2. عنوان درس: ژئوپلیتیک جهان اسلام
دانشگاه جامع امام حسین(ع)
دانشکده پیامبراعظم(ص)
عنوان درس: ژئوپلیتیک جهان اسلام
مقطع: دکتری
استاد: دكتر سيد يحيي صفوي
نیمسال دوم تحصیلی

3. سرفصل مطالب تعاریف ژئوپلیتیک و ژئواستراتژی
ضرورت وحدت کشورهاي جهان اسلام .
ضرورت تدوين چشم‌انداز سياسي, فرهنگي, اقتصادي و ... براي کشورهاي جهان اسلام .
عوامل توانمند ساز جهان اسلام :
موقعيت ژئوپليتيکي
موقعيت ژئواستراتژيکي
موقعيت ژئواکونوميکي
ژئو کالچر
مدل راهبردي
نتيجه‌گيري

4. تعریف ژئوپلیتیک
پیتر تایلور جغرافیدان سیاسی انگلیسی و بنیانگذار فصلنامه معروف "جغرافیای سیاسی" می نویسد:
« ژئوپلیتیک عبارتست از،مطالعه توزیع جغرافیایی قدرت بین کشورهای جهان،به ویژه رقابت بین قدرت های بزرگ واصلی» . (Taylor 1993:330)
فرهنگ جدید جغرافیا تعریف زیر را ارائه می دهد:
«ژئوپلیتیک عبارتست از اصطلاح جایگزین برای آن جنبه جغرافیای سیاسی که تاکید بر روابط جغرافیایی دولت ها دارد. ژئوپلیتیک قبل از جنگ جهانی در رابطه با تاثیرعوامل جغرافیایی بر سیستم های سیاسی مورد توجه قرار گرفت.»(Arnold 1990:94)

5. فرهنگ جغرافیای انسانی، نگاه زیر را به ژئوپلیتیک دارد:
« ژئوپلیتیک یک مفهوم قدیمی و بلند مدت است که در مطالعات جغرافیایی ،فضا را ازآن جهت که در فهم تاسیس روابط بین الملل اهمیت دارد مورد توجه قرار می دهد»(Johnston,1994,228) .این فرهنگ سر ویراستار آن آر،جی،جانستون،جغرافیدان مشهور انگلیسی می باشد در سیر تطور ژئوپلیتیک در قرن بیستم سه رویکرد را به شرح زیرذکر می نماید: الف - رویکرد سنتی، که در نبمه اول قرن بیستم با نظریه های عمومی قدرت آب و خشکی همراه بود. ب - رویکرد روابط قدرت ،که بر ویژگی های سلسله مراتبی دولت ها در نظام جهانی و موازنه قدرت تاکید دارد. ج – رویکرد اقتصاد سیاسی ،که بر نقش تحولات اقتصاد جهانی و بازیگری کشورها در آن تاکید دارد.

6. ساموئل بی کوهن جغرافیدان و ژئوپلیتیسین معاصر آمریکایی ، تعریف زیر را ارائه می دهد :
« ژئوپلیتیک عبارتست از مطالعه کاربردی روابط فضای جغرافیایی با سیاست ،که تاثیردو جانبه الگوهای فضایی،اشکال و ساختارها را با عقاید سیاسی و سازمان ها مورد مطالعه قرار می دهد»
هارتشون معتقد است:
« ژئوپلیتیک عبارتست از کاربرد دانش و تکنیک های جغرافیای سیاسی در مسائل بین الملل» (Pacione , ).
ایولاست جغرافیدان فرانسوی می گوید:
« ژئوپلیتیک مجموعه پیچیده ای ازنیروهای متخاصم و متعددی است که با سرزمین هایی با ابعاد کوچک خواه به منظور برتری سیاسی و خواه برای بیرون راندن رقبا ،با هم به کشمکش می پردازند»(ایولاست،1368:7)

