1. دکتر قاضی میرسعید فاطمه شیخ شعاعی
آشنایی با نقد کتاب
دکتر قاضی میرسعید
فاطمه شیخ شعاعی

2. تعریف نقد کتاب
داوری مخاطبان هر اثر دربارهء محتوا، ساختار و مضمونی که دارد نقد آن اثر محسوب می‌شود. این نقد می‌تواند شفاهی یا مکتوب، مختصر یا مفصل، توصیفی یا تحلیلی، سطحی یا عمیق، یک جانبه یا چند جانبه و سرانجام منصفانه یا مغرضانه باشد.
به یاد داشته باشید که مهم‌ترین عنصر در نقد کتاب، تفسیر (Commentary) است نه خلاصه کردن کتاب.
نقد کتاب، توصیف، تحلیل انتقادی، و ارزیابی کیفیت و مفهوم و اهمیت و تأثیرگذاری یک کتاب است، نه بازگویی آن. در نوشتن نقد باید بر هدف، محتوا، و قدرت متقاعد کنندگی کتاب تمرکز کرد.

3. علت نقد کتاب سودمندی نقد کتاب برای منتقد، پدیدآورندگان و مخاطبان
کارکرد اصلی نقد در حفظ پویایی و نشاط در بازار نشر است. نقد عالمانه و منصفانه فضایی برای گفتگو در بازار نشر می‌گشاید و بر رونق آن می‌افزاید.
با توجه به اینکه در کشور ما کتاب ها پیش از انتشار فقط از بعد سیاسی و اخلاقی توسط وزارت ارشاد بررسی می شوند، لزوم نقد علمی و ادبی کتابها وجود دارد.

4. قالب نقد نقد را معمولا در چهار قالب می‌توان ارائه کرد:‌
نقد ظاهری: شکل کلی و ساختار ظاهری کتاب (گرافیک، طرح جلد، صفحه­بندی، صحافی، حروفنگاری و مانند اینها) و از اینکه آیا نقشه و تصویر دارد یا نه سخن بگویید. کیفیت آنها چگونه است؟ و آیا به فهم بهتر کتاب کمک می­کنند؟
نقد ادبی: کیفیت شیوه نگارش را می­توان با سنجه­هایی چون: پیوستگی مطالب، وضوح و شفافیت، اصالت، باورپذیری، استفاده­ ی درست از واژگان فنی، گویاییِ بدون حشو، بسط کامل و کافی، روانی خوانش، و تناسب با مخاطب هدف ارزیابی کرد

5. قالب نقد
نقد کتابشناختی: آیا کتاب نمایه دارد و آیا این نمایه دقیق است؟ پی­ نوشت­ها و پانویس­های هر بخش را بررسی کنید. آیا به آگاهی­های خواننده می­افزایند؟ آیا نکاتی را درباره­ی آنچه درون متن آمده روشن می­کنند؟ کتابنامه را بررسی کنید. چه منابعی مورد استفاده بوده است؟ منابع دست اول هستند یا نه؟ نویسنده چگونه از آنها بهره برده است؟ فهرستی از نکات مهم مورد غفلت تهیه کنید.
نقد محتوایی: بررسی محتوای علمی کتاب. در این نقد هدف، محتوا، کیفیت و اهمیت کتاب در بافت علمی خاص خودش مورد بررسی قرار می گیرد. نقاط قوت و ضعف کتاب بررسی می شود. منقد قضاوت می کند که آیا نویسنده کتاب به اهدافی که به دنبال آن بوده دست یافته است؟ آیا اهداف کتاب در مقایسه با معیارهای تخصصی آن حوزه علمی مناسب است یا خیر؟

