1. مديريت ريسك خشكسالي کشاورزی توسعه یک طرح اجرایی
وزارت جهاد كشاورزي
سازمان تحقيقات، آموزش و ترويج
مركز تحقيقات حفاظت خاك و آبخيزداري
پايگاه ملي مديريت خشكسالي كشاورزي
مديريت ريسك خشكسالي کشاورزی توسعه یک طرح اجرایی
دکتر احمد فاتحی مرج
مهندس فرزاد حسینی
اسفند ماه 1390

2. پديده‌‌ محيطي و بخش جدايي ناپذير اقليم مناطق مختلف
خشکسالی:
پديده‌‌ محيطي و بخش جدايي ناپذير اقليم مناطق مختلف
اثرات؛ بر بخش های اقلیمی، کشاورزی، زیست محیطی، منابع آب و پیامدهای اقتصادی – اجتماعی
انواع خشکسالی:
اقلیمی، کشاورزی، هیدرولوژیکی، اجتماعی - اقتصادی
خشکسالی کشاورزی؛ کمبود آب خاک در یک دوره مشخص برای تأمین آب مورد نیاز برای رشد محصول و علوفه توسط بارش نرمال تعریف می شود.
ويژگي‌ها:
رخداد مکرر و حرکت آرام و خسارات سنگين اقتصادی - اجتماعی و زیست محیطی

4. ارتباط میان انواع خشکسالی

5. خشکسالی یک میهمان ناخوانده است که دیر یا زود به منطقه ما سر می زند
خشکسالی یک میهمان ناخوانده است که دیر یا زود به منطقه ما سر می زند. پس بهتر است از قبل آماده پذیرایی از او باشیم...

6. سوابق رخداد خشکسالی و هزینه های تحمیلی در خاورمیانه

7. دو رويکرد در زمينه مديريت خشکسالي:
مديريت بحران: اقدامات دولت در راستاي تشخيص نواحي بحران زده و امداد رساني به آن نواحي؛ بسيار هزينه بر و دیر هنگام
مديريت ريسک: (مديريت کم هزينه و به هنگام)
آمادگي براي سازگاري با خشكسالي قبل از وقوع و گسترش آن، به طوري که با آگاهي از شرايط فعلي منطقه، تصميمات لازم و از پیش طراحي شده براي سازگاري با خشکسالی در آینده اعمال مي‌گردد.

8. مدیریت ریسک در برابر مدیریت بحران (اجتماع آسیب پذیر و اجتماع آماده)

9. نمونه های موفق مدیریت ریسک خشکسالی در جهان:
امروزه مديريت ريسك خشكسالي در بسياري از ايالت هاي آمريكا، كانادا، مكزيك، استراليا و بسياري از كشورهاي اروپايي جاي مديريت بحران را گرفته و به اجرا در مي آيد. كشورهاي استراليا، چين و آفريقاي جنوبي نيز مديريت ريسك را جايگزين نموده اند. كشورهاي منطقه مديترانه نيز با همكاري يكديگر مديريت ريسك خشكسالي را به صورت منطقه اي در دست مطالعه و بررسي دارند.
نمونه های موفق مدیریت ریسک خشکسالی در جهان:
سیاست ملی مدیریت ریسک خشکسالی آمریکا
سیاست ملی مدیریت ریسک خشکسالی استرالیا
سیاست ملی مدیریت ریسک خشکسالی آفریقای جنوبی
سیاست مدیریت ریسک خشکسالی اتحادیه اروپا و کشورهای منطقه مدیترانه
سیاست های مدیریت ریسک خشکسالی ایالت های آمریکا
سیاست های مدیریت ریسک خشکسالی ایالت های کانادا

10. مدیریت بلایای طبیعی: امروزه پیشنهاد می شود که در مدیریت خشکسالی با نگاه مدیریت ریسک به مسئله نگریسته شود و در کنار آن تلفیقی از مدیریت بحران و ریسک در مواقع مختلف به کار رود.