7. تعریف دکتر حافظ نیا از ژئوپلیتیک:
تعریف علمی ژئوپلیتیک در قلب یک مفهوم ترکیبی قابل تبیین است که درآن سه عنصر اصلی یعنی جغرافیا،قدرت و سیاست دارای خصلتی ذاتی می باشند(حافظ نیا،1379:84) . ترکیب سه عنصر جغرافیا ،قدرت و سیاست الگوهای رفتاری گروه های متشکل انسانی را نسبت به یکدیگر تعیین می کند که می توان آنها را در اشکال رفتاری مختلفی شامل موارد زیر ملاحظه کرد:
نوسان قدرت، رقابت، همگرایی، واگرایی،نفوذ، بحران، سلطه،زیرسلطه،ائتلاف، صلح، همکاری، جنگ، امنیت، آرامش و ثبات، تجارت و مبادله و غیر آن.
الگوهای رفتاری مزبور محصول ترکیب پارامترهای سه گانه یاد شده می باشد که می تواند به عنوان مبنای فلسفی پایداری برای ژئوپلیتیک به حساب اید.

8. . بر این اساس موضوع ژئوپلیتیک را روابط متقابل عناصر مزبور و رفتار گروههای انسانی متشکل نسبت به یکدیگر بر پایه ترکیب جغرافیا، قدرت و سیاست تشکیل می دهد. بنابراین می توان گفت:
ژئوپلیتیک عبارت است از: "علم مطالعه روابط متاقبل جغرافیا، قدرت و سیاست و کنش های ناشی از ترکیب آنها با یکدیگر.
قدرت سیاست
ژئوپلیتیک
جغرافیا

9. ضرورت وحدت کشورهای جهان اسلام « اِنَّ هذِهِ اُمَتُكُم اُمَة واحِدةً وَ اَنا رَبٌكُم فَاعْبُدون »
«ا نبیا ء 92»
1. زمینه سازی امت واحده و شکل گیری قطب قدرت جدید جهان اسلام بااستفاده از ظرفیت ها وعوامل توانمند‌ساز (Enablement Factors) اقتصادي، سياسي، دفاعي، امنيتي، فرهنگي و علمي کشورهاي اسلامي براي نيل به پيشرفت اقتصادي(رفاه و آسايش), امنيت و دفاع دسته جمعي از کشورهاي اسلامي, تأمين عدالت اجتماعي و منافع ملي در چارچوب منافع جمعي.

10. ضرورت وحدت کشورهای جهان اسلامی
2. مقابله با رژیم صهیونیستی و گروهک های تکفیری نظیر داعش 3. مقابله در برابر هژمون قدرت آمریکا در جهان و حمایت از چندقطبی شدن قدرت در قرن حاضر 4. مقابله با تهدیدات نرم، نیمه سخت و سخت قدرتهای استکباری که فرهنگ، هویت و استقلال کشورهای اسلامی را هدف قرار داده اند 5. تشکیل پیمان ها و اتحادیه های اقتصادی ، سیاسی، فرهنگی، گردشگری و نظامی منطقه ای و قاره ای

11. چارچوب مفهومي وحدت جهان اسلام
حقوقي
شناختي
امنيتي
دفاعي
سياسي
فرهنگي
اجتماعي
علم و فناوري
اقتصادي
زمينه‌هاي مفهومي
وحدت جهان سلام

12. تهدیدات و چالش های پیش رو
1. وابستگی برخی از کشورهای عربی و اسلامی به قدرتهای فرامنطقه ای و رژیم صهیونیستی 2. عدم مشروعیت و مقبولیت برخی از دولت ها و حکومت های جهان اسلام 3. اختلافات ارضی و مرزی که در اثر استعمار غرب(انگلیس، فرانسه و...) هنوز پابرجاست 4. بی ثباتی سیاسی و رقابت بین برخی از کشورها 5. شکل گیری گروهک های تکفیری، سلفی و وهابی که توسط سازمان های اطلاعاتی غرب و صهیونیزم برای اختلاف میان مسلمانان ایجاد شده اند

