1. Cb.34 Freagairt Ainmhithe ar Spreagadh * An Córas Néarógach

2. Cuspóirí Léann:
Bí in ann cuir sios ar structuir an córas faoi na mírcheann (a) an C.N.L (CNS)
(b) an N.C.I (PNS)
Cuir síos ar structúir & feidhm an néarón
An Sionapsa & gluaiseacht néar-ríog
Ról & suíomh na 3 cineáil néaróin (luadrach, ceadfach & idir.)
Feidhm an cluas & an súil (& neamhord)
Feidhm & suíomh cuideanna don inchinn (medulla oblongata, Ceirbream srl.)
Gniomhú athfhillteach

3. An CNS & PNS do duine fásta- (dioscadh)

4. 2 Córas a bhfuil baint acu le comhordú
Cómhardú
Do rialú ar freagairtí do athruithe sa timpeallacht.
2 Córas a bhfuil baint acu le comhordú
Néarchóras
Córas Inchríneach
An Córas Néarach: freagairt thapaidh a mhaireann tamall gearr. Taistealaíonn na teachtaireachtaí i bhfoirm leictricheimiceach trí na néaróga de ghnáth go sprioc orgán amháin.
An Córas Inchríneach: freagairt mall a mhaireann tamall fada. Taistealaíonn na teachtaireachtaí i bhfoirm cheimiceach trín gcóras fola go sprioc orgáin éagsúla.

5. Tá sé tábhachtach don orgánach go mbeadh an fhreagairt cheart ar spreagadh ar bith. Chun go dtarlóidh an fhreagairt cheart seo tá gá le trí rud:
Gabhdóirí – cealla atá in ann an spreagadh a aithint (baill chéadfacha)
Eifeachtóirí – gníomh áirithe a chur i gcrích mar fhreagairt (matán, faireoga)
Nasc/Ceangal idir na gabhdóirí & eifeachtóirí (an néarchóras & córas inchríneach.

6. Eiseamal (specimen) don córas néarógach iomlán
Eiseamal (specimen) don córas néarógach iomlán! Cad a thugann tú faoi ndeara anseo???

7. An Córas Néarach: 2 chuid don chóras néarach:
1.Lárchóras na Néaróg(CNS):
Inchinn &córda an dromlaigh.
2.Néarchóras Imeallach(PNS):
Néaróga a thugann
teachtaireachtaí chuig & ó lárchóras na néaróg.
Tugtar na teachtaireachtaí néaracha timpeall an córas néarach ins na nearóga. Beart de néarchealla, ar a dtugtar néaróin, a bhíonn sna néaróga
An CNS

8. Néarón: Tugtar néarón ar chill néarach.
Tá trí chineál néaróin ann:
Néarón Céadfach: Tugann an néarón céadfach néar-ríoga ó ghabhdóir nó ó orgán céadfach go dtí lárchóras na néaróg. Faightear cillchoirp na néaróin céadfacha i ngainglíní a bhíonn suite lasmuigh de lárchóras na néaróg.
Néarón Luadrach: Tugann an néarón luadrach néar-ríoga ó lárchóras na néaróg go dtí éifeachtóir. Faightear cillchoirp na néaróin luadrach suite i lárchóras na néaróg.
Idirnéarón: Tugann idirnéarón néar-ríoga ó néarón go néarón laistigh de lárchóras na néaróg amháin.

9. 2.Idir-néarón
(CNS amháin)
1.Néarón
Céadfach
3.Néarón
Luadrach
Gabhadóirí
Eifeachtórí (matáin,faireog)

10. Struchtúr an Nearóin (luadrach):
Deindrítí
Cill Corp
Truail mhiailíneach
Cealla Schwann
Acsón
Nód Ranvier
Cnapán Sionapsach

11. An cill-chorp: Rialaíonn an cill-chorp an néarón.
Deindrítí: Méadú líon na nearón a cheanglaíonn leis an gcill-chorp.
Acsón: Iompar néar-ríog ón gcill-chorp  sprioc-chill.
Cealla Schwann:truaill mhiailíneach a cuir ar fáil.
Truaill Mhiailíneach: Substaint shailleach a thugann cosaint don acsón & a dhéanann insliú air. Tapaíonn an insliú luas néar-ríog.
Nód Ranvier: Spás idir truaill mhiailíneach.Cabhraíonn sé luas an néar-ríog a thapú.
Deindrít Theirmineálach: Méadú ceangal le sprioc orgán.
Cnapáin Sionapsacha: sheoltar an néar-ríog, ó néarón go néarón nó ó néarón go dtí an sprioc-orgán, i bhfoirm cheimiceach.

