1. به نام خدا ابزار مشتقه-اختیار معامله
تهیه کننده:رضا لورک زاده
استاد راهنما:جناب دکتر فدایی
پاییز 94

2. فهرست:
1- تعریف ابزار مشتقه 2-خصوصیات ابزار مشتقه 3-انواع ابزار مشتقه 4-تعریف اختیار معامله 5- تاریخچه اختیار معامله 3-مبانی قرارداد اختیار معامله 4- انواع قرارداد‌های اختیار معامله 5-مزایای اختیار معامله 6-جمع بندی و نتیجه گیری 7-منابع

3. تعریف ابزار مشتقه (Derivative Contract )
ابزارهای مالی مشتقه از منظر لغوی به اوراق بهاداری گفته می شوند که ارزش انها از سایر اوراق بهادار معین ناشی می شود.
ابزار مالي اي است كه ساختار پرداخت و ارزش آن از ارزش اوراق بهادار ,كالاهاي اساسي ,نرخ بهره و شاخص اوراق بهادارمربوطه نشأت مي گيرد. اين ابزار به دارنده آن ا ختيار و يا تعهد خريد يا فروش يك دارايي مالي را مي دهد .
بنا به تعريف ابزارهاي مشتقه معاملاتي هستند كه اصل دارايي در آن جابه جا نشده و عملكرد قيمت ابزارهاي مشتقه ناشي از تغييرات قيمت كالاي مربوطه است. به عبارت دیگر رفتار اين ابزارها از رفتار دارايي مربوطه در بازار ناشي مي شود .

4. خصوصيات ابزار مشتقه
1. قيمت اوراق مشتقه مانند ساير كالاها و اوراق به عرضه و تقاضا بستگي ندارد بلكه به قيمت دارايي پشتوانه اوراق وابسته است.
2.  مصون سازي در بازار نقد يا تحويل فوري براي آينده كپي مي شود يعني آن چه در بازار امروز وجود دارد با همان شرايط در آينده بدست مي آورد.
3. اوراق مشتقه يك ادعاي اقتضايي در زماني مشخص است كه آن ها را به مثابه يك اهرم بسيار قوي مطرح مي كند.

5. سه گروه استفاده کنندگان ابزارهای مشتقه
1-سفته بازان:کسانی هستند که معتقدندروند نوسانات قیمت را می شناسند.
2-ایمن سازان یا پوشش دهندگان:کسانی هستند که در صورت گذشتن قیمت از یک حد معین ،زیان خواهند دید ولذا در پی کسب تامین در برابرچنین نوساناتی هستند.
3-اربیتراژکنندگان:کسانی هستند که از ناهنجارهای قیمت سود برده یا بهر گیری می کنند.

6. انواع قراردادهاي مشتقه
اختيار معامله
حق تقدم خرید سهام
گواهی خرید اورا بهادار
معامله اتی خاص یا سلف
قراداد معاوضه (سواپها)
سهام استقراضی

7. تعریف
اختیار معامله قراردادی میان خریدار و فروشنده اختیار است كه به‌سبب آن، "خریدار اختیار"، با پرداخت وجهی به فروشنده، حق ( نه الزام و تعهد) خرید یا فروش دارایی مشخص را با قیمت معین در آینده به‌دست می‌آورد. این قرارداد، نیز مانند دیگر قراردادها، عوض و معوّض دارد. خریدار اختیار، به فروشنده وجهی پرداخت می‌كند كه در واقع، همان قیمت اختیار معامله است و فروشنده اختیار نیز حق خرید یا فروش دارایی مشخصی را با قیمت معین به خریدار اعطا می‌كند.
براساس این قرارداد، دو طرف توافق میکنند که در آینده معامله اي انجام دهند.
بنابراین اختیار معامله: توافقي است بين فروشنده و خريدار دارايي تعهد شده , بدين صورت كه دارنده اختيار حق خريد يا فروش دارايي را باقيمت مشخص و در تاريخ معين در زمان آينده خواهد داشت.

