2. دانشکده پزشکی علوم پزشکی کاشان
بسم الله الرحمن الرحیم
آموزش بهداشت
زهره آذرباد
گروه پزشکی اجتماعی
دانشکده پزشکی علوم پزشکی کاشان

3. اجزاي خدمات PHC:
1- آموزش بهداشت
2- دسترسي به آب آشاميدني سالم
3- بهداشت مادر و كودك و فاصله گذاري مواليد
4- واكسيناسيون
5- پيشگيري و كنترل بيماري هاي بومي
6- درمان بيماريهاي معمول و جراحت هاي شايع
7- دسترسي به داروهاي اساسي
8- بهداشت روان

4. رويكرد هاي آموزش سلامت
1) رويكرد نظارتي: (regulatory يا جلوگيري مديريت شده Managed prevention )
دخالت مستقيم يا غيرمستقيم دولت در تغيير رفتار انسانها
مثال:
استفاده اجباري از كمربند ايمني
سريعترين و آسان ترين راه تغيير رفتار در جهت سلامت
اما:
قانون هميشه پيروز نيست (مثال: ممنوعيت استفاده از الكل) زيرا:
با قانون نمي توان عامل بيماري را ريشه كن كرد (نهايتاً مي توان جلوي انتشار بيماري توسط فرد بيمار را گرفت مثل واكسيناسيون)
در مواردي كه انتخاب فرد، مهم است نمي توان مردم را مجبور كرد (مثل رژيم غذايي يا ورزش)

5. 2) رويكرد خدماتي: (با اين فرض كه مردم خودشان از خدمات استفاده مي‌كنند)
ارائه همه نيازهاي بهداشتي در محل زندگي مردم
(با اين فرض كه مردم خودشان از خدمات استفاده مي‌كنند)
مثال موفق:
ارائه وسائل تنظيم خانواده در ايران
مثال عدم موفقيت: .....
مردم، خدماتي را كه با نيازهاي احساس شده شان منطبق نباشد نمي‌پذيرند حتي اگر رايگان باشد

6. Needs نیازها Demands تقاضاها
Wants خواسته ها
Demands
تقاضاها
نیاز (Needs): چیزی که برای مردم مناسب است
خواسته (Wants): چیزی که مردم فکر میکنند برایشان بهتر است
تقاضا (Demands): آنچه که طلب می کنند
چالش اصلی در نظام های سلامت زمانی رخ میدهد که دو مفهوم نیاز و تقاضا با یکدیگر تطابق نداشته باشند.

7. 3) رويكرد آموزشی: آگاه كردن مردم باعث تغيير رفتار مي شود
فردآگاه = تصميم بهتر براي حفظ سلامتي
اگر تغيير رفتار ضروري است كه انجام شود مردم باید بر اساس برنامه ای آموزشی یاد بگیرند چه بکنند ، آگاه شوند، بياموزند و تشويق شوند تا زندگی سالمی را انتخاب کنند.
منطبق با دموكراسي است: به مردم آگاهي دهيد خودشان انتخاب مي‌كنند
اگر مردم اختيار زندگي خود را داشته باشند (شامل مسائل بهداشتي نيز مي‌شود) سالم‌تر خواهند بود.
نتايج، آهسته به دست مي آيند ولي پايدار هستند
آموزش بايد از كودكي آغاز شود (الگوهاي رفتاري و نگرشي در ابتداي زندگي شكل مي‌گيرند)

8. 4) رويكرد خدمات اوليه بهداشتي:
جديدترين رويكرد آموزش سلامت
از مردم شروع مي‌شود:
مشاركت دادن و درگير كردن مردم در برنامه‌ريزي و ارائه خدمات بهداشتي به منظور تغيير رفتار
اين موضوع وقتي قابل اجرا است كه مسؤولین سلامت، راهنمايي ضروري براي چگونگي تعيين مشكلات بهداشتي و يافتن راههاي عملي حل آنها به مردم ارائه دهند.

