1. الگوها و روشهای نیازسنجی
الگوها و روشهای نیازسنجی
دکتر مجید توکلی
معاونت بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
پست الکترونیکی: gmail.com
کاشان – بهمن و اسفند ماه 1390

2. وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی
روش هاي نيازسنجي
در يك دسته بندي كلي ، روشها و فنون نيازسنجي را مي توان به چهار طبقه زير تقسيم كرد :
1- الگوهاي هدف محور
2- الگوهاي توافق محور
3- الگوهاي مساله محور
4- الگوهاي تركيبي 1
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی 32

3. روش هاي نيازسنجي 1- الگوهای هدف محور
در اين دسته از الگوهاي نيازسنجي‌، شناسايي وضع موجود ، تعيين آرمانها و مقايسه اين دو ، اساس كار سنجش نيازها را تشكيل مي دهند .
از مهمترين الگوهايي كه در اين طبقه بندي جاي مي گيرند عبارتند از : الگوي كلاسيك كافمن ، الگوي استقرايي كافمن ، الگوي قياسي كافمن ، الگوي پيشنهادي كلاين .
نقطه مشترك تمام اين الگوها آن است كه اولاً از مجموعه اي از تكنيك ها بهره مي گيرند و ثانياً با وجود تفاوتهاي موجود ميان آنها ، همواره به نحوي با تعيين اهداف سازمان يا برنامه سر و كار دارند . 2
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

4. 1- الگوهاي هدف محور 1-1- الگوی استقرایی کافمن
کافمن نیاز سنجی آموزشی را برای برنامه ریزی آموزشی استراتژیک طراحی کرده است.
در الگوی استقرایی کافمن، عملکرد و رفتار فعلی از طریق پرسشنامه ، مصاحبه و همچنین مشاهده فعالیتهای افراد مورد نظر شناسایی می گردد.
از طرف دیگر عملکرد و رفتار مورد انتظار از طریق پرسش از مدیران و کارشناسان زبده مشخص می شود. آن گاه با استفاده از تجزیه و تحلیل تفاوتهای آن دو عملکرد ، نیاز آموزشی مشخص می شود. 3
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

5. 1- الگوهاي هدف محور 1-1- الگوی استقرایی کافمن
مراحل مهم این الگو عبارتند از :
شناسایی رفتار های موجود ، عملکرد های افراد در صحنه عمل
تدوین و طبقه بندی رفتار های مشاهده شده در قالب دستجات کلی ( انتظارات رفتاری)
بررسی دقیق اختلاف بین هدفها و انتظارات رفتاری شده در صحنه عمل
مشخص کردن نیاز ها و بیان آنها در قالب هدفهای ویژه یا جزئی
تدوین برنامه آموزشی
اجرای برنامه آموزشی
ارزیابی از برنامه آموزشی
بازنگری 4
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

6. 1- الگوهاي هدف محور 2-1- الگوی قیاسی کافمن
حرکت از کل به جزء
انتخاب هدفهای کلی آموزش و تجزیه آنها به اهداف جزئی به سوی تعیین رفتار مورد انتظار و معیار های ارزیابی و تحلیل رفتار موجود،
مقایسه با رفتار موجود و در نهایت تعیین نیاز آموزشی
نقطه آغازین این الگو ،شناسایی و انتخاب هدفها ی فعلی آموزشی است.
قدم بعد انتخاب معیار های واقعی متناسب با هدفهای کلی است.
قدم بعدی انتخاب یک هدف و تدارک شرایط حصول آن ، با استفاده از نظر شرکت کنندگان مختلف در سیستم آموزش خواهد بود. 5
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

7. 1- الگوهاي هدف محور 2-1- الگوی قیاسی کافمن
مراحل این الگو عبارتند از :
شناسایی و انتخاب هدف کلی
مشخص نمودن معیار ها
حصول شرایط تغییر از شرکت کنندگان
گرد آوری اطلاعات جزئی
تعیین اهداف جزئی
گسترش برنامه آموزشی
اجرای برنامه
ارزیابی برون داده ها
باز نگری 6
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