8. تاریخچه
برخی، تاریخ شکل گیری اختیار معامله را به زمان ارسطو نسبت داده‌اند. ارسطو در كتاب سیاست، داستانی را از طالس حكیم یونانی نقل كرده كه مفاد آن چیزی جز معامله اختیار نیست .او دریافت كه محصول زیتون در سال آینده فراوان است؛ لذا با پرداخت مبلغی به واحدهای تولید روغن زیتون حق اجاره آن‌را به نرخ معین برای خود خریداری نمود. با افزایش محصول زیتون، قیمت اجاره دستگاه‌های روغن‌كشی افزایش یافت و طالس توانست به‌همان نرخ تعیین‌شده اجاره كند و با نرخ بالاتر به متقاضیان اجاره دهد و سود ببرد.
در ابتدای دهه 1630 هم معامله اختیار معاملات، برای خرید و فروش پیاز لاله‌های هلندی در بازار معاملات آمستردام رواج پیدا كرد. اما  در اوایل دهه 1900، گروهی از شرکت‌ها که خود را "انجمن کارگزاران و معامله گران اختیار خرید و اختیار فروش" معرفی می کردند، اقدام به ایجاد یک بازار اختیار معامله نمودند. اگر کسی قصد خرید یا فروش یک اختیار معامله را داشت، یکی از اعضای انجمن، شخص دیگری را که قصد انجام اختیار معامله را داشت، پیدا می کردند و اگر هم کسی پیدا نمی شد، خود در جایگاه معامله گر وارد خرید و یا فروش می شدند.

9. تشریح انواع قراردادهای اختیاری
قرارداد های اختیاری به دو دسته تقسیم می شود:
الف)اختيار خريد (Call Option)
ب) اختيار فروش(Put option)

10. تشریح انواع اختیار معامله
الف) اختيار خريد
قراردادي است که صاحب اختيار(خريدار اختيار خريد) پس از پرداخت مبلغي مشخص(تعيين شده توسط بازار رسمي بورس) به فروشنده اختيار، اين حق را پيدا مي کند که تا زماني مشخص(تعيين شده توسط بازار رسمي بورس)، دارايي رسمي مشخص را با کيفيت مشخص با قيمت مشخص (تعيين شده توسط بازار رسمي بورس) اگر بخواهد از فروشنده اختيار، خريداري كند؛ اين تنها يک حق يا امتياز خريد است نه اجبار. فروشنده اختيار خريد تا زماني كه خريدار اختيار خريد حق خود را اجرا نكرده ، هيچ تعهدي در اين قرارداد ندارد. زماني كه خريدار اختيار خريد حق خود را اجرا كند، فروشنده اختيار خريد اجبار دارد كه تعهد را طبق قرارداد انجام دهد. صاحب اختيار خريد(خريدار) فكر مي كند كه قيمت دارائي بالامي رود و فروشنده اختيار خريد فكر مي كند كه قيمت دارائي پايين مي آيد. اين قرارداد به صورت رسمي در بورس هاي دنيا به روي دارايي هاي واقعي و مالي معامله مي شوند.

11. حالتی را در نظر بگیرید که سرمایه گذار تصمیم می گیرد که اختیار خرید 100 سهم شرکت "الف" را با قیمت توافقی ریال بابت هر سهم، خریداري کند. فرض کنید تاریخ انقضاي قرارداد چهار ماه، و قیمت قرارداد اختیار معامله بابت هر سهم 500 ریال است. بنابراین سرمایه گذاري اولیه ( براي خرید قرارداد ) ریال است. اگر قیمت سهم در تاریخ انقضاي قرارداد کمتر از10000 ریال باشد، مسلم است سرمایه گذار قرارداد را به اجرا نمی گذارد چون خریدن سهمی که قیمت روز آن کمتر از ریال است با قیمت توافقی ریال معقولانه نیست. در این وضعیت سرمایه گذار میزان سرمایه گذاري اولیۀ خود ( ریال) را از دست می دهد. اما اگر قیمت سهم در تاریخ سررسید بیشتر از10000 ریال باشد، سرمایه گذار قرارداد را به اجرا میگذارد. فرض کنید قیمت سهم به ریال برسد. با اجراي قرارداد سرمایه گذار می تواند 100 سهم را با قیمت هر واحد ریال خریداري کند. اگر او در همان زمان سهم خود را در بازار به فروش برساند مبلغ ریال ( 1500 ریال بابت هر سهم) بدون در نظرگرفتن هزینه هاي معاملاتی سود می کند. با در نظر گرفتن هزینۀ اولیۀ خرید قرارداد اختیار معامله سود خالص سرمایه گذار ریال است.

