1. کلیات، تعاریف و مفاهیم بهداشت عمومی
دانشکده پزشکی
گروه پزشکی اجتماعی
دکتر سودابه محمدی

3. مفهوم بهداشت عمومي تعریف بهداشت عمومي
مجموعه دانش و هنر پيشگيري از بيماري و تامين، حفظ و ارتقاي تندرستي و توانمندي بشر با استفاده از تلاش دسته جمعي كه منجر به توسعه جامعه شود.
تعريف وينسلو
علم و هنر پيشگيري از بيماري‌ها، طولاني كردن عمر و ارتقاي سطح سلامت از طريق كوشش‌هاي سازمان‌يافته اجتماع به منظور سالم‌سازي محيط، كنترل بيماري‌ها، آموزش بهداشت، ايجاد اقدامات پزشكي و پرستاري جهت تشخيص زودرس و درمان بيماري‌ها و بالاخره ايجاد يك سيستم اجتماعي كه در آن هر فرد داراي سطح زندگي مطلوبي براي حفظ سلامتي خود باشد.

4. تعريف سازمان جهاني بهداشت از سلامت
تامين رفاه كامل جسمي، رواني و اجتماعي كه معناي آن تنها به نبودن بيماري و نقص عضو، محدود نشده بلكه شامل سه محور جسم، روان و جامعه مي‌شود.

5. بذر بهداشت حدود 3900 سال قبل از ميلاد مسيح كاشته شد.
در 1946 بعد از ميلاد به عالي‌ترين ثمره خود كه تصويب اساسنامه سازمان جهاني بهداشت بود دست يافت.
هدف غائي بهداشت، تامين، حفظ و ارتقاي سلامت بشري اعلام شد.

6. عمده‌ترين شاهراه تامين و تضمين توسعه پايدار جوامع بشري:
برقراري كيفي سلامت افراد جامعه است.
رسالت و وظيفه اصلي بهداشت عمومي:
استقرار تندرستي جامع و فراگير و با كيفيت تك‌تك افراد جامعه است.

7. با توجه به مفاهيم عميق و اهداف گسترده بهداشت عمومي ، مترادف با اين اصطلاح به نحو رايجي از واژه هاي پزشكي پيشگيري و پزشكي اجتماعي نيز استفاده مي‌شود.
زيرا بهداشت عمومي، فقط مجموعه قواعد مدون بهداشتي به منظور تامين، حفظ، توسعه و ارتقاي سلامت نيست! بلكه وسيله نيل به اين اهداف نيز مي‌باشد.

8. وظايف بهداشت عمومي
1 تعيين نيازهاي بهداشتي و شناسايي عوامل و خطراتي كه سلامت فرد و جامعه را تهديد می‌كند 2 اولويت‌بندي نيازها و تعيين سياست‌ها و برنامه‌ها و اقدام براي پاسخ به نياز مربوطه 3 ارزشيابي وضعيت بهداشتي جامعه و يافتن نقاط قوت و ضعف آن 4 تعيين سياست‌ها و برنامه‌هاي كوتاه و درازمدت و هماهنگ با تدابير سازمان جهاني بهداشت براي تامين، حفظ و ارتقاي سلامت فرد و جامعه

9. 5 تامين منابع و امكانات و تربيت نيروي انساني حرفه‌اي براي ارائه خدمات، انجام پژوهش و اجراي آموزش همگاني در راستاي سلامت فرد و جامعه
6 سالم‌سازي محيط زيست، افزايش سطح آگاهي‌هاي بهداشتي جامعه، بيماريابي و مهار بيماري‌هاي واگير و پيشگيري از ابتلاء به بيماري
7 ارتقاي سطح و تغيير سبك زندگي و اصلاح رفتارهاي خطرساز فردي و اجتماعي در جهت تامين رفاه جسمي، رواني و اجتماعي