9. آموزش سلامت هدف از آموزش سلامت چيست؟ تعاريف آموزش سلامت:
كنفرانس ملي طب پيشگيري آمريكا:
”آموزش سلامت فرايندي است كه مردم را آگاه مي‌كند، برمي‌انگيزاند و كمك مي‌كند تا اعمال بهداشتي را به كار گيرند و حفظ كنند و در صورت لزوم، محيط را براي تسهيل در دستيابي به اين هدف تغيير داده آموزشهاي فني و تحقيقات را در همين راستا انجام دهند.“

10. تعاريف آموزش سلامت: تعريف بيانيه آلماآتا 1978
”آموزش سلامت فرايندي است كه مردم را تشويق مي‌كند تا سالم باشند، بدانند چگونه سالم بمانند و براي حفظ سلامتي خود، به طور فردي يا گروهي تلاش كنند و در صورت نياز كمك بخواهند“

11. تعاريف آموزش سلامت:
فرآيند آموزشي که با ترکيبي از رويکردهاي تغيير سبک زندگي مي تواند به افراد، خانواده ها و جوامع در تصميم گيري آگاهانه درباره موضوعات مرتبط با بازيابي، دستيابي و حفظ سلامت کمک نمايد.

12. مدلهاي آموزش سلامت: مدل پزشكي: - انتقال آگاهي در جهت تغيير رفتار
- با اين فرض كه مردم به اطلاعات بهداشتي عمل
مي‌كنند و سلامت خود را بهبود مي بخشند
- در اين مدل عوامل روانشناختي و فرهنگي نقش
كمتري دارند
- اين مدل نمي‌تواند بين آگاهي و عملكرد ارتباط برقرار كند

13. مدل انگيزشي: انگيزش عامل اصلي است كه آگاهي را به عملكرد تبديل مي‌كند
- مراحل پذيرش يك رفتار جديد:
1- آگاهي
2- انگيزش (كه شامل سه جزء علاقه، ارزيابي و
تصميم گيري است)
3- عمل (پذيرش يا رد)
ارتباط بين فردي در تصميم گيري كمك كننده است

14. مدل مداخله اجتماعي:
تأكيد بر نقش حمايتي گروهي كه فرد به آن تعلق دارد در اتخاذ تصميم جديد توسط فرد
در موارد پيچيده كاربرد دارد
مشكلات سلامتي فراتر از آن هستند كه تنها با مدل انگيزشي بتوان آنها را حل نمود (مثل ترك سيگار)
زيرا:
در برخي حالات، جامعه و محيط اجتماعي هم بايد عوض شود تا فرد بتواند تصميم بگيرد (عدم توجه مدل انگيزشي به اين نكته)
حمايت گروه در رسيدن به تصميم، مهم است

15. اصول آموزش سلامت قابل قبول بودن (Credibility)
آموزش بايد منطبق بر فرهنگ عمومي مردم باشد تا باور و اعتماد آنها را جلب كند و به تغيير رفتار بينجامد

16. علاقه (Interest):
مردم به چيزي كه دوست دارند گوش مي دهند
لذا بايد نياز واقعي مردم را پيدا كرد
آموزش بايد بر اساس نياز احساس شده مردم باشد
گاهي مردم به برخي چيزها احساس نياز نمي‌كنند لذا بايد ابتدا به آنها نيازهاي واقعيشان را شناساند و بعد آموزش را آغاز كرد

17. participation مشاركت: نكته كليدي در آموزش سلامت
مشاركت در تشخيص مشكلات و يافتن راه حل
هرچه مشاركت بيشتر باشد،احساس درگير شدن در موضوع، پذيرش فردي و تصميم گيري هم بيشتر مي‌شود
تعريف بيانيه آلماآتا از آموزش سلامت حاوي ”مشاركت“ است

18. انگيزش:
يعني برانگيختن ميل عميق مردم براي يادگيري
انگيزه يا محرك مي تواند مثبت (تشويق) يا منفي (تنبيه) باشد
فرد با انگيزه، انگيزه را در بقيه هم منتشر مي‌كند

19. جامعيت (Comprehension):
ارتباط با مردم با زبان خود آنها و نه با كلمات نامتناسب با سطح سواد و فرهنگ مردم
تقويت (Reinforcement):
تكرار به روشهاي مختلف به منظور تقويت يادگيري
يادگيري از طريق عمل كردن (Learning by doing):
اگر بشنوم، فراموش مي‌كنم - اگر ببينم به ياد مي‌آورم - اگر انجام دهم خواهم دانست

20. از دانسته ها به ندانسته ها (Known to unknown)
از جائي كه مردم در آن قرار دارند و آنچه آنها مي فهمند به سمت اطلاعات جديد پيش مي‌رويم
الگو بودن (Setting on example):
آموزشگر بايد خود، الگوي خوبي باشد
ارتباطات خوب انساني (Good human relation)
تبادل اطلاعات و احساسات بين مردمي بهتر رخ مي‌دهد كه ارتباطات خوبي داشته باشند
بازخورد (Feedback)
نقش رهبران (Leaders):
ما از كساني بيشتر مي آموزيم كه آنها را بيشتر قبول داشته باشيم
استفاده از نقش معتمدين محلي در آموزش