12. Teachaireachtaí a sheoladh. (Néar-Ríog)
Nuair a tharchuirtear néar-ríog, braitheann an tarchur seo ar: 
Leibhéal táirseach: Má bhíonn an spreagadh láidir go leor i.e. má shroicheann sé leibhéal táirseach tarchuirtear an néar-ríog. Mura sroicheann sé an leibhéal táirseach seo ní tharchuirtear aon néar-ríog.
Riail Iomlán nó Tada: Nuair a thosaíonn an néarón ag tarchur (transmission) teachtaireachta, leanann sé á tarchur. Ní lagaíonn an néar-ríog ag dul trín néarón mar is ríog leictreach é.
Tarchur thar Sionapsa: Bíonn spás ag deireadh gach néaróin idir é agus an chéad néarón eile. An sionapsa a thugtar ar an spás seo. Scaoiltear néartarchuradóirí (neurotransmitters) ann chun an néar-ríog a sheoladh trasna an sionapsa i bhfoirm cheimiceach & an néar-ríog a thosú sa chéad néarón eile.

13. An Sionapsa: Scaoileadh substaintí Tarchuaradóireachta sa sionapsa
ceangailte le gabhadóir
Einsím a dianscaoileann na substaintí tarchuaradóireachta

14. Obair!tarraing néaróin…

15. 2008 (á) Taispeántar néarón luadrach sa léaráid.
(a) Sainaithin na codanna A, B agus C.
A …………………………… B …………………………… C ………………………………
(b) Luaigh feidhm atá ag A
(c) Cuir saighead ar an léaráid chun treo na néar-ríge a thaispeáint.
(d) Luaigh feidhm atá ag C. ………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………...
(e) Cuir X ar an léaráid ag pointe ina dtáltar substaint atá ina tarchuradóir néarógach.
(f) Céard é ról an néaróin luadraigh.

16. An Sionapsa: an spás/scoilt idir néarón amháin & an chéad nearón eile.
Bíonn cnapáin sionapsacha ag ceann an néaróin.
Faightear ceimiceáin speisialta (néartarchuradóirí ) sna cnapáin sionapsacha a dhéanfaidh an near-ríog a tharchur thar an sionapsa.
Sampla de néartarchuradóirí: serotonin, aicéitilchóilín
Nuair a shroicheann néar-ríog an cnapán sionapsach scaoiltear an néartarchuradóir isteach sa sionapsa & taistealaíonn sé trasna an sionapsa chun néar-ríog a bhunú sa chéad néarón eile.
Briseann einsímí a bhíonn ar fáil sa sionapsa na néartarchuradóirí síos i dtreo nach seoltar ach néar-ríog amháin.

17. Drugaí Éifeacht ar CNS – Bíonn ardú nó ísliú i ndéantús nó i
ndianscaoileadh
substaintí
tarchuradóireachta.
M.sh. Cocaine – éifeacht ar dianscaoleadh dopamine (mothúchán sona) Leanann an sionapsa ar aghaidh ag seoladh teachtaireachtaí.
Ísliú ar déantús dopamine.

19. Lárchóras na Néaróg(CNS)
Dhá pháirt atá i lárchóras
na néaróg
an inchinn
córda an dromlaigh.
Bíonn clúdach cosanta timpeall ar an inchinn agus ar chórda an dromlaigh ar a dtugtar na meningí (ionfabhtú do seo= meningitis)

20. Cosaint sa CNS cludaithe le cnámha (an bhlaosc, cnámh an dróma)
Timpeall an CNS – meiningí
3 scannán chosanta
sna Meiningí:
Sraith inmhéanach – tanaí.
Sraith i lár - líonta le sreabhán ceiribrispíonach, artaire..
Sraith lasmuigh– láidir.

21. An Inchinn:
Trí phríomhpháirt a bhíonn san inchinn & caithfidh eolas a bheith agat ar thrí pháirt eile freisin:
3.Ceirbream
meiningí
4.Talamas
5.Hipetalamas
2.Ceirbrín
6.fhaireog phiotútach
1.Medulla oblongata
Corda an dromlaigh

22. An Ceirbream:
2leath, na leathsféir ceirbreacha. Ceanglaíonn grúpa néaróg, corpus callosum, le chéile iad.
Dath liath & é fillte chun go mbeidh níos mó néaróin ann.
Feidhm:
Smacht ag an gceirbream ar ghníomhaíochtaí céadfacha & luadracha, ar theanga, ar chuimhneamh & chlisteacht.

24. 2. An Ceirbrín: Taobh thiar & faoin ceirbream a bhíonn an ceirbrín suite.
Feidhm: Rialaíonn sé na matáin deonacha & cothromaíocht an choirp.
3. An Medulla Oblongata: Ceanglaíonn an medulla oblongata an inchinn le córda an dromlaigh.
Feidhm: Rialaíonn matáin ainneonacha (involuntary) m.sh. an croí agus análú.

25. Talamas & Hipeatalamas:díreach faoin ceirbream. 4
Talamas & Hipeatalamas:díreach faoin ceirbream. 4. Talamas- seoladh teachtaireachtaí óna chéadfacha go dtí an áit ceart sa ceirbream 5. Hipeatalamas – rialiu osmarialú, teocht an chorp, ocras, codladh. Táirgeann sé hormóin. (nasc leis an fhaireog phíotútach)

26. 6. An Fhaireog Phiotútach: Rialaíonn an hipeatalamus an fhaireog phiotútach & tá an fhaireog suite faoin hipeatalamus.
Feidhm:
Faireog inchríneach is ea é- Tálann sé hormóin (GH, FSH & LH, ADH..)