10. بهداشت عمومي از ديدگاه سازمان جهاني بهداشت در هزاره سوم ميلادي
از دیدگاه سازمان جهاني بهداشت مهمترين چالش ها و خطرات موجود كه در سياستگذاري بهداشت عمومي بايد مد نظر قرار گيرد عبارتند از:
1 افزايش ميزان حوادث غيرمترقبه طبيعي (سيل، زلزله، رانش زمين، آتشفشان . . .)
2 پير شدن جمعيت (افزايش متوسط سن افراد، بخصوص در جوامع پيشرفته )
3 بروز جنگ‌هاي منطقه‌اي و تبعات فاجعه‌بار انساني آن (بي‌خانماني، مهاجرت )
4 توليد و ترويج غيرقابل كنترل مواد مخدر و داروهاي اعتيادآور
5 عدم مهار كامل و اميدواركننده سندروم نقص ايمني اكتسابي(HIV/AIDS)
6 آلودگي‌هاي رو به افزايش زيست محيطي

11. دامنه فعاليت‌هاي بهداشت عمومي
1 بررسي آماري، نيازسنجي، مطالعه، پژوهش و ارزشيابي امور بهداشتي 2 آموزش بهداشت عمومي 3 بهداشت محيط 4 بهداشت مادر و كودك

12. 5 بهداشت سالمندان 6 پيشگيري از بيماري‌هاي واگير 7 ارائه خدمات آزمايشگاهي (غربالگري بهداشتي) 8 امور جمعيت و تنظيم خانواده

13. 9 كنترل بيماري‌هاي غيرواگير 10 نظارت بر مواد خوراكي، بهداشتي و آرايشي 11 پايش و غربالگري مشكلات بهداشتي جاري و جديد 12 تدوين سياست‌ها و برنامه‌هاي ضروري براي ارتقا و بهبود سطح و سبك زندگي فردي و اجتماعي

14. تاكيد بر يك نكته كليدي حاصل ارتقاي سطح بهداشت عمومي:
تامين، حفظ و ارتقاي سلامت و توسعه جامعه است.

15. تعريف سلامت (Health) قديمي‌ترين تعريف: بيمار نبودن
در طب سنتي براي انسان چهار طبع مخالف دموي، بلغمي، صفراوي و سوداوي قائل بودند و اعتقاد داشتند كه هرگاه اين چهار طبع مخالف در حال تعادل باشند فرد سالم است و زماني كه تعادل ميان طبايع چهارگانه مختل شود بيماري عارض مي‌شود.
فرهنگ وبستر: وضعيت خوب جسماني، روحي و بخصوص عاري بودن از درد يا بيماري جسمي
فرهنگ آكسفورد: وضعيت عالي جسم و روح و حالتي كه اعمال بدن بموقع و مؤثر انجام شود.

16. تعريف سلامت ( نرمال) از ديدگاه آماري
براساس توزيع فراواني، افراد را به دو جمعيت طبيعي و غيرطبيعي( بيمار و سالم) تقسيم مي‌كنند.
طبيعي: فراوان‌ترين رويداد يا عادي‌ترين حالت
غيرطبيعي: تمام مقادير كمتر و بيشتر از دو انحراف معيار از ميانگين( با فرض توزيع نرمال)

17. معايب تعريف آماري نرمال
بايد براي هر جامعه جداگانه تعيين شود(خصوصياتي مثل قد و وزن).
تمام صفات تابع توزيع نرمال نيستند.
گاهي شايع بودن يك صفت ناهنجار بخصوص در بعد رواني و يا اجتماعي باعث مي‌شود كه به عنوان يك وضعيت نرمال و طبيعي تلقي گردد.

18. نکته مهم مفهوم سلامتي، مطلق نبوده و نسبي است.
هر فرد در مقايسه خود با شرايط قبلي‌اش و يا مقايسه خود با ديگران آن را معني مي‌كند و در زمان‌ها و مكان‌هاي مختلف ممكن است مفهوم آن متفاوت باشد.
تعريف عملي و عيني از سلامتي: فقدان بيماري و داشتن تعادل جسمي و رواني

19. تعريف سلامت از ديدگاه سازمان جهاني بهداشت
برخورداري از آسايش كامل جسمي، رواني و اجتماعي و نه فقط نداشتن بيماري و نقص عضو
تعريف سازمان جهاني بهداشت از سلامتي، يك تعريف ايده‌آل و عملا دست نيافتني است.
در عمل نمي‌توان مرزي بين سلامت و بيماري در نظر گرفت.
بايد براي سطح سلامتي، طيفي قائل شد.