21. آموزش سلامت در مقايسه با تبليغات
آموزش سلامت تبليغ سلامت نيست بلكه فراتر از آن است
آموزش يعني تسهيل يادگيري ولي تبليغ يعني انتشار يك نظريه خاص

22. تبلیغات آموزش سلامت تزريق آگاهي به ذهن مردم كسب فعال آگاهي و مهارت
با شعارهای آماده از فكر کردن جلوگيري مي‌شود
تحريك و بيدار سازي اميال اوليه
توسعه رفتارهاي واكنشي
متوسل به احساس
الگوي نگرش و رفتار استاندارد بر اساس قالب خاص را تقویت مي‌کند
آگاهي به فرد خورانده مي‌شود و غير فعال كسب مي‌شود
آگاهي محور است و برای تغییر نگرش و رفتار طراحی نشده است
كسب فعال آگاهي و مهارت
مردم در مورد خودشان فكر كنند
نظم بخشیدن به اميال اوليه
توسعه رفتار انديشمندانه (قضاوت قبل از عمل)
متوسل به منطق
فرديت، شخصيت و بيان خود را تقویت مي‌کند
آگاهي از طريق فعاليتهای خود اتكا كسب مي‌شود
رفتار محور است و به ایجاد نگرشها و مهارتهای مطلوب کمک می‌کند

23. ارتباطات براي آموزش بهداشت
آموزش یک موضوع ارتباطی است
ارتباطات (Communication):
فرايندي دوطرفه براي تبادل و به اشتراك گذاشتن عقايد، احساسات و اطلاعات با استفاده از مجموعه اي از قواعد
ارتباط نبايستي به عنوان انتقال يك طرفه اطلاعات از فرد مطلع به فرد غيرمطلع تلقي شود
بلكه فراتر از آن به عنوان تقسيم اطلاعات بين دو فرد هم سطح در نظر گرفته شود.

24. تعريف جامع تري از ارتباط عبارتست از :
فرايند انتقال پيام از فرستنده به گيرنده،
مشروط بر آنكه محتواي مورد نظر از فرستنده به گيرنده
منتقل شود و بالعكس
ارتباطات بايستي به عنوان نوعي مشاركت با در نظر گرفتن و درك پيشينه، نگرش وعلايق هردو طرف تلقي گردد.
در مجموع، ارتباطات راههايي است كه انسان براي تماس با ديگران به كار مي‌گيرد

25. مثلاً مورد پذيرش قرار نداشتن يا قابل قبول نبودن سيگار كشيدن يك فرد :
مهم ترين اهداف در برقراري ارتباط عبارتند از :
·  براي كنترل كردن، تاثير گذاشتن يا هدايت نمودن ديگران
مثلاً مورد پذيرش قرار نداشتن يا قابل قبول نبودن سيگار كشيدن يك فرد :
ممكن است شامل يك نگاه غضبناك، يك سرفه يا فقط يك بي‌اعتنايي و ترك محل باشد.
 ·   براي بيان احساسات، خنديدن، گريه كردن، ناراحت يا خشمگين بودن

26. ارتباطات فراتر از تبادل صرف اطلاعات است:
راه را براي تغييرات مطلوب در رفتار انسان و ايجاد مشاركت جامعه و افراد آگاه براي رسيدن به اهداف از پيش تعيين شده هموار مي‌كند
هدف نهايي: تغيير مطلوب در رفتار
درهم تنيده بودن ارتباطات و آموزش سلامت :
راهكارهاي ارتباطي، يادگيري و آموزش را بهبود مي‌بخشد

27. هدف آموزش و ارتباطات:
افزايش آگاهي و شناخت (Cognition)
تغيير مناسب در سطح عاطفي و نگرش (Affect)
كسب مهارت و رفتار مناسب در سطح رواني حركتي (Psychomotor)

28. آگاهيKnowledge:
تحصيل و جمع آوري اطلاعات در مغز به منظور استفاده از آنها و يا ضبط اين اطلاعات
تا حد زيادي بستگي به حافظه دارد
همه رفتارها ناشي از آگاهي نيستند و الگوهاي رفتاري بدون هيچ آگاهي هم داريم
گرايش Attitude :
آگاهي + احساس = گرايش
آگاهي با توجه به تجارب منجر به ايجاد يك حس مي شود كه مي تواند شادي ، غم ، خشم ، لذت و .... باشد و بمعني آمادگي فرد براي واكنش مثبت يا منفي در برابر يك محرك است
پويا است يعني نه اينكه اگر ديد ، دنبال مي كند ؛ بلكه فعال هم دنبالش مي رود
بيان لفظي باور را عقيده مي گويندOpinion