12. تشریح انواع اختیار معامله
ب) اختيار فروش: قراردادي است كه صاحب اختيارفروش پس از پرداخت مبلغي مشخص (تعيين شده توسط بازار رسمي بورس) اختيار اين حق را پيدا مي كند كه تا زمان مشخص (تعيين شده توسط بازار رسمي بورس) دارايي مشخص را با كيفيتي مشخص با قيمتي مشخص (تعيين شده توسط بازار رسمي بورس) اگر بخواهد با اختيار بفروشد. اين تنها يك حق يا امتيار فروش است نه اجبار.

13. فرض کنید صاحب هزار سهم یک شرکت خودروسازی هستید وقصد دارید که دو ماه بعد ان را بفروشید ؛به فرض قیمت فعلی هر سهم این شرکت در بازار بورس 600تومان است وبیم دارید که دوماه بعد قیمت این سهم کاهش یابد ومتضرر شوید .برای حداقل رساندن این ضرر احتمالی می توانید با پرداخت مبلغ جزئی اقدام به خرید ابزار معامله اختیار معامله فروش هزار سهم مثلا به قیمت هر سهم 620تومان با سررسید دو ماه بعد کرده ،این ریسک را از خود دور کنید ودر واقع دارایی مالی خود را در برابر کاهش ناگهانی قیمت سهام این شرکت بیمه کنید.حال اگر دو ماه بعد قیمت هر سهم شرکت مورد نظر 590تومان شده بود این ضرررا شرکت فروشنده ابزار مالی اختیار معامله فروش متحمل شده وسهام مذکور را به شما به همان قیمت 620 نومان که تعهد کرده بود مخرد .ولی اگر دو ماه بعد قیمت هر شهم از سهام شرکت مورد نظر شما در بازار 630تومان شود ،دیگر از حق خود برای فروش سهام مذکور به قیمت 620تومان استفاده نمی کنید؛چرا که می توانید سهام خود را در بازار بورس به قیمت 630 تومان بفروشید.در این حالت نیز فقط به میزان پرداخت شده برای ابزار مالی اختیار معامله فروش متضرر خواهید شد.

14. مبانی قرارداد اختیار معامله
1-نوع قرارداد:ابزار مالی اختیار معامله براساس نحوه اعمال به دو دسته تقسیم می شوند:اختیار معامله امریکایی و اختیار معامله اروپایی
الف)اختیار معامله آمریکایی:
اختیار معاملۀ آمریکایی قراردادي است که از هنگام عقد قرارداد تاسررسید آن، قابل اجراست. یعنی در طول دورة قرارداد هر وقت که بخواهند میتواند آن را به اجرا بگذارد.
ب) اختیار معامله اروپایی:
اختیار معاملۀ اروپایی فقط درسررسید یا دوره کوتاهی که به مثابه دوره سررسید در نظر گرفته می شود قابل اجراست و فقط در زمان سررسید می تواند آن را به اجرا بگذارد.

15. 2-قیمت توافق شده:دربازارهای اختیار معامله خارج از بورس (بازار سوم) با ساختارهای قدیمی، قیمت اعمال اختیار معامله معمولاً همان قیمت سهام در زمان فروش اختیار معامله است. اما در بازارهای خارج از بورس (بازار سوم) سازمان یافته جدید، قیمت های اعمال، استاندارد شده اند. بورس قیمت های اعمال را برای اختیار معامله هایی تعیین می کند که در بورس دادوستد می شوند. قیمت های اعمال معمولاً 2/5دلار، 5 دلار یا 10 دلار با قیمت روز سهام فاصله دارند. قاعده ی کلی بورس بر این است که فاصله ی قیمت اعمال با قیمت روز سهام فاصله دارند. قاعده کلی بورس بر این است که فاصله قیمت اعمال با قیمت روز سهام، اگر قیمت سهام زیر 25 دلار باشد 2/5دلار، اگر بین 25 تا 200 دلار باشد 5 دلار و اگر بالای 200 دلار باشد به 10 دلار می رسد. برای اختیار معامله های شاخص، این فاصله 5 دلار است. البته در صورتی که بورس احساس کند باید حجم بیشتری از معاملات را جذب کند، از این قواعد سرپیچی می کند.
فاصله قیمت اعمال و قیمت روز : /5$ 25دلار $ دلار10$