13. خطرات تکفیری ها بدبین کردن شیعه و سنی به یکدیگر
تبدیل معادله جهاد و مقاومت به تکفیر و ترور
نقطه مقابل بیداری اسلامی
اسلام تکفیری و لائیک در مقابل اسلام مطلوب
غفلت امت اسلامی از فلسطین
دشمنی با امت اسلامی
(شیعه و سنی)

14. تهدیدات و چالش های پیش رو
6. خطر تجزیه برخی از کشورهای اسلامی در آینده 7. تداوم درگیری و کشتار بین مسلمانان یک یا چند کشور اسلامی 8. وجود ناامنی و تنش ماندگار در منطقه شمال آفریقا، غرب آسیا ومرکز آفریقا جهت غافل شدن از مسئله آزادی فلسطین

15. فرصت های وحدت و همگرایی امت اسلامی
1. پیروزی انقلاب اسلامی و بیداری اسلامی
2. موقعیت ممتازجغرافیای طبیعی
3. موقعیت و وزن برتر ژئوپلیتیکی
4. موقعیت ژئواستراتژیکی
5. موقعیت ژئوکالچر
6. موقعیت ژئواکونومیکی
عوامل توانمندساز کشورهای اسلامی

16. فرصت های وحدت و همگرایی اسلامی
پیروزی انقلاب اسلامی و ظهور بیداری اسلامی به عنوان بزرگترین فرصت تاریخی حرکت های استقلال طلبانه برای نجات از دیکتاتوری داخلی و استکبار خارجی به شمار می رود
1. پیروزی انقلاب اسلامی و بیداری اسلامی:

17. فرصت های وحدت و همگرایی اسلامی
2. موقعیت ممتاز جغرافیای طبیعی

18. موقعیت ممتاز جغرافیای طبیعی
جهان اسلام از نظر جغرافیایی شامل سرزمین های وسیع تری می شود که بدنه اصلی آن به شکل مستطیلی از کرانه های اقیانوس اطلس شروع شده و تا جنوب غربی و شمال شرقی آسیای مرکزی امتداد می یابد و واحدهای کوچکتری چون آلبانی را نیز شامل می گردد و در اقیانوس هند ، بنگلادش و بخش بزرگی از هند و سراسر پاکستان و شبه جزیره مالاکا و جزایر مالدیو ، سوماترا ، جاوه ، برونئی ، گینه نو، و میندانائو را در بر می گیرد و شامل قسمت عمده آسیا و آفریقا و بخشی از اروپا می شود.

19. فرصت های وحدت و همگرایی اسلامی
جهان اسلام شامل 57 کشور مسلمان مي‌باشد که به لحاظ استراتژيک از سوي غرب با جهان مسيحيت(سکولار و لائيک) مواجه است و از سوي شرق با بوديسم و هندوئيسم روبرو است.
اين کشورها در سه قاره و پنج منطقه جغرافيايي پرجمعيت و برخوردار از غناي تاريخي, اقتصادي و تمدني قرار دارند.
منطقه اول: شمال آفريقا شامل 6 کشورکه عبارتند ازکشورهاي مصر، ليبي، تونس، الجزاير، مراکش و موريتاني.
3. موقعیت و وزن برتر ژئوپلیتیکی :

20. موقعیت و وزن برتر ژئوپلیتیکی
منطقه دوم: شامل 24 کشور آفريقايي است. سودان, چاد, نيجر, جمهوري دموکراتيک صحرا, سنگال, مالي, گينه کوناکري, گاميبيا, سومالي و اتيوپي که به رغم داشتن وسعت زياد و معادن غني در فقر و محروميت به سر مي‌برند.
منطقه سوم: شامل 15 کشور خاورميانه و پاکستان و افغانستان مي‌باشد که عبارتند از ايران، بحرين، عراق، اردن، کويت، لبنان، امارات متحده عربي، عمان، فلسطين، قطر، عربستان سعودي، سوريه و يمن. اين منطقه از نظر منابع نفت و گاز طبيعي بويژه در منطقه خليج فارس بسيار غني است و تقريبا 70درصد کل منابع نفت و گاز جهان در اين منطقه است. بر اساس همين اهميت بوده است که از اين منطقه به عنوان قلب جهان (Heart Land ) نام مي برند.