8. 1- الگوهاي هدف محور 3-1- الگوی پیشنهادی کلاین
نیاز سنجی آموزشی را در یک چارچوب قیاسی مد نظر قرار می دهد.
بر جلب مشارکت همگانی با رویکرد های اجرایی و کاربردی نتایج حاصل از نیاز سنجی تاکید می ورزد.
این الگوی پیشنهادی را می توان در سطوح ( ملی ، محلی ، منطقه ای و..... ) به کار گرفت . 7
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

9. 1- الگوهاي هدف محور 3-1- الگوی پیشنهادی کلاین
مراحل این الگو عبارتند از :
شناسایی هدفها
مرتب کردن اهداف بر حسب اهمیت آنها
مشخص کردن اولویتها برای اجرا 8
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

10. 1- الگوهاي هدف محور 3-1- الگوی پیشنهادی کلاین
مرحله اول - شناسایی هدفها:
کمیته ای متشکل از مخاطبان، سرپرستان و مدیران ، کارشناسان آموزشی ، کارشناسان محتوا و سایر صاحب نظران تشکیل می شود.
این کمیته با استفاده از روشهای مختلف مانند بررسی ها ، جلسات گروهی، فن دلفی، بارش افکار ، لیست هدفها را تعیین می کنند.
در این مرحله سعی می شود کلیه هدفها، صرف نظر از کیفیت آنها مد نظر قرار گیرند و سپس به صورت عبارات قابل اندازگیری بیان شوند. 9
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

11. 1- الگوهاي هدف محور 3-1- الگوی پیشنهادی کلاین
مرحله دوم - مرتب کردن اهداف بر حسب اهمیت آنها:
برای این کار باید تمام کسانی که نتایج نیاز سنجی آنها را متاثر می سازد، مشارکت داشته باشند.
در این مرحله فهرستی از هدفها بر حسب اهمیت آنها بدست می آید.
در واقع مرحله اول و دوم گام هایی است که در جهت مشخص کردن آنچه باید باشد، در الگوی کلاین برداشته می شود. 10
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

12. 1- الگوهاي هدف محور 3-1- الگوی پیشنهادی کلاین
مرحله سوم - مشخص کردن اولویتها برای اجرا:
در این مرحله نیاز ها ی تعیین شده جهت مشخص کردن مهمترین موارد و اقدام برای رفع آنها با در نظر گرفتن ملاک های ذیل، اولویت بندی می شوند.
منفعت حاصل از نیاز ها
طول مدتی که نیاز وجود دارد.
تعداد افراد متاثر از نیاز
توافق لازم در خصوص اولویت نیاز ها با نظر سنجی
زمان موردنظر برای رفع هر نیاز 11
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

13. روش هاي نيازسنجي 2- الگوهاي توافق محور
اين تكنيك ها ابزار كار نيازسنجي را تشكيل مي دهند و در صورتي كه در قالب يك طرح تدوين شوند ، اطلاعات مفيدي را به دست مي دهند .
هسته مشترك تمام اين تكنيك ها آن است كه در صدد جمع آوري و ايجاد توافق بين نظرات و عقايد افراد مختلف در ارتباط با مسئله يا نياز خاصي هستند.
مهمترين تكنيك هايي كه در اين طبقه جاي مي گيرند عبارتند از : فن دلفي ، فن فيش بول ، فن تِل استار و مدل سه بُعدي . 12
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

14. 2- الگوهاي توافق محور 1-2- فن دلفی
تكنيكي است كه در آن بدون حضور افراد در محل معيني و از راه دور‌؛ نظرات ، قضاوتها و نگرشهاي افراد در مورد نيازها ، اهداف و مقاصد سازمان يا مشاغل خاص و موجود در آن مورد بررسي قرار مي گيرد و سپس سعي مي شود به نقطه توافق معيني دست يافته شود . آنچه كه عمدتاً مورد توافق همه قرار مي‌گيرد ، نياز را تشكيل مي دهد . 13
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

