1. DEPRESSİYA VƏ DİABET
ÜPA-nın “Depressiya və Diabet” kitabına əsaslandırılmış sinopsis
(Katon W, Maj M, Sartorius N, eds. – Chichester: Wiley, 2010)

2. Depressiya və diabetin epidemiologiyası
Şəkər xəstələrinin arasında kliniki ifadə olunmuş depressiv simptomların yayılması 31%, böyük depressiyanın yayılması isə 11% (Anderson et al., 2001).
Depressiv pozuntular olan xəstələrdə diabetin rastgəlmə tezliyi riski 65% yüksəlir (Campayo et al., 2010).
Depressiya və diabet birgə (komorbid) müşahidəsi zamanı onların proqnozu (ağırlaşma, müalicəyə rezistentlik, ölüm faizi) ayrı-ayrılıqdakı proqnozuna nisbətən daha ağır olur.
Lloyd CE et al. The epidemiology of depression and diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

3. Hər iki xəstəliyə (depressiya və diabet) məruz qalan insanlar, depressiya və hər-hansı bir başqa xroniki xəstəliyə tutulan insanlarla müqayisədə öz hallarıını gizlətməyə çalışırlar (Moussavi et al., Lancet 2007;370: ). Lloyd CE et al. The epidemiology of depression and diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

4. Depressiyasız şəkər xəstələrə nisbətən depressiya ilə olan şəkər xəstələri tibbi xidmətlərdən daha çox istifadə edirlər (US 1996 data). Egede LE. Medical costs of depression and diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

5. Depressiya ilə olan şəkər xəstələri arasında tibbi xidmətlərə məxaric, depressiyasız şəkər xəstələri ilə müqayisədə daha yüksəkdir (US 1996 data). Egede LE. Medical costs of depression and diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

6. Depressiya və diabetin ağırlaşmaları
Depressiya keçirmiş şəkər xəstələrində tac arteriyasının pozuntusu riski artır (Orchard et al., 2003).
Diabeti olan uşaqlarda depressiya və retinopatiyanın arasında prospektiv əlaqə aşkar edilib (Kovacs et al., 1995).
Makro- və mikrodamar problemləri olan şəkər xəstələrində (erektil disfunksiya, diabetik ayaq xəstəliyi) depressiv əlamətlər daha çoxdur, lakin bu hallar arsındakı əlaqə hələ ki müəyyən edilməyib (Thomas et al., 2004).
Lloyd CE et al. The epidemiology of depression and diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

7. Dİabet ilə populyasiya
Diabetsiz populyasiya
Epidemioloji Tədqiqatlar Mərkəzinin məlumatına əsasən, depressiya olan şəkər xəstələrində şəkəri olmayan xəstələrə nisbətən, ölüm faizi daha yüksəkdir. (Zhang et al., Am. J. Epidemiol. 2005;161: ). Lloyd CE et al. The epidemiology of depression and diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

8. Depressiya və diabetin əlaqəsi:davranış faktorları
Depressiya zamanı fiziki aktivlik əksəyən enir. Bu isə öz növbəsində, piylənməni və onun nəticəsində yaranan II tipli diabetin əmələ gəlmə riskini artırır.
Depressiya keçirmiş xəstələr özlərinə düzgün qulluq göstərmirlər (dərmanları qəbuletmə, pəhriz saxlama, qanda qlükozanın dərəcəsini monitorinq etmə, məşq etmə) .
Diabet ilə bağlı emosional problemlər depressiyanın inkişafına təkan verə bilər.
Lloyd CE et al. The epidemiology of depression and diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

9. Depressiya və diabetin əlaqəsi:bioloji faktorlar
Depressiya bir neçə stress ilə bağlı pozuntuların fenotipi olaraq, hipotalamo-hipofizar-adrenal oxu və iltihab sitokinlərinin azad edilməsinə təkan verir. Bu isə insulin rezistentliyinə səbəb ola bilər.
Genetik səviyyədə metabolik dəyişikliklər, ana bətnində və uşaqlıqda zəif qidalanma həm depressiyaya, həm də diabetə meyllik yaradır.
Ismail K. Unravelling the pathogenesis of the depression-diabetes link. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

10. Depressiya-diabet komorbidliyi nəticəsində yaranan
praktiki problemlər - I
Problem
Onun təsiri
Depressiya və diabetin bəzi simptomları bir-birinə oxşardır
Bunları bilməyən həkim xəstənin dəyişkən vəziyyətini diabetin təsiri ilə əlaqələndirir
Depressiya diabetin fiziki simptomlarının artmasına və güclənməsinə səbəb ola bilər
Fiziki və laborator müayinələrin nəticələri xəstənin subyektiv şikayətlərini təsdiq etmədiyi halda, pasient bunu həkim tərəfindən özünə qarşı anlaşılmazlıq kimi qiymətləndirə bilər
Depressiyaya məruz qalan şəkər xəstələri öz müalicəsini idarə etməkdə çətinlik çəkir
Pasient öz həyatını yaxşıya doğru dəyişməkdə çətinlik çəkir. “Mən nə etdiyimi və nə etmədiyimi yaxşı başa düşürəm, amma yenə də səhvlər buraxıram”. Bu isə, öz növbəsində, həkimi çətinliyə salır.
Hellman R, Ciechanowski P. Diabetes and depression: management in ordinary clinical conditions. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