21. موقعیت و وزن برتر ژئوپلیتیکی
منطقه چهارم: جنوب شرق آسيا که شامل کشورهاي برونئي، اندونزي و مالزي است. اهميت اين منطقه چه از حيث جمعيت و چه از نظر حجم مبادله سرمايه قابل توجه است.
منطقه پنجم: شامل کشورهاي اروپايي و آسياي مرکزي و قفقاز مي باشد. اين منطقه شامل 8 کشور آلباني، بوسني، بخش مسلمان نشين قبرس، قزاقزستان، قرقيزستان، تاجيکستان، ازبکستان و جمهوري آذرباييجان در قفقاز است.
برخورداری از منابع غنی ، سرزمین گسترده و سطح بالایی از سرمایه های انسانی ماهر از جمله ویژگیهای این منطقه به شمار می رود .

22. فرصت های وحدت و همگرایی اسلامی
4. موقعیت ژئواستراتژیکی :
- وجود گذرگاههاي عبور اجباري يا تنگه هاي استراتژيک که کليه نقل و انتقالات دريايي(تجاري-نظامي) از اين گذرگاه ها و گلوگاهها صورت مي گيرد. از قبيل:
تنگه مالاكا كه رابطه ميان دو اقيانوس كبير و هند را برقرار مي‌كند.
تنگة باب‌المندب كه خط سير بزرگترين كشتي‌هاي تجارتي شرق و غرب در اقيانوس هند و درياي سرخ است.
كانال سوئز كه رابط بين اقيانوس هند و درياي مديترانه مي‌باشد.
تنگة جبل‌الطارق كه مديترانه را به اقيانوس اطلس وصل مي‌كند.
تنگه‌هاي بسفر و داردانل كه در مسير پيوند درياي سياه به درياي مديترانه قرار دارند.
تنگة هرمز که خليج فارس را به اقيانوس هند متصل مي سازد و روزانه حدود 17 ميليون بشکه نفت از آن عبور مي کند.

23. موقعيت ژئو استراتژيک جهان اسلام(گذرگاههاي عبور اجباري)

24. فرصت های وحدت و همگرایی اسلامی
5. موقعیت ژئوکالچر:
جمعيت 1/6ميلياردنفري جهان اسلام که داراي يک فرهنگ عبادي الهي بر اساس يک خدا, يک کتاب(قرآن کريم), يک پيامبر, يک قبله گاه, عبادات و مراسم مشترک, حج, نماز, روزه و جهاد دفاعي هستند.

25. نسبت مسلمانان به کل جمعيت جهان

26. جهان اسلام بر حسب جمعيت (5 تا 100 درصد)

27. فرصت های وحدت و همگرایی اسلامی
6. موقعیت ژئواکونومیکی :
درصد صادرات كشورهاي اسلامي به يكديگر نسبت به كل صادرات آنها 12/4 درصد است و 88 درصد مابقي به اروپا و آمريكا است .
سهم واردات كشورهاي اسلامي از يكديگر نسبت به كل واردات 15/9درصد است . از مجموع حجم معادلات تجاري كشورهاي اسلامي تنها 14 درصد آن در ميان خود اين كشورها مي باشد .
شركاي عمده تجاري كشورهاي اسلامي قريب به اتفاق كشورهاي غير اسلامي هستند .