27. Cúpla firicí….. The cerebral cortex is about 85% of the brain.
The brain can stay alive for 4 to 6 minutes without oxygen. After that cells begin die.
Your brain is about 2% of your total body weight but uses 20% of your body's energy.
After age 30, the brain shrinks a quarter of a percent (0.25%) in mass each year.
89.06 is the percentage of people who report normally writing with their right hand, 10.6% with their left and 0.34% with either hand.
Bíonn mais inchinn fir níos mó ná mná de bharr?

28. Corda An Dromlaigh
An chuid eile den CNS, téann sé síos trí cnámha an droma na ___________
Cosaint an chorda: Meiningí (cosúil leis an inchinn)
Feidhm: Lárionad comhordaithe an CNS. 1.Seoladh teachtaireachtaí idir an chorp & inchinne. 2.Rialú gníomhú athfhillteach (reflex)

29. Chanáil Lárnach: sreabhán ceirbrispíonach.
Ábhar Liath: Cruth X timpeall ar an gcanáil lárnach. Cill-choirp anseo.
Ábhar Bán: Snáithíní néaracha suite lasmuigh den ábhar liath.
Nearóga Dromlaigh: néaróga imeallach ag dul isteach& amach as an córda.
Fhréamh Dromach: Néaróin céadfacha ag dul isteach anseo. Bíonn gainglín ina mbíonn cill-choirp néaróin céadfacha.
Fhréamh Tarrach: Néaróin luadracha ag teacht amach ó íochtar chórda an dromlaigh a bhíonn anseo. (Níl chill-chorp ag nearón luadrach anseo, mar sin níl ghainglín

30. Ghníomhaíocht Athfhillteach:
De ghnáth tarlaíonn freagairt
ar spreagadh néarach sa chorp
nuair a fhaigheann an inchinn
teachtaireacht ó ghabhdóir &
nuair a sheolann sí _______ go
héifeachtóir.
Ach uaireanta tarlaíonn gníomhaíochtaí uathoibreacha (automatic) sa chorp nach mbíonn faoi riail na hinchinne.
Tarlaíonn siad go tapaidh chun an corp a chosaint. Tugtar gníomhaíochtaí athfhillteacha orthu (reflex).
Infantile reflexes are tested and observed by medical professionals to evaluate neurological function and development. Absent or abnormal reflexes in an infant, persistence of a reflex past the age where the reflex is normally lost, or redevelopment of an infantile reflex in an older child or adult may suggest significant central nervous system, nerve trunk, or peripheral nerve problems.

31. Conas a tharlaíonn gníomhaíocht athfhillteach?
Spreagtar gabhdóirí do phian/brú.
Seoltar ríog trí néarón céadfach
&isteach i gcórda an dromlaigh trí
fhréamh dromach na néaróige dromlaí.
Ceanglaíonn néarón céadfach le
néaróin i gcórda an dromlaigh.
Seolann _________ an ríog díreach
chuig néarón luadrach.
Tugann an nearón luadrach an ríog ó
chórda an dromlaigh go dtí éifeachtóir
ar nós matán.
Tarlaíonn an fhreagairt sa mhatán.
Seolann idirnéaróin eile teachtaireacht ó chórda an dromlaigh go dtí an inchinn chun go mbeidh an t-eolas ag an inchinn faoi cad a tharla.

32. Athfhillteacha an dromlaigh – bainteach le chorda na dromlaigh.
Buille thaobh thíos den glúin
Athfhillteacha na hinchinne – athfhillteacha a bhraitheann ar an inchinn amháin, neamhcomhfhiosach.
sméideadh na súl (blinking)

33. ceist
2010(á) ROINN C (11b)
(i) Céard a chiallaíonn gníomhú athfhillteach?
(ii) Tabhair sampla amháin de ghníomhú athfhillteach.
(iii) Mol buntáiste le gníomhuithe athfhillteacha.
(iv) Na codanna den chóras néarógach atá páirteach i ngníomhú athfhillteach, déanann siad stua athfhillteach.
1. Tarraing léaráid mhór lipéadaithe chun na struchtúir i stua athfhillteach a thaispeáint.
2. Cuir saigheada ar do léaráid chun treo traschurtha na ríge i ngníomhú athfhillteach a thaispeáint.

35. Fadhbanna leis an gCoras Néarach:
1. Galar Parkinson’s – easpa néartarchuidithóir dopamín de bharr damáiste don bhfíochán a dhéanann dopamín.
Rialaíonn dopamín na néaróin
a rialaíonn gníomhú matáin.
Siomptam: Tosaíonn daoine ag
crith, bíonn siad mall ag súil de
bharr easpa dopamín.
Cóiráil: Laghdú comharthaí leis an druga Levodopa (athraíonn an chorp levodopa ina dopamine)

36. Nó foghlam faoi:
2. Pairilis – de bharr damáiste i gcorda an dromlaigh (ní féidir é a dheisiú toisc go bhfuil próitéin mórthimpeall na néaróin a cuireann coisc
ar an fás)
Cóiráil: Fisateiripé