كاربراني كه عزت نفس پايين دارند. 0/2352R =

52. این بدان معناست که كاربران ايراني كه عزت نفس پايين دارند از فيسبوك بيشتر از كسانيكه عزت نفس بالا دارند براي گسترش روابطشان استفاده مي كنند.

53. را با انجام آزمون آماري T-paired ارزيابي كرديم. نتيجه را در اسلايد بعد ملاحظه مي كنيم.

54. يافته ها نشان مي دهد كه كاربران ايراني از فيسبوك بيشتر براي ارتباط با دوستان در زندگي واقعي استفاده مي كنند. فرضيه 7 اثبات شد. نوع دو متغير آزمون t-paired سطح معني داري براي برقراري رابطه با دوستان در زندگي واقعي & براي پيدا كردن دوستان جديد 8/970 0/000

55. تحليل نتايج گروههاي كانون نتايج گروههاي كانون نيز داده هاي كمي تحقيق را تاييد می کنند و مشاهده مي شود كه تفاوت چشمگيري بين دو گروه عضو و غير عضو فيسبوك در چهار مورد زير وجود دارد : دامنه روابط ( سرمايه اجتماعي پيوند بخش ) كاربران فيسبوك با تفاوت چشمگيري بيشتر از كسانيكه عضو فيسبوك نيستند است. شعاع اعتماد به ديگران براي دوستي ( يكي از شاخص هاي سرمايه اجتماعي ) كاربران فيسبوك بسيار بيشتر از كسانيكه عضو فيسبوك نيستند است. گردش و وسعت اطلاعات ( سرمايه اجتماعي پيوندبخش ) در بين كاربران فيسبوك بسيار سريع و زياد است. كاربران فيسبوك با استفاده از امكانات فيسبوك دوستان قديمي خود را پيدا كرده و آنها را به حلقه آشنايان خود دعوت مي كنند ( سرمايه اجتماعي نگهدارنده ).

57. روابط و هنجارها در فيسبوك روابط اجتماعي كاربران ايراني در فيسبوك به روابط اجتماعي آنها در زندگي واقعي شبيه است و قابل مقايسه با اجتماعات مجازي همانند چت رومها نيست. به علت عدم گمنامي در صفحات فيسبوك خودي كه به نمايش گذاشته مي شود " خود موجود "( روزنبرگ، 1979) و هنجارهاي حاكم بر صفحات فيسبوك همان هنجارهايي است كه كاربران در بين دوستان واقعي خود پاي بند آن هستند اگر در بعضي از صفحات اين هنجارها منطبق بر موازين اخلاقي رسمي ما نيست علت آن مجازي بودن اين شبكه هاي اجتماعي نيست بلكه نشان دهنده آن چيزي است كه در بطن جامعه ما مي گذرد و در فيسبوك خود را به وضوح بيشتري نشان مي دهد. شبكه اجتماعي مجازي فيسبوك فضاي مجازي را ايجاد كرده است كه به علت عدم گمنامي روابط و هنجارها در آن فضا به روابط و هنجارها در دنياي واقعي نزديك است.

58. فيسبوك سرمايه اجتماعي كاربران خود را افزايش مي دهد با تحليل كمي نشان داديم ميانگين سه نوع سرمايه اجتماعي اعضاي فيسبوك بيشتر از افراديكه عضو اين شبكه نيستند مي باشد همچنين همبستگي مثبت علي بين شدت استفاده از فيسبوك و سرمايه اجتماعي پيوند بخش، نگهدارنده كاربران فيسبوك وجود دارد با وجود بيشتر بودن ميانگين سرمايه اجتماعي پيوند مدار اعضاي فيسبوك از افراديكه عضو فيسبوك نيستند همبستگي مثبت علي بين سرمايه اجتماعي پيوند مدار و شدت استفاده از فيسبوك وجود ندارد. اين بدين معني است كه فيسبوك روابط ضعيف را بيشتر از روابط احساسي و قوي تقويت مي كند.

59. افزايش سرمايه اجتماعي در فيسبوك به نفع جامعه است نظريه پوتنام در مورد سرمايه اجتماعي پيوند بخش فيسبوك و سرمايه اجتماعي پيوند بخش سرمايه اجتماعي بين گروهي ( پيوند بخش ) باعث اتصال افراد غير همگون از بخش هاي گوناگون جامعه با هويت هاي باز و خالي از تعصب به يكديگر مي شود ( پوتنام 2000). يافته هاي تحقيق نشان مي دهد فيسبوك پيوندهاي ضعيف را تقويت می کند و سرمايه اجتماعي پيوند بخش كاربرانش را افزايش مي دهد

60. سرمايه اجتماعي مجاري اطلاعاتي در فيسبوك نظريه كلمن (1988) فيسبوك و كسب اطلاعات كلمن سرمايه اجتماعي را از نظركاركرد به سه نوع تقسيم بندي كرده است كه يك نوع آن " سرمايه اجتماعي مجاري اطلاعاتي است.” نتايج گروههاي كانون در ايران نشان مي دهد كه كاربران از فيسبوك براي گسترش روابط كاري و پيدا كردن شركاي كاري استفاده مي كنند. همچنين گردش اطلاعات در فيسبوك بسيار سريع است.

61. افزايش سرمايه اجتماعي نگهدارنده در فيسبوك نتايج تحقيق نشان مي دهد كه كاربران فيسبوك در ايران با استفاده از فيسبوك دوستان قديمي خود را پيدا و روابط خانوادگي خود را حفظ كرده اند. پوتنام (2000) يكي از علل كم شدن سرمايه اجتماعي در جامعه آمريكا را قطع شدن روابط به علت تغيير مكان مي داند كه به نظر مي رسد فيسبوك توانسته اين مشكل را بين كاربرانش در ايران حل كند.

62. فيسبوك و سلامت رواني كاربران نتايج تحقيق نشان داد كه كاربران فيسبوك از رابطه با دوستان خود بيشتر از كسانيكه عضو فيسبوك نيستند احساس رضايت مي كنند و كاربران فيسبوك كه عزت نفس پايين دارند بيشتر از كسانيكه عزت نفس بالايي دارند از فيسبوك براي گسترش روابطشان استفاده مي كنند در نتيجه مي توان گفت كه فيسبوك در سلامت رواني كاربرانش تاثير گذار است.