6. نکات مهم در نوشتن نقد
برای نوشتن یک نقد خوب و خواندنی نکاتی را به خاطر داشته باشید.
نخست آنکه به اختصار محتوای اثر را معرفی کنید. نقد بدون توصیفِ متن اصلی ناقص است.
دومین نکته این است که همیشه می‌توانید روایت خودتان را از ماجرای خواندن اثر مورد نظر بنویسید. مثلاً به عنوان مقدمه بگویید چه شد با این کتاب آشنا شدید، چه ویژگی مشخصی در آن وجود داشت که باعث شد برایتان جذاب شود.
نکته سوم اینکه همیشه تصریح کنید که به چه وجه یا وجوهی از کتاب می‌پردازید. آیا نوشتهء شما فقط در حد یک توصیف ساده است یا تحلیل و تفسیری حرفه‌ای از محتوا ارائه می‌کنید.
چهارمین نکته مربوط به جایگاه هر کتاب در ژانر و قالبی است که منتشر شده است.
نکتهء پنجم اینکه فراموش نکنید که شما «اثر» را نقد می‌کنید، نه «نویسندهء اثر» را.
مراقب باشید در اشاره به نقاط قوت و ضعف اثر مورد نظر مبالغه و اغراق نکنید.
اگر دیگران هم دربارهء آن اثر قبلاً نقد و نظری نوشته‌اند به آثار آنان استناد کنید.
فقط به ذکر نقصها و کاستی‌ها اکتفا نکنید و اگر راهکاری برای رفع آن‌ها می‌شناسید، حتماً بنویسد.
اثر مورد بررسی را با آثار مشابه مقایسه کنید. این مقایسه می‌تواند شکل‌های مختلف داشته باشد. مثلاً کیفیت نگارش، ساختار و مضمون آثار می‌توانند مبنای مقایسه قرار گیرند.

7. نکات مهم در نوشتن نقد
همیشه می‌تواند یک اثر را با آثار دیگر همان نویسنده مقایسه کنید. مثلاً بنویسید که به نظر شما این کتاب چه امتیازی نسبت به آثار قبلی او دارد و یا دچار چه کاستی و نقصانی شده است.
در داوری خود به زمانه و زمینه‌ای که اثر مورد نظر در آن نوشته شده توجه کنید. هر متن در بافتی که نوشته شده معنا می‌یابد.
مخاطب اثر را بشناسید و ببینید که نویسنده کتابش را برای چه گروهی نوشته و چقدر در رساندن پیامش موفق بوده است.
مخاطب نوشتهء خود را از یاد نبرید و خودتان را در موقعیت او قرار دهید. بنابراین، سعی کنید به پرسشهای احتمالی‌اش پاسخ دهید. مثلاً نخستین پرسش اغلب خوانندگان این است که چه امتیازی باعث شد که شما به این کتاب بپردازید.
با توجه به اهمیت زبان در ارزیابی آثار، به جنبه‌های زبانی و نگارشی کتاب مورد نظر نیز توجه کنید. زبان ظرف اندیشه است.
نقد خود را به بیانی ساده و شفاف بنویسید. گویی در حضور مخاطب نشسته و با او گفتگو می‌کنید. به همین سادگی.

8. راهنمای عملی
کتابی تخصصی پیش روی خود دارید. قبل از آنکه کل کتاب را بخوانید، این موارد را در نظر داشته باشید:
عنوان کتاب چیست؟
ساختار کتاب چگونه است؟
فهرست، مقدمه یا پیشگفتار، دیباچه، نمایه، واژه نامه، کتاب شناسی، پیوست(ها)، غلط نامه دارد؟
چاپش چگونه است؟ خیلی ریز است؟ خیلی درشت است؟ کاغذ آن خیلی ضخیم یا صیقلی است؟
چنانچه پیشگفتار یا مقدمه دارد آن را بخوانید
فهرست محتوا را بخوانید.
فکر می کنید « عنوان » با توجه به محتوا و اهداف کتاب، چه معنایی دارد؟
نویسنده قصد دارد دربارۀ چه چیز بحث کند؟
دربارۀ نویسنده چه می دانید؟ برای اطلاع از شهرت، صلاحیت و تأثیر نویسنده

9. راهنمای عملی در پژوهش اش به داده های بیرونی مراجعه کنید.
دربارۀ نوع (ژانر) نوشتن مؤلف چه می دانید؟
از نظریات انتقادی دربارۀ حوزۀ مطالعه چه می دانید؟
با توجه به علایق خودتان، وقتی کتاب را می خوانید، چه سؤالاتی دارید یا دنبال چه پاسخ هایی هستید؟

10. منابع
منصوریان، یزدان. چیستی و چگونگی نقد کتاب: نکته‌ها و اشاره‌ها. لیزنا، 1395.
نوروزی چاکلی، عبدالرضا. نقدی بر نقد: پاسخی بر نقد علم سنجی. فصلنامه نقد کتاب اطلاع رسانی و ارتباطات (11):
شکرخواه، یونس. چطور نقد کتاب بنویسیم؟ همشهری آنلاین، 1388.
جعفری مهشید. نقد کتاب. همشهری آنلاین، 1388
یونسی، آریا. . نقد کتاب های تخصصی. فصلنامه نقد کتاب، اطلاع رسانی و ارتباطات (7و 8):
Dalhousie university. How to write a book review. Retrieved from: Reviews.pdf
Indiana university. Writing the Book Review Example.