11. کاهش میزان آسیب پذیری کاهش ریسک
خطر * آسیب پذیری = ریسک
کاهش میزان آسیب پذیری کاهش ریسک

12. خطر : بلایای طبیعی ( اقلیم‌شناسی، احتمالات، پیش‌بینی‌ها )
آسیب‌پذیری: فاکتورهای اجتماعی (تغییرات و رشد جمعیتی، شهری شدن، تکنولوژی، عملیات کاربری اراضی، تخریب محیط زیست، روش استفاده از آب، سیاست‌های دولتی و هشدارهای زیست محیطی)
«آسیب پذیری» "vulnerability“: «ویژگیها یا موقعیت یک اجتماع، سیستم یا سرمایه است که آن را نسبت به پیآمد های آسیب رسان یک بلیه حساس می کند.» UNISDR 2009

13. آمادگی، کاهش اثرات، پاسخ و احیا
مدیریت ریسک خشکسالی در مجموع از مجموعه ای از گزینه ها و استراتژی های زیر تشکیل شده است: 
آمادگی، کاهش اثرات، پاسخ و احیا

14. ابزارهاي مديريت ريسك خشكسالي جهت كاهش اثرات آن:
قانون‌گذاري و ابزارهاي سياسي عمومي
افزايش/تقويت ذخيره آب
آموزش عمومي
تسهيلات تخصصي
آموزش تقاضا/حفاظت
واكنش اضطراري
امداد، احیا و بازسازی پس از خشکسالی

15. روش های مدیریت ریسک خشکسالی در جهان:
روش ده مرحله ای مرکز کاهش اثرات خشکسالی آمریکا برای فرآیند برنامه ریزی مدیریت ریسک خشکسالی (ویلهایت و همکاران) 2005
روش پنج مرحله ای مدیریت ریسک خشکسالی UNISDR 2009
روش شش مرحله ای مدیریت ریسک خشکسالی پیشنهادی فائو برای کشورهای منطقه خاور نزدیک 2008
روش ارائه شده برای مدیریت ریسک خشکسالی در راهنمای مدیریت خشکسالی برای تامین کنندگان آب عمومی (ایالت یوتای آمریکا) 2008
روش مدیریت ریسک خشکسالی پیشنهادی اتحادیه اروپا 2008
روش 4 مرحله ای مدیریت ریسک خشکسالی ارائه شده در هندبوک برنامه ریزی خشکسالی و کم آبی آمریکا 2003
روش پنج مرحله ای مدیریت ریسک خشکسالی ارائه شده در هندبوک برنامه ریزی پلان پاسخ به شرایط خشکسالی برای مناطق کشاورزی (ایالت تگزاس آمریکا) 2004
روش هشت مرحله ای مدیریت ریسک خشکسالی استفاده شده توسط ایالت برتیش کلمبیای کانادا 2009
روش مدیریت ریسک خشکسالی ارائه شده در هندبوک برنامه ریزی پلان خشکسالی شهر سانتا باربارای ایالت کالیفرنیای آمریکا 2007
10 روش مدیریت جامع خشکسالی ناتسون و همکاران 1998
11. روش مدیریت جامع خشکسالی بلومکویست 2008
12. روش پیشنهادی مدیریت جامع خشکسالی مرید 1380

16. برنامه ریزی مدیریت ریسک خشکسالی در بخش کشاورزی
روش نه مرحله ای پیشنهادی پایگاه مدیریت خشکسالی کشاورزی ایران
گام نخست: تشکیل هیأت اجرایی Task Force
گام دوم: جلب مشارکت کلیه ذی نفعان و رفع و حل و فصل مناقشات میان آنان
گام سوم: ایجاد شبکه ارتباطی گسترده میان ذی نفعان و تیم های پلان به منظور همکاری و تبادل دانش و اطلاعات
گام چهارم: تشکیل و فعال سازی تیم شناخت و ارزیابی Information & Assessment Management
گام پنجم: تشکیل و فعال سازی تیم پایش، نظارت و هشدار به هنگام Monitoring & Early Warning
گام ششم: تدوین زیر پلان های mitigation و contingency
گام هفتم: فعال سازی و نظارت بر contingency plan
گام هشتم: فعال سازی و نظارت بر mitigation plan
گام نهم: بازخوانی، کنترل، اصلاح و به روز رسانی کل پلان و زیر پلان ها

17. این برنامه مدیریت ریسک خشکسالی شامل دو زیر برنامه اصلی است:
برنامه «اگر آنگاه» (Contingency Plan)
برنامه «کاهش اثرات» (Mitigation Plan)

18. تیم های اجرایی برنامه مدیریت ریسک خشکسالی پیشنهادی
Task Force
Monitoring & Early Warning
Identification & Assessment
Mitigation & Preparedness
Response & Control