15. 2- الگوهاي توافق محور 1-2- فن دلفی
روش اجرا:
با استفاده از مجموعه اي از سوالاتي اجرا مي شود كه به صورت تدريجي و مرحله به مرحله به افراد ارائه مي شود.
اين سوالات به مجموعه اي از كارشناسان ارائه مي شود . پاسخ هر سوال كه توسط كارشناسان ارائه مي شود ، توسط نيازسنج يا گروه نيازسنجي ، مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته و در طرح سوال بعدي مورد استفاده قرار مي گيرد .
اين كار در چند مرحله پياپي صورت مي گيرد تا اينكه سر انجام كارشناسان به نقطه توافق معيني در مورد اهداف يا نيازهاي سيستم دست يابند . 14
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

16. 2- الگوهاي توافق محور 1-2- فن دلفی
مراحل اجرایی:
مشخص کردن سووالات اولیه که باید به آن پاسخ داده شود.
شناسایی کارشناسان و صاحب نظران ذیصلاح به منظور شرکت در طرح نیاز سنجی
ارائه سوالات اولیه برای کارشناسان و دریافت پاسخ برای آنها
تجزیه و تحلیل پاسخ های کارشناسان و گنجاندن پاسخ ها در یک سئوال دیگر برای دور بعدی
تجزیه و تحلیل محور پاسخ های کارشناسان و گنجاندن اطلاعات حاصله در سئوال دیگر
دریافت پاسخ کارشناسان و تجزیه و تحلیل آنها 15
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

17. 2- الگوهاي توافق محور 1-2- محاسن فن دلفي
امكان تعامل افراد دور از هم (از نظر جغرافيايي) را فراهم مي كند
به افراد مختلف امكان اظهارنظر مي دهد
نسبتاً ارزان و كم خرج است
حداكثر اطلاعات را در زمان كم فراهم مي سازد 16
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

18. 2- الگوهاي توافق محور 1-2- معايب فن دلفي
ممكن است داده ها جمع آوري شده مبهم باشد
داده ها از عينيت كافي برخوردار نباشند
به علت فقدان تماس حضوري انگيزه كافي براي مشاركت وجود ندارد 17
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

19. 2- الگوهاي توافق محور 2-2- فن فيش بول
تعدادی از افراد را که قرار است از آنها در مورد نیاز های آموزشی گروه خاصی سئوال شده و نظر خواهی شود، مورد توجه قرار داده و آنها را در یک مکان گرد هم آورده و ملاقات می کند
نیاز سنج کل گروه را به گروههای فرعی ۶تا ۸ نفره تقسیم می کند تا نظرات و عقاید آنها را در خصوص نیاز های گروه مشخصی جویا شود.
سپس آنها، نظرات و عقاید خود را در خصوص نیاز های یک گروه مشخص با توافق هم ( تمام افراد گروه فرعی ) مشخص می نمایند.
سپس از طریق نماینده گروه، نظرات آنها به گروه اصلی انتقال داده می شود. نیاز هایی که مورد قبول نظرات گروههای اصلی و فرعی قرار گیرند، فهرست نهایی را تشکیل می دهند. 18
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

20. 2- الگوهاي توافق محور 2-2- معايب فن فیش بول
گردهمایی کارشناسان کار ساده ای نیست.
در صورت گردهمایی ، بوجود آوردن توافق در تمام نیاز ها به سختی صورت می پذیرد.
بسیار زمان بر است 19
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

21. 2- الگوهاي توافق محور 3-2- فن تل استار
این فن شبیه فن فیش بول است . با این تفاوت که نحوه مشارکت افراد شرکت کننده و درجه مشارکت آنهایی که به عنوان پاسخگو انتخاب می شوند به گونه ای متفاوت طراحی می شود.
با استفاده از فن تل استار همان محدودیتها یی وجود دارد که در فن فیش بول با آن روبرو است. لذا این فن فقط در سطحی محدود قابل استفاده بوده و توصیه نمی شود . 20
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