20. طيف سلامت و بيماري
سلامت كامل سلامت نسبي بيماري غير آشكار بيماري خفيف بيماري متوسط بيماري شديد بيماري كشنده همراه با عوارض مرگ

21. ابعاد سلامتي
جسمي
رواني
اجتماعي
معنوي

22. بعد جسمي معمول‌ترين بعد سلامتي
نسبت به ابعاد ديگر سلامتي ساده‌تر مي‌توان آن‌ را ارزيابي كرد.
ناشي از عملكرد درست اعضاء بدن است.
از نظر بيولوژيكي، نتیجه عمل مناسب سلول‌ها و اعضاء بدن و هماهنگي آنها با هم
بعضي از نشانه‌هاي سلامت جسمي:
ظاهر خوب و طبيعي، وزن مناسب، اشتهاي كافي، خواب راحت و منظم، اجابت مزاج منظم، جلب توجه نكردن اعضاء بدن توسط خود فرد، اندام مناسب، حركات بدني هماهنگ، طبيعي بودن نبض و فشارخون و افزايش مناسب وزن در سنين رشد و وزن نسبتا ثابت در سنين بالاتر

23. بعد رواني سنجش سلامت رواني نسبت به سلامت جسمي مشكل‌تر است.
تنها نداشتن بيماري رواني مد نظر نيست بلكه قدرت تطابق با شرايط محيطي، داشتن عكس‌العمل مناسب در برابر مشكلات و حوادث زندگي جنبه مهمي از سلامت رواني را تشكيل مي‌دهد.
بسياري از بيماري‌هاي رواني نظير اضطراب، افسردگي بر روي سلامت جسمي تاثيرگذار است و ارتباط متقابلي بين بيماري‌هاي رواني و جسمي وجود دارد.
بعضي از نشانه‌هاي سلامت رواني:
سازگاري فرد با خودش و ديگران، قضاوت نسبتا صحيح در برخورد با مسائل، داشتن روحيه انتقادپذيري و داشتن عملكرد مناسب در برخورد با مشكلات.

24. بعد معنوي
يكي از زمينه‌هاي عمده بيماري‌ها و مشكلات رواني و عوارض جسمي و اجتماعي آن احساس پوچي، بيهودگي و تزلزل روحي است كه ناشي از فقدان بعد معنوي در افراد است.
جنبه‌هاي معنوي زندگي باعث مي‌شود فرد همواره براي اهداف عالي‌تر زندگي تلاش نمايد ضمن اينكه در ارتباط با افراد ديگر جامعه نيز رفتار مناسب خواهد داشت.
تقويت جنبه معنوي به سلامت جسم و روح افراد و نهايتا سلامت جامعه بزرگ بشري كمك بسزايي خواهد كرد.

25. بعد اجتماعي
دو جنبه:
ارتباط سالم فرد با جامعه، خانواده، مدرسه و محيط شغلي
سلامتي كلّي جامعه

26. عوامل موثر بر سلامتي (تعيين كننده هاي سلامتي (Determinants of health

27. عوامل ژنتيكي و فردي
سن:
بيشتر حالات مربوط به سلامت و بيماري به نحوي با سن افراد، مرتبط است.
مثلاً نوع بيماري‌ها، شدت بيماري‌ها و مرگ‌ و مير ناشي از آن در سنين مختلف متفاوت است.
بيماري‌هاي قابل انتقال در سنين پايين و بيماري هاي غير قابل انتقال و مزمن در سنين بالا شيوع بيشتري دارد.

28. جنس:
گزارش بيماري در زنان و مرگ و مير در مردان بيشتر است.
به دليل تفاوت‌هاي آناتومیک، فيزيولوژيك و اجتماعي زن و مرد، نوع و شدت و فراواني بيماري در دو جنس متفاوت است.
در مورد فزوني مرگ و مير جنس مذكر در تمام موارد نمي‌توان دليلي پيدا كرد ولي به طور كلي به نظر مي‌رسد كه نوع كار و حرفه و فعاليت‌هاي اجتماعي يكي از علل عمده اين تفاوت باشد.