29. KAP (Knowledge, Attitude, Practice)
روشي كه فرد عمل مي كند ، شيوه برخورد و واكنش نشان دادن تحت شرايط مختلف
هر وقت صحبت مي شود منظور رفتار ارادي و برخاسته از تصميمات مركز حركتي مغز است
رفتار اساسا بر پايه نياز قرار دارد حتي استراحت براي رفع نياز خستگي است
آموزش بهداشت :تغيير رفتار مردم براي شناخت و پذيرش روش هاي زندگاني
اصولا آموزش با ايجاد بيداري و آگاهي صحيح در فرد يا گروه امكان پذير است
اصل مهم در آموزش: سنجش ادراك فراگير و سپس پر كردن خلا
رفتار را مي توان با بيان عقيده و يا از آن بهتر با مشاهده رفتار سنجيد .
KAP (Knowledge, Attitude, Practice)

31. قدرت تحت تأثير قرار دادن ديگران:
به مهارتهاي ارتباطي (Communication Skills) بستگي دارد
اين مهارتها مورد نياز آموزش سلامت هم هست.

32. اجزاء فرايند ارتباط براي برقراري ساده ترين نوع ارتباط، حضور سه عنصر
فرستنده پيام، پيام و گيرنده پيام ضروري است
اما هميشه نمي توان انتظار داشت كه محتواي پيام، به راحتي و به طور كامل از فرستنده به گيرنده منتقل شود

33. بنابراين به خصوص در چنين مواقعي حضور عنصر چهارمي به عنوان كانال يا وسيله ارتباطي لازم به نظر مي رسد
و چون معمولاً تنها فرستنده پيام از وسيله استفاده مي كند بنابراين بازخورد، به شكل مستقلي عنصر پنجم را تشكيل مي دهد.
اما برخي از متخصصين، گنجانيدن عنصري ديگر را در ميان اجزاءفرايند ارتباط تحت عنوان "پارازيت" يا عامل مُخِلّ پيشنهاد مي كنند.

34. سرانجام نظر به اينكه پيام به صورتي كه در ذهن فرستنده پيام مطرح است بدون آنكه به صورت رمز در آيد قابل انتقال نيست، بنابراين
لازم است كه منبع فرستنده پيام ابتدا محتواي پيام خويش را به
صورت رمز (كلمات، سمبلها. علامتها و نظاير اينها) در‌
آورد، سپس آن را به سوي گيرنده پيام ارسال كند.

35. در سوي ديگر خط برقراري ارتباط، منبع گيرنده نيز
بايستي رمز دريافت شده را از طريق حواس و
سلسله اعصاب به مغز برده و اصطلاحا آن را خوانده
يا از رمز خارج كند،
سپس به درك مفهوم مورد نظر بپردازد

36. كامل ترين طرح فرايند ارتباط بايستي با هشت عنصر، مطرح شود :
منبع پيام
رمزگذاري
پيام به صورت رمز
وسيله و يا كانال
پارازيت
رمز خواني
مقصد پيام
بازخورد

37. فرستنده: بايد نكات زير را رعايت كند: داشتن اهداف روشن
شناخت مخاطب و علائق و نيازهاي او
آگاهي از راههاي برقراري ارتباط
شناخت خصوصيات يك پيام خوب
تواناييهاي فني و محدوديتهاي خود

38. مخاطب: كنترل شده: انگيزه مشترك (گروه همگن) كنترل نشده (آزاد):
بدون مخاطب، ارتباط فقط سر و صدا است.
دو نوع مخاطب
كنترل شده:
انگيزه مشترك (گروه همگن)
كنترل نشده (آزاد):
فقط بر اساس حس كنجكاوي
به چالش كشيدن تواناييهاي آموزش دهنده

39. انتقال پيام درست در زمان درست به گروه مناسب
پيام:
در راستاي هدف
با معنا
بر اساس نياز
متناسب با مخاطب
اختصاصي و صحيح (Specific & Accurate)
به هنگام و كافي (Timely & Adequate)
عامل حياتي ارتباط:
انتقال پيام درست در زمان درست به گروه مناسب