19. نه فاز اجرایی طرح تدوین برنامه جامع مدیریت ریسک خشکسالی کشاورزی
فاز نخست: تشکیل هیأت اجرایی Task Force
فاز دوم: تحلیل ذینفعان و جلب مشارکت آنها
فاز سوم: ایجاد شبکه ارتباطی تبادل منسجم اطلاعات میان ذی نفعان و تیم های برنامه
فاز چهارم: تشکیل و فعال سازی تیم شناخت و ارزیابی Information & Assessment
فاز پنجم: تشکیل و فعال سازی تیم پایش، نظارت و هشدار به هنگام Monitoring & Early Warning
فاز ششم: تدوین زیر برنامه های mitigation و contingency
فاز هفتم: فعال سازی و نظارت بر برنامه «اگر آنگاه» contingency plan
فاز هشتم: فعال سازی و نظارت بر برنامه «کاهش اثرات» mitigation plan
فاز نهم: بازخوانی، کنترل، اصلاح و به روز رسانی کل پلان و زیر پلان ها

20. در راستای این طرح گام های زیر به اجرا در آمده است
1- برگزاري كارگاه هاي آموزشي و هم اندیشی
2- تجهیز بانک اطلاعاتی و فراهم سازی پیش نیازها
3- شناخت و ارزیابی موجودي منابع و شناسايي بخش های در خطر و آسیب پذیر
4- بررسي شاخص های تعیین خشکسالی هواشناسی و کشاورزی در محدوده مطالعاتي
5- تهیه و تدوین دستورالعمل اجرايي مديريت ریسک خشكسالي شامل برنامه های «اگر آنگاه» و «کاهش اثر» و زیر برنامه های «پايش و پيش بيني»، «ارزيابي ريسك»، «عمليات و واكنش» و برنامه آموزشی و ظرفیت سازی.

21. منطقه اجرای طرح حوضه آبريز الموت رود؛ قسمتي از حوزه سفيدرود
در فاصله حدود 100 كيلومتري شمال شرق شهرستان قزوين
وسعت هكتار می باشد
متوسط بارش سالانه حوضه 8/399 میلیمتر
ذوب تدریجی برف در فصل بهار و تابستان منبع اصلی آب رودخانه‌ها
درآمد مردم عمدتاً از كشاورزي و دامداري و شديداً تحت تاثير خشكسالي است.

22. گزیده پیشنهاد های نشست های هم اندیشی کارشناسان و دانشگاهیان
انجام آسیب شناسی مدیریت خشکسالی؛ ساماندهي داده هاي مرتبط با خشكسالي؛ توانمند سازی بهره برداران و مشارکت مردمی؛ فرهنگ سازي و آموزش همزيستي با خشكسالي با استفاده از كليه امكانات؛ تدوين الگوي كشت و ممانعت از كشت‌هاي پر مصرف آب و اصلاح آن در شرایط خشکسالی؛ مديريت منابع، مصرف و تقاضا، ارتقاء صنعت بيمه محصولات كشاورزي؛ توسعه بانك‌هاي اطلاعاتي براي برآورد واقعي خسارات وارده به محصولات كشاورزي؛ تدوين شبكه كنترل مصرف آب كشاورزي؛ توسعه تسهيلات كاهش مصرف آب؛ مديريت منابع طبيعي در شرايط خشكسالي.

23. روش ارزیابی آسیب پذیری بخش کشاورزی از خشکسالی
«روش 6 مرحله ای مركز ملي كاهش اثرات خشكسالي آمريكا»
1) ايجاد و گردآوري يك تيم متخصص
2) ارزيابي اثرات خشكسالي
3) رتبه بندي و امتياز دهي به پيامدها
4) ارزيابي آسيب پذيري
5) شناسايي اقدامات كاهش اثرات خشكسالي
6) توسعه يك ليست To Do بر اساس تحلیل های سود هزینه

24. شاخص های خشکسالی در برنامه مدیریت ریسک خشکسالی کشاورزی طرح

25. پنج وضعیت در نظر گرفته از نظر شرایط محتمل خشکسالی در برنامه «اگر آنگاه»
برنامه «اگر آنگاه» برای این پلان سه شاخص خشکسالی مورد اشاره را به صورت توام در نظر می گیرد و متخصصین با توجه به شرایط هر سه شاخص اعلام خواهند کرد که آیا در چه وضعیتی از شرایط خشکسالی هستیم.