22. روش هاي نيازسنجي 3- الگوهاي مساله محور
اين تكنيك ها همانگونه كه از اسم آنها پيداست ، در صدد مشخص كردن نقاط ضعف و مسائل و مشكلات سازمان و يا كاستي هاي موجود در عملكرد افراد هستند تا بر اساس شناسايي اين مسائل و معضلات و پيشنهاد اقدامات اصلاحي ، راندمان و بازده كلي سازمان و افراد را افزايش دهند‌.
مهمترين تكنيك هايي كه در اين طبقه جاي مي گيرند عبارتند از : تكنيك هرم يا درخت خطا ، تكنيك رويداد مهم يا بحراني ، تكنيك آزمون وظايف كليدي و تكنيك تجزيه و تحليل شغل . 21
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

23. روش هاي نيازسنجي 4- الگوهاي تركيبي
در اين دسته از روشهاي نيازسنجي ، تركيبي از تكنيك ها و ابزارها به كار گرفته مي شود .
به عبارت رساتر اين روشها ، طرحي نسبتاً جامع براي نيازسنجي را ارائه مي كنند و در آنها تعيين قالبها و چارچوبها از اهميت خاصي برخوردار است .
مهمترين روشهايي كه در اين طبقه جاي مي گيرند عبارتند از نيازسنجي در سطح موسسه آموزشي ، مدل منابع انساني و غيره 22
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

24. نیازسنجی با رویکرد پودمانی
تحلیل سازمان
تحلیل شغل
تحلیل فرد 23
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

25. نیازسنجی با رویکرد پودمانی
تجزیه وتحلیل سازمان: هدفهای سازمانی
تجزیه وتحلیل شغل : چه وظایف، مهارتها، تواناییها، دانش در شغل ضروری است.
تجزیه وتحلیل شخص : ارزیابی تواناییهای کارکنان 24
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

26. وزارت بهداشت و آموزش پزشکی
تحلیل سازمان
(نظر مسئولین)
نیاز سنجی آموزشی
تحلیل شغل
تحلیل شاغل 25
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

27. وزارت بهداشت و آموزش پزشکی
مدلهاي نياز سنجي
نياز سنجي بر مبناي مدل شرح شغل
نياز سنجي برمبناي مدل DACUM (Developing A Curriculum)
نياز سنجي برمبناي مدل PAQ (Personal A Quality)
نياز سنجي برمبناي مدل PS (Problem Solving) 26
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

28. نياز سنجي برمبناي مدل DACUM (Developing A Curriculum)
شناسايي و احصاء مشاغل و فرايندها
شناسايي Duties (وظايف كلي)
شناسايي Tasks (وظايف جزيي)
شناسايي Activities (فعاليتها)
شناسايي Stages (مراحل)
طراحي نقشه فرايند مراحل
شناسايي پودمانهاي آموزشي 27
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

29. وزارت بهداشت و آموزش پزشکی
Job
Duty
Task
Activity
Stage 28
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

30. نياز سنجي برمبناي مدل PAQ (Personal A Quality)
شناسايي و احصاء مشاغل و فرايندها
شناسايي شاغلين شغل
نيازهاي آموزشي شاغلين
آموزش بر اساس علاقه و طريقه يادگيري فرد شاغل 29
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

31. نياز سنجي برمبناي مدل PS (Problem Solving)
شناسايي مشكلات سازمان
تفكيك مشكلات آموزشي با ساير مشكلات
انتخاب دوره هايي براي رفع مشكلات 30
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

32. وزارت بهداشت و آموزش پزشکی
روشهاي نياز سنجي
روش هاي فردي نياز سنجي
پرسشنامه Questionnaires
مصاحبه Interview
مشاهده Observation (Formal, Informal) 31
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

33. وزارت بهداشت و آموزش پزشکی
روشهاي نياز سنجي
روش هاي گروهي _ مشاركتي نياز سنجي
روش اجتماعي بحث روي مشكل Delphi Methods
مصاحبه در گروه Focus Group Interview 32
دکتر مجید توکلی
وزارت بهداشت و آموزش پزشکی 32

34. موفق باشید