16. 3-سررسید یا تاریخ انقضا:به زمانی اطلاق می‌شود که در آن زمان، قرارداد اختیار معامله منقضی شده و به پایان می‌رسد. برخلاف اسناد تجاری كه پس از حصول سررسید قابل مطالبه‌اند، قرارداد اختیار معامله تا سررسید معتبر و قابل اعمال بوده و با انقضای مدت از اعتبار ساقط می‌شود و دیگر فروشنده اختیار تعهد ندارد که نسبت به موضوع قرارداد اقدامی انجام دهد.
فرض کنید که اختیار معامله برای خرید سهام شرکت آلفا دارای تاریخ انقضای ماه ژانویه باشد. زمان دقیق تاریخ انقضا عبارتست از: ساعت 10/59دقیقه بعد از ظهر سومین شنبه ماه انقضا. بنابراین آخرین روزی که اختیار معامله می تواند دادوستد شود عبارتست از: سومین جمعه ماه انقضا. اگر سرمایه گذار می خواهد اختیار معامله خود را اعمال کند، باید حداکثر تا ساعت4/30دقیقه بعدازظهر روز بعد فرصت دارد که کاربرگ را پر کند و به بورس اطلاع دهد که اختیار معامله اعمال شده است.

17. 4-حجم قرارداد:به مقدارهایی اطلاق می‌شود که اختیار خرید یا فروش آن با قیمت توافقی تا سررسید مقرر به خریدار اختیار اعطا شده است. در هنگام انعقاد قرارداد، اختیار معامله باید به‌طور دقیق مشخص ‌شود كه در سررسید چه نوع دارایی و به چه حجمی مورد معامله واقع میشود. شایان ذكر است که قیمت توافقی، سررسید و حجم آن دسته از قراردادهای اختیار معامله که در بورس معامله می‌شود، به صورت استاندارد و از راه بورس تعیین میشود، در صورتی‌كه این موردها در بازارهای خارج از بورس با توافق طرفین و پس از مذاكره تعیین می شود.

18. مزایای اختیار معامله
افزایش کارآیی بازار: وجود فرصت های آربیتراژ، بیان‌گر عدم کارآیی بازار است. سهولت معاملات در بازار اختیارات و هزینه اندک آنها، موجب تسهیل معاملات می شود؛ که تعدیل قیمت‌ها و در نتیجه از بین رفتن فرصت های آربیتراژ را به‌دنبال خواهد داشت که این موجب افزایش کارآیی بازار می شود.
انعطاف‌پذیری: دارنده حق اختیار خریدو فروش در صورت تمایل و صلاح‌دید، دارایی خاص را در زمان معین در آینده و با قیمت مشخص خریداری و یا بفروش میرساند. 
:نتایج عملیاتی
بازارهای اختیار معامله، هزینه های معاملاتی پایین تری نسبت به بازارهای اسپات دارند؛لذا استفاده از ابزارهای این بازار برای سرمایه گذاران مطلوب تر است.

19. مزایای اختیار معامله
مدیریت ریسک:اگر معامله گر لازم ببیند که کالا را به‌ صورت نقد خریداری کند، نیز می تواند با فروش یک اختیار خرید روی آن کالا، ریسک خود را کاهش دهد. به این صورت که اگر قیمت نقد کالا کاهش یافت، قیمت قراردادهای اختیار معامله نیز کاهش خواهد یافت.
فرصت مناسب برای سرمایه گذاری:این ابزارها فرصت های خوبی در اختیار سرمایه گذاران قرار می دهد که معلول پایین بودن قیمتهای برگه های اختیار معامله نسبت به قیمت دارایی‌های مالی مندرج در این برگه است.

20. مزایا از دیدگاهی دیگر: 1- توليد کنندگان
توليد کننده گان ، معامله گران و مصرف کنندگان مي توانند از قراردادهاي اختيار معامله استفاده نمايند .
1-     توليد کنندگان
توليد کنند گان مي توانند با دادن اختيار خريد کالاي خود به سايرين ، در جهت تشويق ديگران به خريد کالاي خود اقدام نمايند . توليد کننده با دادن اين اختيار خريد ، ديگران را در جهت حفظ منافع خود تشويق مي نمايد
با خريد يک اختيار خريد ميزان کالاي مورد نياز خود را در شرايطي که کمبود کالا دارد به قيمت مناسب تهيه نمايد .
توليد کننده مي تواند در شرايطي که انتظار مي رودکه قيمتها پايين برود، با فروش کالا ( اختيار فروش ) به قيمت مشخص ريسک مربوط به نوسانات قيمت را کاهش دهد .