11. Depressiya-diabet komorbidliyi nəticəsində yaranan praktiki problemlər - II
Onun təsiri
Depressiyaya məruz qalan xəstələr öz problemlərini çoxlu qida və ya psixoaktiv maddələr qəbul etməklə idarə etməyə çalışırlar
Belə davranışın əsasını təşkil edən depressiya, vaxtında aşkar edilməzsə, həkim xəstənin ümidsizliyini anlaya bilməyəcək və ona cəza və stiqma nəzəri ilə yanaşacaqdır
Şəkər xəstəliyi ilə bağlı və onu ağırlaşdıran müəyyən stressorlar depressiyaya təkan verə bilərlər
Xəstə və həkim latent gedişli depressiya nəticəsində əmələ gələn problemləri başqa səbəblər ilə izah edirlər
Depressiv xəstələrdə sağalmağa inam və müalicədən məmnunluq aşağı səviyyəyə düşür
Xəstə vaxtında təyin olunan konsultasiyalara baş çəkmir, həkim ilə əməkdaşlıq yaratmır, həkimin köməyinə ehtiyac duymur
Hellman R, Ciechanowski P. Diabetes and depression: management in ordinary clinical conditions. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

12. Depressiya-diabet komorbidliyi nəticəsində yaranan praktiki problemlər - III
Onun təsiri
Depressiya nəticəsində xəstə öz qanında qlükozanın səviyyəsini nəzarət altında saxlamır
Xəstədə ümidsizlik, təqsırləndirmə hissi artır. Xəstəliyin müalicəsi üstündə nəzarət zəifləyir
Bunları bilməyən həkim heç nədən xəbəri olmayan xəstəni günahlandıra bilər
Depressiv xəstələr öz gündəlik qrafikini təşkil etməkdə çətinlik çəkirlər
Buna görə də, xəstəyə əvvəl asan gələn məsələlər və tapşırıqlar, hazırda bir neçə dəfə təkrarlanmalı və ya yazılmalı olur.
Həyata pessimistik baxış
Klinisistlərin əsas yardımı ondan ibarətdir ki, xəstəyə çətin gələn məsələləri izah etsinlər və onları tədricən həyata keçirməsinin planını yazıb xəstəyə başa salsınlar
Depressiya zamanı qabarıq təşviş hissi müşahidə edilir
Həkim həmişə bunu yadda saxlamalıdır çün ki təşvişli xəstələrdə özlərinə və müalicənin təsirinə inamsızlıq artır
Hellman R, Ciechanowski P. Diabetes and depression: management in ordinary clinical conditions. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

13. Depressiya ilə şəkər xəstələrdə psixoterapiyanın effektivliyi
Tədqiqat
Müdaxilə
Nəticə
Lustman et al., 1998
Koqnitiv-bihevioral terapiya (KBT) və diabet barədə təhsil tək diabet barədə təhsil əleyhinə
Kontrol qrup ilə müqaiysədə KBT keçən xəstələrdə depressiya simptomlarının və qlikemik kontrolun yaxşılaşması qeyd edilib
Huang et al., 2002
Antidiabetik dərmanlar+diabet barədə təhsil+psixoloji müalicə+relaksasiya və musiqi ilə müalicə tək antidiabetik dərmanların əleyhinə
Kontrol qrupu ilə müqayisədə tədqiqat qrupunda depressiyanın və qlikemik kontrolun yaxşılaşması qeyd edilib
Li et al., 2003
Antidiabetik dərmanlar+diabet barədə təhsil+psixoloji müalicə tək antidiabetik dərmanların əleyhinə
Lu et al., 2005
Diabet və beyin damar təsadüfi barədə təhsil + elektromioqrafik müalicə + psixoloji müalicə adi qayğı əleyhinə
Simson et al., 2008
İndividual supportiv psixoterapiya adi qayğı əleyhinə
Supportiv psixoterapiya keçirilən qrupda depressiyanın və qlikemik kontrolun yaxşılaşması qeyd edilib
Katon W, van der Felz-Cornelis C. Treatment of depression in patients with diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

14. Depressiya ilə şəkər xəstələrdə müalicə üsulların effektivliyi
Tədqiqat
Müdaxilə
Nəticə
Lustman et al., 1997
Qlükometr barədə treninq + nortriptilin, plasebo əleyhinə
Tədqiqat qrupunda depressiyanın yaxşılaşması qeyd edilib. Qlikemik kontrolda isə dəyişiklik qeyd olunmayıb
Lustman et al., 2000
Flüoksetin plasebo əleyhinə
Paile-Hyvärinen et al., 2003
Paroksetin plasebo əleyhinə
İlk göstərişlərdə (3 ay müddətində) yaxşılaşma qeyd edilib, lakin son nəticələrdə hər 2 qrupda heç bir əhəmiyyətli dəyişiklik olmadığı müəyyənləşdirilib
Xue et al., 2004
Tədqiqat qrupda depressiyanın yaxşılaşması qeyd edilib. Qlikemik kontrolda isə dəyişiklik qeyd olunmayıb
Gülseren et al., 2005
Flüoksetin paroksetin əleyhinə
Hər iki qrupda depressiya üzrə mühüm yaxşılaşma, lakin qlikemik kontrolun dəyişməməsi qeydə alınıb
Paile-Hyvärinen et al., 2007
Paroksetin plasebo əleyhinə
Heç bir əhəmiyyətli dəyişiklik qeyd olunmayıb
Katon W, van der Felz-Cornelis C. Treatment of depression in patients with diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