28. موقعیت ژئواکونومیکی :
ذخایر اثبات شده نفت و گاز تا سال 2005: 1. نفت: مجموع کشورهای اسلامی با داشتن حدود 75درصد نفت خام جهان یعنی 901/1 میلیارد بشکه نفت خام و تولید روزانه 37 میلیون بشکه نفت و 2)گاز : داشتن 57درصد ذخایر اثبات شده جهان با حجم 101 تریلیون متر مکعب و تولید سالیانه 769/1میلیارد متر مکعب دارای بالاترین ذخایر اثبات شده نفت و گاز جهان می باشند.

29. واحد خاورميانه 6/10% 5/292 1/40% 13/72 31% 25119 9/61% 7/742
نسبت ذخائر گاز طبيعي به توليد
سهم از توليد گاز
جهان 2005
ميزان توليد گاز طبيعي
سهم از گاز طبيعي
ميزان ذخائر اثبات شده گاز طبيعي
نسبت ذخائر نفت خام به توليد
سهم از توليد نفت جهان 2005
ميزان توليد نفت خام
سهم از نفت خام جهان 2005
ميزان ذخائر اثبات شده نفت خام
سال
درصد
ميليارد متر مكعب در سال
تريليون متر مكعب
هزار بشكه در روز
ميليارد بشكه
واحد
خاورميانه
3/99
5/2%
5/69
8/3%
9/6
6/65
5/13%
11035
0/22%
2/264
عربستان سعودي *
1/3% 87
9/14%
74/26 93
1/5%
4049
5/ 11%
5/137
ايران -
8/1%
17/3
3/2%
1820
6/9%
0/115
عراق
4/0%
7/9
9/0%
57/1
3/3%
2643
5/8%
5/101
كويت
7/1%
6/46
4/3%
04/6
4/97
2751
1/8%
8/97
امارات متحده عربي
6/1%
5/43
3/14%
78/25 38
3/1%
1097
2/15
قطر
9/56
6/0%
5/17 1
6/19 1%
780
5/0%
6/5
عمان
3/57
2/0%
4/5
31/0
469
0/3
سوريه
3/0%
48/0
3/18
426
9/2
يمن
1/9
9/9
1/0%
09/0
بحرين
7/26
4/3 +
05/0
6/4 48
1/0
سايرين
6/10%
5/292
1/40%
13/72
31%
25119
9/61%
7/742
كل خاورميانه

30. واحد ساير كشورهاي اسلامي نسبت ذخائر گاز طبيعي به توليد
سهم از توليد گاز
جهان 2005
ميزان توليد گاز طبيعي
سهم از گاز طبيعي
ميزان ذخائر اثبات شده گاز طبيعي
نسبت ذخائر نفت خام به توليد
سهم از توليد نفت جهان 2005
ميزان توليد نفت خام
سهم از نفت خام جهان 2005
ميزان ذخائر اثبات شده نفت خام
سال
درصد
ميليارد متر مكعب در سال
تريليون متر مكعب
هزار بشكه در روز
ميليارد بشكه
واحد
ساير كشورهاي اسلامي *
2/0%
3/5
8/0%
37/1
4/42
6/0%
452
0/7
آذربايجان
2/33
7/55 1%
85/1
9/12
1/0%
126 +
6/0
ازبكستان
2/52
2/3%
8/87
5/2%
58/4
6/16
2/2%
2015
0/1%
2/12
الجزاير
3/36
8/2% 76
5/1%
76/2
4/10
4/1%
1136
4/0%
3/4
اندونزي
3/28 12
34/0
9/14
3/0%
206
1/1
برونئي
2/32
1/1%
9/29
5/0%
96/0 -
پاكستان
تركيه
3/49
1/2%
8/58
6/1%
9/2
8/7
192
5/0
تركمنستان
2/25 74
7/0
تونس
3/14
173
1/0
9/0
چاد
3/46
379
4/6
سودان
9/0%
5/23
7/1% 3
6/79
1364
3/3%
6/39
قزاقستان
8/25
234
2/2
گابن