26. فعالیت های پیشنهادی برای برنامه کاهش اثر
این برنامه شامل دو دسته اقدامات سازه ای و زراعی هست.
برخی از مهمترین فعالیت های این برنامه ها شامل مواردی از قبیل:
اطلاع رسانی عمومی و آموزش؛ برنامه های افزایش تحمل پذیری و سازگاری؛ حمایت از فعالیت های داوطلبانه و برنامه های تشویقی مالیاتی؛ فعالیت های زیر ساختی و زیر بنایی (دولتی، خصوصی، سرمایه گذاری های کوتاه مدت و بلند مدت)؛ برنامه ها و فعالیت های کاهش اثرات، ریسک ها و آسیب پذیری ها؛ برنامه های آمادگی و پیشگیری؛ ايجاد مشوق‌هاي قوي اقتصادي براي صرفه‌جويي آب؛ ايجاد شبكه داده‌های به‌ روز؛ برنامه‌ريزي براي استفاده از روش‌هاي آبياري قطره‌اي و تحت فشار؛ تغيير الگوي كشت؛ بهبود مدیریت آب در مزرعه و افزایش راندمان آب مصرفی؛ کاهش سطح زیر کشت؛ ترویج فن‌آوری کاشت جویچه‌ای؛ ایجاد مزارع نمونه؛ مدیریت بیمه کشاورزی؛ توسعه گونه هاي مقاوم در برابر خشكسالي؛ آموزش تكنيك هاي كاشت در فصول خشك؛ پوشش کانالهای انتقال آب؛ تسطیح دقیق (لیزری) اراضی؛ عدم خاک‌ ورزی در فصول خشک؛ شخم عمیق در فصول بارانی؛ تشویق به استفاده از محصولات مقاوم در برابر خشکسالی؛ ایجاد مراکز خاص آموزش روش های نوین آبیاری و کشاورزی؛ و حمایت از برنامه های تحقیقاتی، اجرایی و مالی.

27. منابع و مآخذ
فاتحی مرج و همكاران 1389، گزارش جامع مرور ادبيات سوابق مديريت ريسك)، پژوخشكسالي در ايران و جهان به همراه روش پيشنهادي نه مرحله اي مديريت ريسك خشكسالي كشاورزي در ايران، پژوهشكده حفاظت خاك و آبخيزداري .
سعید مرید و مهنوش مقدسی1389، کتاب راهنمایی بر مدیریت خشکسالی ،پژوهشکده مهندسی آب دانشگاه تربیت مدرس
جواد بداق جمالی و همکاران1384، کتاب مدیریت ریسک خشکسالی (شناخت و راهکارهاهشکده کاهش بلایای طبیعی و مدیریت ریسک کشور (مرکز تحقیقات هواشناسی کاربردی استان فارس)،
(UNISDR) &NDMC, United Nations: The World Bank, May 2009, Drought Risk Reduction, Framework and Practices: Contributing to the Implementation of the Hyogo Framework for Action, Published by the United Nations secretariat of the International Strategy for Disaster Reduction
FAO & NDMC, 2008, Drought Planning Guide 2008 –; The Near East Drought Planning Manual: Guidelines for Drought Mitigation and Preparedness Planning
Government of Texas2004, Handbook for Drought Contingency Planning for Irrigation Districts (TX), Texas Commission on Environmental Quality
European Union 2008, Drought Management Plan Report, Technical Report ; Including Agricultural, Drought Indicators and Climate Change Aspects.
Dealing with Drought, a Handbook for Water Suppliers in British Columbia, Updated July 2009, Government of British Colombia, Ministry of Environment.
Drought Management Toolkit for Public Water Suppliers 2008 , Government of Utah, Division of Water Resources.
Knutson, C., M. Hayes, K.T. Phillips. (1998).How to Reduce Drought Risk. Prepared by the Preparedness and Mitigation Working Group of the Western Drought Coordination Council. Lincoln, NE. Available online at
U.S. National Drought Policy; PREPARING FOR DROUGHT IN THE 21ST CENTURY, US Government, NATIONAL DROUGHT POLICY COMMISSION, 2000
Alberta’s Agriculture Drought Risk Management Plan, May 2010, Government of Alberta; Policy, Strategy and Intergovernmental Affairs Division
California Drought Contingency Plan 2010, Government of California, California Natural Resources Agency, Department of Water Resources.
Hong Wu and Donald A. Wilhite, An Operational Agricultural Drought Risk Assessment Model for Nebraska, USA, Published in Natural Hazards 33 (2004), pp. –2 .
Willhite A., Hayes M. J., and Knutson C. L., 2005, Drought Preparedness Planning: Building Institutional Capacity (10 Steps)
Wilhite Donald A., Michael J. Hayes, Cody Knutson, Kelly Helm Smith, PLANNING FOR DROUGHT: MOVING FROM CRISIS TO RISK MANAGEMENT, Paper No of the Journal of the American Water Resources Association, 36, (4):

28. از توجه شما کمال تشکر و قدردانی را داریم...
پایگاه ملی مدیریت خشکسالی کشاورزی کشور ایران
اسفند ماه 1390