15. Şəkər xəstələrində depressiyaya qayğı: Addım 1
Skrininq:
Depressiyanı aşkar etmək (Pasientin Sağlamlıq Sorğu Vərəqəsi – 9 ilə (PSSV-9))
Köməksizlik/ümidsizlik hisslərinin nə dərəcədə olduğunu öyrənmək
Komorbid təşviş hücumlar və ya posttravmatik stress pozuntusunu (olsa) aşkar etmək
Təşviş əlamətlərini diabet simptomlardan fəqləndirmək qabiliyyəti (hipoqlikemiya)
Qida qəbul etmə prosesi ilə əlaqədar yaranan problemləri müəyyənləşdirmək
Kədər/tənhalıq/qəzəb hisslərinə cavab olaraq qida qəbul etməsinin tezləşməsi
Kompulsiv (qeyri-iradi) qida qəbul etmək/boşaltma
Gecələr yemək
Katon W, van der Felz-Cornelis C. Treatment of depression in patients with diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

16. Şəkər xəstələrində depressiyaya qayğı: Addım2
Müalicə nəzarətinin təkmilləşməsi:
Xəstəliyə nəzarətin nə dərəcədə zəiflədiyini dəqiqləşdirmək
Stress və xəstəliyə nəzarəti arasında ikiistiqamətli əlaqəni öyrənmək
Depressiyanın mənasını açmaq və onun stress ilə oxşar və fərqli əlamətlərini təyin etmək
Depressiyanın simptomlarının şəkər xəstəliyinin simptomları ilə necə oxşamasını xəstəyə başa salmaq
Depressiya nəticəsində başqa simptomların ağırlaşmasını müzakirə etmək
Xəstəyə diabet, depressiya və başqa xəstəlikləri nəzarət altında saxlamaq üçün müəyyən tapşırıqları məsləhət etmək
Xəstənin bu tapşırıqları hansı qaydada yerinə yetirməsini başa salmaq
Katon W, van der Felz-Cornelis C. Treatment of depression in patients with diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

17. Şəkər xəstələrində depressiyaya qayğı: Addım 3
Dayaq olmaq:
Əlavə qısamüddətli psixoterapiya:
qida qəbulu ilə problemlər (koqnitiv-bihevioral terapiya)
əlavə problemlərə yardım (problemləri həlletmə terapiyası)
müalicə qayğını təkmilləşdirmək (motivlər barədə söhbət)
Katon W, van der Felz-Cornelis C. Treatment of depression in patients with diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

18. Şəkər xəstələrində depressiyaya qayğı: Addım 4
Müalicə üsullarını müzakirə etmək:
Komorbid depressiya və təşviş hücumları: SQSI ya SNQSI
Seksual disfunksiya: bupropion və ya SQSİ-la əlavə, buspiron
İfadə olunmuş neyropatiya: effektivliyinə əsaslanaraq bupropion, venlafaksin və ya duloksetini seçmək olar
Katon W, van der Felz-Cornelis C. Treatment of depression in patients with diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

19. Usual Care Intervention Savings Ümumi qayğı Müdaxilə Ümumi qayğı$0
$5.000
$10.000
$15.000
$20.000
$25.000
Katon et al., 2006
Simon et al., 2007
Usual Care
Intervention
Savings
2 İlin Ərzində
Ümumi Tibbi
Məxaric
Ümumi qayğı
Müdaxilə
Ümumi qayğı
Saxlanılan pul
Müdaxilə
Saxlanılan pul
Şəkər xəstələrində depressiyanın müalicəsi 2 il ərzində tibbi xidmətlərə xərcləri endirir
Katon W, van der Felz-Cornelis C. Treatment of depression in patients with diabetes. In: Depression and Diabetes. Katon W, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

20. Minnətdarlıq
Bu sinopsis ÜPA-nın somatik xəstələrdə depressiyanın yayılması və proqnostik əhəmiyyəti barədə programmının hissəsidir.
Proqrammı təşkil edilməsi üçün Lugli Təşkilatına, İtalyan Bioloji Psixiatriya Cəmiyyətininə, Eli-Lilly və Bristol-Myers Squibb-a minnətdarlıq bilidirilir. ÜPA Dr. Andrea Fiorilloya, Naples, İtaliya bu sinopsisin hazırlamaqında köməyi üçün, Gülay Məmmədzadəyə və Araz Manucheri-Lalei bu sinopsisi Azərbaycan dilinə tərcümə etməkləri üçün öz xüsusi minnətdarlıqını bildirir.