31. - 2/26% 1/769 57% 101 37275 1/75% 1/901 كل كشورهاي اسلامي 8/73% 43%
نسبت ذخائر گاز طبيعي به توليد
سهم از توليد گاز
جهان 2005
ميزان توليد گاز طبيعي
سهم از گاز طبيعي
ميزان ذخائر اثبات شده گاز طبيعي
نسبت ذخائر نفت خام به توليد
سهم از توليد نفت جهان 2005
ميزان توليد نفت خام
سهم از نفت خام جهان 2005
ميزان ذخائر اثبات شده نفت خام
سال
درصد
ميليارد متر مكعب در سال
تريليون متر مكعب
هزار بشكه در روز
ميليارد بشكه
واحد
ساير كشورهاي اسلامي *
4/0%
7/11
8/0%
49/1 63
1/2%
1702
3/3%
1/39
ليبي
4/54
3/1%
7/34
1/1%
89/1
6/14
9/0%
696
3/0%
7/3
مصر
4/41
2/2%
9/59
4/1%
48/2
9/13
827
2/4
مالزي
8/21
9/2%
23/5
1/38
2/3%
2580
0/3%
9/35
نيجريه -
2/26%
1/769
57%
101
15/45%
37275
1/75%
1/901
كل كشورهاي اسلامي
8/73%
9/2762
43%
85/179
85/54%
81088
7/1200
كل كشورهاي جهان

32. الف : همگرايي عوامل ديني و فرهنگي
همگرايي و واگرايي در جهان اسلام ( كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي )
الف : همگرايي
عوامل ديني و فرهنگي
عوامل سياسي ( آزادي فلسطين و سياستهاي يكجانبه گرايي و سلطه جويانه آمريكا همچون طرح تشگيل خاورميانه بزرگ )
عوامل جغرافيايي داراي مرزهاي مشترك و مبالات اقتصادي تجاري ،
راههاي ارتباطي خشكي و آبي
4. عوامل دفاع و امنيت دسته جمعي

33. تشكيل بازار مشترك چند صد ميليارد دلاري
ايجاد و تقويت يك بنيان اقتصادي نيرومند
افزايش و گسترش بازارهاي داخلي و ورود به بازارهاي بين المللي
توسعه بازار پولي با تشكيل بانكهاي منطقه اي ، ايجاد پول مشترك
كاهش فشار سياسي ناشي از تفاوت در سطوح اقتصادي
دستيابي به ثبات اقتصادي بيشتر
ايجاد زمينه مناسب براي بهره گيري كامل از منابع طبيعي و نيروي انساني جهت رشد و توسعه اقتصادي با توجه به تفاوت امكانات و توانائي هاي هر كشور
5. عوامل اقتصادي

34. الف)عوامل اصلی و تعیین کننده همگرایی در جهان اسلام
الف. لزوم وجود يك يا چند رهبر حكيم و قدرتمند
ب. ضرورت وجود يك يا چند دولت قدرتمند
ج. لزوم وجود سازمان يا نهاد فراگير ( همه جانبه )
د. طي كردن مراحل ( فرآيند ) همگرايي
1- ابراز نياز و اعتقاد به همگرايي
2- همكاري محدود بين كشورها
3-همكاري كامل (وحدت )
4- مرحله تكامل و ايجاد پيوستگي در بخشهاي مختلف
5- مرحله پايان همگرايي

35. ب : واگرايي در كشورهاي اسلامي
وابستگي عده اي از كشورها به قدرتهاي بيگانه
اختلافات اراضي و مرزي
ناسيوناليسم و نژادگرايي
تنوع نظامهاي سياسي
بي ثباتي سياسي و رقابت هاي منفي
انقلابي و مستقل ( ايران )
سلطنتي ، پادشاهي و وابسته (اردن ، عربستان سعودي ، مراكش )
ميانه رو ( مالزي )
سكولار ( تركيه ، الجزاير ، مصر و تونس )