29. شغل و طبقه اجتماعي:
سلامت افراد جامعه به نحو مؤثري تحت تغيير شغل مي‌باشد زيرا انتخاب حرفه خاص در بسياري از موارد مستقيما فرد را در معرض عوامل بيماريزاي مربوط به آن حرفه و بيماري‌هاي ناشي از آن قرار مي‌دهد.
با تاثيرگذاري بر سطح درآمد به صورت غير مستقيم بر طبقه اجتماعي، تغذيه، وضع مسكن و ساير فعاليت‌هاي فرد هم مؤثر خواهد بود كه همه آنها به نحوي در سلامت نقش دارند.

30. عوامل محيطي به عنوان يك عامل جداگانه موثر بر سلامت فرد
تاثير روي خصوصيات فردي نظير شيوه هاي زندگي، وضعيت ايمني و خصوصيات رفتاري فرد
اثر عوامل محيطي نظير آب، خاك و شرايط جغرافيايي بر سلامت
تاثير عوامل بيولوژيك محيط نظير موجودات و جانوران محيط زندگي انسان

31. محيط اجتماعي اقتصادي :
عوامل اقتصادي و اجتماعي از طريق اثراتي كه بر جسم و روان افراد دارند در سلامت افراد جامعه مؤثرند.
شرايط زندگي، امكانات، تسهيلات آموزشي، نحوه ارتباطات، آگاهي‌ها، وضعيت اشتغال، درآمد، امنيت و همگي به طريقي بر سلامت فرد، اثرگذار هستند.
ارتباط نامناسب اجتماعي باعث افزايش عوامل استرس‌زا و نهايتا بيماري مي‌شود.

32. شيوه‌هاي زندگي مردم
نظير عادات غذايي، تحرّك و عدم تحرّك، نوع تفريحات و سرگرمي‌ها، نحوه ارتباط با ساير افراد جامعه مي‌تواند در سلامت افراد موثر باشد.
برخي از شيوه‌هاي زندگي در ارتباط با محيط زندگي انسان شكل مي‌گيرد.

33. وسعت و كيفيت ارائه خدمات
سياست‌هاي بهداشتي جامعه و نحوه ارائه خدمات
اقدامات پيشگيري از طريق افزايش پوشش واكسيناسيون، بهسازي محيط، تامين آب آشاميدني سالم، مراقبت گروه‌هاي آسيب‌پذير جامعه مثل مادران و كودكان
توزيع عادلانه خدمات
توانمند ساختن مردم براي ارتقاي سلامت خويش

34. عوامل ديگر سطح سواد وضعيت كشاورزي و تغذيه
سيستم ارتباطات و وسائل ارتباط جمعي
وضعيت جاده ها
شرايط اقتصادي اجتماعي

35. تعريف بيماري
هر گونه انحراف از سلامت كامل جسمي يا رواني است كه مي‌تواند به صورت آشكار يا پنهان باشد.
فرهنگ وبستر: وضعيتي كه در آن سلامت بدن كاهش يافته و از حالت سلامتي دور شده باشد به‌طوري‌كه تغيير حالت سلامت و بيماري بدن باعث قطع عملكرد اعمال حياتي شود.
فرهنگ آکسفورد: حالتي كه بدن يا بعضي از اندام‌هاي بدن دچار قطع عمل طبيعي شوند يا از كار بيفتند.

36. تعريف بيماري از ديدگاه اكولوژي
اختلال عمل اندام‌هاي انساني در رابطه با محيط زيست
تجربه ذهني بيماري ( Illness )
تشخيص بيماري (Disease)

37. اميد زندگي (Life expectancy)
متوسط تعداد سال‌هايي كه هر فرد در هر گروه سني انتظار( احتمال) زنده ماندن را دارد( در صورت ادامه ميزان‌هاي اختصاصي سني جاري).
معمولاً اميد زندگي در بدو تولد، بيشتر مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

38. شاخص ساليوان اميد زندگي بدون ناتواني
براي محاسبه آن بايد مدت احتمالي بستري شدن و ناتواني عملكرد فعاليت‌هاي عمده را از اميد زندگي كسر كرد.
يكي از نشانگرهاي نشان‌دهنده كيفيت زندگي