21. 2- مصرف کنندگان 3- معامله گران
مصرف کنندگان مي توانند با خريد يک اختيار خريد تا قبل از موعد انقضاء قرارداد ميزان کالاي قرارداد را با قيمت توافق شده تهيه نمايند . همچنين مي توانند بدين وسيله در برابر تغييرات قيمت ريسک خود را کاهش دهند . بدين ترتيب که در شرايطي که قيمتها احتمال بالا رفتن دارد بوسيله خريد يک اختيار خريدکالاي مورد نياز خود را در زمان آينده در صورت لزوم تهيه نمايند.
 3- معامله گران
تجار و معامله گران نيز مي توانند با خريد اختيار خريد و فروش ميزان کالاي مورد نياز خود را با قيمت مناسب تهيه نمايند . آنها همچنين مي توانند با خريد و فروش قراردادهاي اختيار معامله در زمان مناسب سود کسب نمايند .

22. چگونه قرارداد اختیار خرید یا فروش بخریم ؟
براي خرید اختیار خرید یا فروش کالاي مورد نظر خود در بورس، دستور سفارش خرید اختیار خرید یا فروش کالاي مورد نظر خود را در بورس نزد یکی از کارگزاران صادرنمایید. مانند سایر دستورهاي خرید، خریدار می تواند، نرخ خود را مقطوع و یا حیطه اي از قیمتها و یا قیمت جاري بازار را براي کارگزار مشخص نماید. پس از خرید اختیار خرید یا فروش، خریدار مبلغ خرید شده را به همراه حق الزحمه بورس و کارگزاري در وجه کارگزار واریز مینماید.

23. چگونه قرارداد اختیار خرید یا فروش بفروشیم ؟
جهت فروش یک اختیار خرید یا فروش نیز همانند خرید به کارگزار مورد نظر خود مراجعه و با پرکردن فرم سفارش فروش اختیار خرید یا فروش ، دستور فروش صادر می نمائیم .

24. چگونگی سرمایه گذاري در قراردادهاي اختیار معامله :
سرمایه گذاران و اشخاص علاقمند می توانند با استفاده از خرید قرارداد اختیار خرید درحالت زیر انتفاع ببرند : سرمایه گذار پیش بینی می نماید که قیمت یک کالا در آینده بالا می رود، با خرید یک قرارداد اختیار خرید و نگهداري آن در طی مدتی که قیمتها روند صعودي گرفته قبل از زمان سر رسید (با قیمت بالاتري)، اقدام به فروش اختیار خرید خود می نماید.

25. نتیجه گیری
با توجه به مطالعات انجام شده و معرفي اختیار معامله، مي توان با توجه به شرايط بازار و امكانات موجود ازاين ابزار در معاملات استفاده كرد . زيرا با استفاده از آن مي توان به كاهش عدم اطمينان و ريسك و بي ثباتي قيمت ها در آينده رسيدو هم چنين از مشخص بودن قيمت ها در آينده و دور بودن از نوسانات نا مطلوب و به وسيله تضميني كه در اين نوع قرارداد وجود دارد از عدم ضرر ناشي از آن، اطمينان داشت.بنابراین این ابزار برای کاهش یا انتقال ریسک اند وفاصله زمانی تا اعمال انها کمک می کند تا ریسک انها تعدیل شود.

26. منابع:
1- حسین‌زاده، جواد و شیروی، عبدالحسین؛ بررسی فقهی و حقوقی قرارداد اختیار معامله، تهران، فصلنامه علمی- پژوهشی اقتصاد اسلامی، 1386، ش27، ص104.
2-معصومی‌نیا، غلام‌علی؛ ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387، چاپ اول،   ص262.
3-رضایی، مجید؛ اوراق اختیار معامله  از منظر فقه امامیه، تهران، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق، 1384، ش25، ص
4-صالح آبادی، علی؛ بازرارهای مالی اسلامی، تهران، دانشگاه امام صادق، 1385، چاپ اول، ص74.
5-جهانخانی، علی، و پارسائیان، علی؛ بورس اوراق بهادار، تهران، انتشارات دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، 1375، چاپ دوم، ص294.
6-دستورالعمل معاملات قرارداد اختیار معامله سهام در بورس اوراق بهادار تهران
7-سایت مدیریت توسعه فرهنگ سرمایه گذاری بورس و اوراق بهادار تهران-
8- سایت آتی اندیش
9-شبانی،محمد؛بازارها ونهادهای مالی.نشر سمت،چاپ اول،تهران، 1392،ص