36. مدل راهبردي (SWOT) زمينه‌هاي وحدت شاخص‌ها جهان اسلام بررسي موردي
فرهنگي
Cultural
امنيتي
Security
سياسي
Political
دفاعي
Defense
اقتصادي
Economy
شناختي
Cognitive
جهان اسلام
بررسي موردي
کشور اسلامي
Strength CS SS PS DS ES
Weakness CW SW PW DW EW
Opportunity CO SO PO DO EO
Threat CT ST PT DT ET

37. مدل راهبردي
1-1 درک چگونگي تعامل انسان با محيط خود و همچنين کنشگري واحدهاي سياسي به عنوان ارگانيسم هاي زنده و در تعامل پيوسته فضايي با يکديگر از جمله موضوعات علم شناخت(Cognitive Science) به شمار مي رود. 1-2 آنچه تا کنون در خصوص رابطه ميان علوم شناختي و جغرافيا مطرح شده است بيشتر در مورد فناوري هاي مرتبط با جغرافيا بوده است, حال آنکه علوم شناختي در حوزه ژئوکالچر, فرهنگ استراتژيک, ژئوپليتيک, حقوق و روابط بين الملل مي تواند زمينه ساز تجزيه و تحليل هاي عميق علمي, درک مناسب و تدبير راهبردهاي موثر باشد.

38. مدل راهبردي
1-3 کاربرد علم شناخت در جغرافيا تنها منحصر به استفاده از ابزارهاي GIS نيست, بلکه علم شناخت زيرساخت تعيين و درک عوامل تاثيرگذار و چند بعدي بر کنشگري و تعامل انسان با مفروضات معين در محيط هاي متنوع جغرافيايي است.

39. نتيجه‌گيري
همچنان که حضرت آيت الله العظمی خامنه اي رهبر معظم انقلاب اسلامي در هشتمین اجلاس سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی فرموده اند:
امروز بايد ابتکار عمل را به دست گيريم و از حالت انفعال به حالت ابتکار در آييم.
دست یافتن به چنین حالتی در گرو بالندگی اندیشه و ارائه الگوهای محققانه در حوزه های دانشی مختلف و از آن جمله حوزه جغرافیا و رشته های مرتبط با آن است.

40. نتيجه‌گيري
هر گونه که به جهان اسلام بنگريم, بُعد جغرافيايي آن نقش آفرين است, از جمله وحدت کشورهاي جهان اسلام و استفاده از فرصت ها و مزيت هاي استراتژيک جهت حل مشکلات داخلي, منطقه اي و جهاني .
ضرورت اتخاذ رويکردي راهبردي و ميان رشته‌اي براي دستيابي به الگوهاي موثر بر همگرايي و ائتلاف کشورهاي جهان اسلام با تاکيد بر ابعاد متنوع جغرافيايي .
تاکيد بر الگوهای متاثر از آموزه هاي متعالي اسلام و قرآن و همچنين مزيت هاي جغرافيايي در جهت خنثي سازي استراتژي تفرقه افکنانه استکبار جهاني بين کشورهاي اسلامي .

41. نتيجه‌گيري
سياسي: تقويت اتحاديه ها و سازمان هاي سياسي موجود از قبيل سازمان کنفرانس اسلامي, دريافت حق وتو براي کنفرانس اسلامي و عضويت در شوراي امنيت سازمان ملل .
شناختي: تمهيد ساز و کار مناسب براي غلبه بر سوء برداشت ها و طرح مفروضات مقوم همگرايي و وحدت .
اقتصادي: تشکيل بازار مشترک کشورهاي اسلامي و تقویت بانک توسعه اسلامی .
فرهنگي: تقويت صنعت گردشگري بين کشورهاي اسلامي .
دفاعي: تقويت همکاري هاي دفاعي و امنیتی .
حقوقي: تشکيل ديوان داوري اسلامي براي موضوعات مورد اختلاف بين دولت هاي اسلامي .

42. کتب الله لاغلبن انا و رسلی