39. كيفيت زندگي (Quality of life)
ميزان رفاه جسمي، رواني و اجتماعي كه به‌وسيله اشخاص درك مي‌شود نظير رضايت از زندگي، احساس سلامت، دارا بودن شغل، داشتن همسر، موقعيت اجتماعي اقتصادي مناسب، خلاقيت، احساس مالكيت، همكاري با ديگران.
كيفيت زندگي با سطح زندگي متفاوت است. سطح زندگي شامل معيارهاي كاملا عيني است مثل وضعيت اقتصادي، وضعيت مسكن، وضعيت شغل، در صورتي‌كه كيفيت زندگي شامل دو جنبه عيني و ذهني است. بنابراين طرز تلقي و نگرش فرد به زندگي در كيفيت زندگي و ارزيابي آن موثر است.
كيفيت زندگي منعكس‌كننده اختلاف و فاصله بين اميدها و انتظارات يك فرد و تجربيات فعلي او مي‌باشد.

40. نمونه اي از شاخص هاي ارزيابي كننده كيفيت زندگي
شاخص‌هاي اجتماعي مثل شاخص‌هاي مربوط به سلامتيLBW :، وضعيت سالمندان، ميزان خودكشي
شاخص‌هاي مربوط به وضعيت اقتصادي: افراد شاغل و غير شاغل جامعه، وضعيت درآمد جامعه
شاخص‌هاي محيطي: وضعيت آلودگي هوا و آلودگي آب

41. تعاریف واژه‌ها

42. آموزش بهداشت (Health education )
عبارت است از فرايندي براي آموختن رفتارهايي به مردم و يا گروه‌ها به منظور آشنايي آنها با ارتقاء، حفظ و بهبودي وضع بهداشتي‌شان.
آموزش بهداشت با استفاده از نيروي مردم و علاقمندي‌هاي آنها كه ممكن است باعث بهبود شرايط زندگي آنان گردد شروع مي‌شود.
هدف آموزش بهداشت برانگيختن حس مسئوليت فردي، خانوادگي و اجتماعي در زمينه مسايل بهداشتي است.

43. ابتلاء(Morbidity )
هر انحرافي، خواه عيني خواه ذهني، از آسايش جسمي يا رواني
ميزان ابتلاء(Morbidity rate )
واژه‌اي است كه به طور كلي براي بيان ميزان‌هاي بروز و شيوع به‌كار مي‌رود.
بررسي ابتلاء(Morbidity survey )
روشي براي تخمين شيوع و يا بروز بيماري در يك جمعيت
براي دستيابي به واقعيت‌هاي موجود در انتشار بيماري، طراحي مي‌شود نه آزمون يك فرضيه.

44. ميزان بروز(Incidence rate )
سرعت وقوع وقايع جديد در يك جمعيت

45. شخص زمان(Person-Time )
جمع مقدار زماني كه هريك از افراد يك مطالعه در خطر ابتلاء به پيامد مورد توجه قرار داشته و تحت مشاهده نيز بوده‌اند.
يك فرد كه براي مدت 6 ماه تحت مشاهده قرار داشته باشد، معادل نيم شخص سال و فردي كه براي مدت 10 سال تحت مشاهده قرار داشته باشد، معادل 10 شخص سال به حساب مي‌آيد.
مقدار شخص زمان از جمع زمان‌هاي حقيقي يا تقريبي‌اي كه هر يك از افراد در مطالعه قرار داشته‌اند، برآورد مي‌شود و به عنوان مخرج كسر براي محاسبه ميزان شخص زمان بروز يا مرگ، مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

46. ميزان شيوع يا نسبت شيوع(Prevalence Rate-Ratio )
تعداد كل تمام افرادي كه در يك لحظه زماني خاص( و يا در طي يك دوران خاص) يك حالت يا بيماري معيني را دارا باشند تقسيم بر جمعيتي كه در همان لحظه زماني خاص يا ميانه دوران، در خطر ابتلاء به بيماري يا خاصه معين قرار داشته‌اند.

47. ميزان ميرايي نوزادان(Neonatal mortality rate)
تعداد مرگ‌هاي شيرخواران كمتر از 28 روز عمر، در يك دوره زماني خاص، معمولا يكسال، براي هر هزار تولد زنده در همان دوره
ميزان ميرايي حول تولد(Perinatal mortality rate )

48. ميزان مرگ يا ميزان ميرايي شيرخواران(Infant mortality rate - IMR)

49. ميزان ميرايي مادران(Maternal mortality rate )