40. راههاي ارتباطي: ارتباط بين فردي (interpersonal communication)
رايج ترين
مؤثرترين
مفيد براي تصميم گيري افراد بي‌تصميم

41. راههاي ارتباطي: (تلويزيون، راديو و ...) رسانه‌هاي جمعي (mass media):
مزيت: انتقال پيام در حداقل زمان به تعداد بيشتري از مردم
عيب: يك طرفه بودن، نداشتن بازخورد، عدم اثر بر رفتارهاي تثبيت شده افراد

42. راههاي ارتباطي: رسانه‌هاي سنتي (folk media):
مثل هيئتها و تجمعات مذهبي، افسانه‌ها، داستانها و ...)
مرتبط با ميراث فرهنگي جامعه
نقش مهم در انتقال پيامهاي بهداشتي

43. ( يك راه معمولاً كافي نيست)
راههاي ارتباطي:
بهترين راه؟
استفاده از راههاي ارتباطي مختلف بسته به مورد
( يك راه معمولاً كافي نيست)

44. بازخورد (feedback) : واكنش مخاطب به پيام فرستنده به فرستنده كمك مي‌كند
در ارتباط بين فردي سريع است
در ارتباط جمعي، طول مي‌كشد (از طريق مصاحبه، نظرسنجي و ...)

45. پارازيت هاي ارتباطي
پارازيت به هر عامل مخلي اطلاق مي‌شود كه مانع از برقراري كامل ارتباط گردد.
از يك ديدگاه اينگونه عوامل را به دو نوع تقسيم مي‌كنند:
1 ـ پارازيتهاي فيزيكي
2 ـ پارازيتهاي استنباطي

46. پارازيت هاي فيزيكي
همانگونه كه از نامشان پيدا است مانع از انتقال فيزيكي پيام مي‌شوند
نظير سر و صدا، گرما و سرماي بيش از حد، نور بسيار زياد و يا نور بسيار كم.
متخصصان ارتباطات، كاهش تاثير پارازيتهاي فيزيكي را با استفاده از وسايل جلب توجه و تكرار مجدد مطالب و كاربرد مجدد مهارت ها توصيه مي‌كنند.

47. پارازيتهاي استنباطي
زماني رخ مي‌دهند كه سوء تعبير در مورد پيام پيش بيايد ولو اينكه پيام همانگونه كه فرستاده شده دريافت شده باشد
نظير زماني كه فرستنده پيام از كلماتي كه درك آنها براي گيرنده پيام مشكل است براي انتقال پيام استفاده كرده باشد
و يا كلمات بكار گرفته شده براي فرستنده و گيرنده پيام معاني متفاوتي داشته باشند.
پارازيتهاي استنباطي را مي توان با تعريف لغات و اصطلاحات ناآشنا و كاربرد لغات و اصطلاحات آشنا و مطابق با علايق و توانايي هاي گيرندگان پيام، كاهش داد.
پارازيتهاي استنباطي ممكن است به خاطر مشكل و يا پيچيده بودن محتواي پيام نيز رخ دهند

48. تقسیم بندی پارازیتها (موانع ارتباط) از دیدگاهی دیگر:
فيزيولوژيك (مشكل شنوايي)
روانشناختي (هيجان، سطح هوش و ... )
محيطي (سروصدا، نور كم و ...)
فرهنگي (بي‌سوادي، نگرش، اختلاف زباني و ...)
عليرغم فراهم بودن خدمات بهداشتي، گاه موانع اجتماعي فرهنگي، مشكلات زيادي بر سر راه تحقق تغيير در رفتارهاي بهداشتي ايجاد مي‌كند

49. انواع ارتباطات كلامي غيركلامي ارتباط كلامي:
اغلب چنين گفته مي شود كه ما جهاني را كه در آن زندگي مي كنيم فقط از طريق زبان مي شناسيم.
كاركردهاي زبان:
تماس اجتماعي : ملاقات و تبادل ديدگاه ها با ديگران
برانگيختن : كمك به ايجاد و حفظ علاقه در ديگران
بيان : امكان ابراز احساسات و عواطف
ترغيب : متقاعد كردن فرد ديگر تا معتقد شود
كنترل كردن : وادار كردن فرد به رفتار كردن به شيوه اي معيّن
ابزاري: دست يافتن يا كسب يك چيز
مرتبط با نقش: منظم كردن، طبقه بندي كردن و بازي با لغات.

50. ارتباط غيركلامي
ارتباط غيركلامي شامل پاسخهاي فيزيكي از قبيل حالات چهره، دستها، حركات و تماس چشمي است
كه چه همراه با صحبت مورد استفاده قرارگيرند و چه نگيرند، معني آنچه را كه مي‌گوييم تحت تاثير قرار مي‌دهند
علائم غيركلامي، احساسات و نگرشهاي ما را نسبت به سايرين آشكار مي‌سازند.

51. قلمرو هاي اصلي ارتباط غيركلامي عبارتند از
1) مجاورت
منظور ميزان فاصله فيزيكي افرادي است كه با يكديگر ارتباط برقرار مي‌كنند.
مثلا ميزان موفقيت در انتقال پيام به يك بيمار خوابيده روي تخت توسط فردي كه با او از فاصله نسبتاً دور در پايين تخت حرف مي‌زند و فردي كه نزديكتر مي‌آيد و روي تخت يا روي يك صندلي كنار بيمار مي‌نشيند، به يك اندازه نيست.

52. 2) جهت يابي
منظور ادراك افراد از موقعيت خود در رابطه با ساير افراد و اشياء است.
مثلا نحوه آرايش كلاس به صورت صندلي و ميزهاي رديف شده روبروي مربي نشان مي‌دهد كه آموزش به شيوه سنتي برگزار مي‌شود،
در حالي كه صندليهايي كه به صورت دايره چيده شده‌اند نشان دهنده آموزش به صورت غيررسمي و مشاركت‌جويانه است.

53. بطور كلي ارتباط هنگامي راحت تر خواهد بود كه افراد در يك سطح باشند.
3) سطح
اشاره به تفاوت در ميزان ارتفاع بين برقرار كنندگان ارتباط دارد.
بطور كلي ارتباط هنگامي راحت تر خواهد بود كه افراد در يك سطح باشند.
برقراري ارتباط بين دو نفر در دو سطح متفاوت مي‌تواند در يكي از طرفين يا هر دو طرف، احساس بي‌ثمر بودن رابطه را پديد آورد
و گاهي اين كار به منظور خاص صورت مي‌گيرد: عدم دعوت فرد به نشستن هنگام ورود وي به يك اتاق كار، اين پيام را القاء مي‌كند كه او بايد به‌زودي آنجا را ترك كند!

54. 4) جلوه ظاهري
پيامهايي همچون وضعيت اجتماعي فرد، شخصيت او، عادات پاكيزگي و ممكن است بوسيله جلوه فيزيكي منتقل شود.
جلوه ظاهري كاركنان بهداشتي به علت پيامي كه به مراجعين منتقل مي كند داراي اهميت است. مثلا لباس پرستار مي تواند لياقت حرفه اي و رسميت او را منتقل كند. 
5) حالت چهره
به وضوح احساساتي همچون غمگيني، شادي، خشم وتعجب و سر درگمي را نشان مي دهد.

55. 6) حركات دست و حركات سر
تكان دادن سر و دست بطور واضحي توافق و عدم توافق را بدون نياز به كلمات منتقل مي كند.
مشتهاي گره كرده و دستهاي بي قرار و پاهايي كه به زمين كوبيده مي شود، استرس و تنش را آشكار مي سازد.
در حالي كه دست هاي باز و آرام نشانگر يك زمينه ذهني آرام مي باشد.
مشكلات عاطفي از قبيل گيجي يا نگراني، اغلب با گذاشتن دست ها روي سر و بازي با مو، دست كشيدن روي صورت يا مالش پيشاني نشان داده مي شود.

56. 7) تماس چشمي
به عنوان يك قاعده كلي وقتي گوينده روي آنچه مي گويد تمركز دارد، چشمانش تمايل به چرخيدن دارد.
هنگامي كه انتظار دريافت پاسخي را داشته باشد، مستقيما به شنونده نگاه خواهدكرد.
اگر به شنونده نگاه نكند ممكن است به اين علت باشد كه يا با شنونده يا با آنچه مي گويد راحت نيست.
مثلا ممكن است نگاه كردن مستقيم در چشمان بيمار وقتي اخبار بدي در مورد نتايج آزمايش هاي پزشكي وي ارائه مي دهيم بسيار دشوار باشد.

57. 8) حالت بدن
يك علامت غيرارادي است كه اطلاعات مهمي را در باره نگرشها، نسبت به خودمان و ديگران منتقل مي كند.
مثلاً يك ژست آسوده معمولاً مي تواند هم گوياي حالت خويشتن پنداري حاكي از اعتماد به نفس و هم حاكي از اطمينان در فردي باشد كه با او در حال برقراري ارتباط هستيم.