1. Mikael Karlsson: Science and Social Science
Vísindi og fræði
Mikael Karlsson: Science and Social Science
Efni að hluta frá Ólafi Páli Jónssyni í námskeiðinu Forsendur félagsvísindanna

2. Eru hugvísindi vísindi?
Hvað eru vísindi?
Hvað er vísindagrein?

3. Skilgreining
Vísindi eru skipuleg og gagnrýnin leit að viðeigandi skilningi á lögmálsbundnum fyrirbærum sem á sér stað innan ramma viðurkenndra almennra viðmiða og reglna um hvað telst sönnunargögn og hvernig skuli fara með slík gögn

4. Gagnrýnin leit Hvað er átt við með því að vísindi séu gagnrýnin leit?
Allar staðhæfingar, sem settar eru fram um viðfangsefni tiltekinnar vísindagreinar, má leggja undir gagnrýnið mat út frá viðurkenndum almennum viðmiðum.
Hvort sem staðhæfingu er haldið fram af fullri alvöru eða hún sett fram sem bráðabirgðartilgáta

5. Lögmálsbundin fyrirbæri
Hvað eru lögmálsbundin fyrirbæri?
Við köllum fyrirbæri lögmálsbundin ef gerð þeirra og hegðun lýtur ákveðnum lögmálum.

6. Viðeigandi skilningur
Hvað er átt við með ‘viðeigandi skilningi’ á lögmálsbundnum fyrirbærum ?
Viðeigandi skilningur er skilningur á þessum fyrirbærum sem lögmálsbundum fyrirbærum.

7. Vísindalegur skilningur
Við öðlumst vísindalegan skilning á þessum fyrirbærum með því að
(a) uppgötva lögmál sem fyrirbæri lúta og
(b) ‘fella fyrirbærin undir’ þessi lögmál.

8. Viðmiðanir um sönnunargögn
Viðmið og reglur um sönnunargögn
Eðli og eiginleikar gagnanna sjálfra
Reglur um notkun
Hvernig beita eigi sönnunargögnunum

9. Vísindasamfélagið Opið samfélag Frjáls skoðanaskipti
Almennar viðmiðanir um gagnrýni og sönnur

10. Hvað felur skilgreiningin í sér?
Mælikvarðar sem má beita á greinar
Dæmi af einstökum greinum
Efnafræði
Heimspeki
Bókmenntafræði
Sagnfræði
Félagsvísindi almennt
Sálfræði

11. Er greinin vísindagrein?
Er greinin skipuleg og gagnrýnin grein?
Er viðfangsefni greinarinnar lögmálsbundið?
Leitast greinin við að skilja viðfangsefni sitt sem lögmálsbundið fyrirbæri?
Býr greinin við ramma viðurkenndra og almennra viðmiða og reglna um sönnunargögn?

12. Efnafræði Er efnafræði gagnrýnin grein?
Sérhverja staðhæfingu um gerð efnis, eiginleika eða verkun, má gagnrýna eftir viðurkenndum leiðum.

13. Lögmálsbundin Eru þau fyrirbæri sem efnafræði fæst við lögmálsbundin?
Viðfangsefni efnafræðinnar – gerð, eiginleikar og hegðun efnis, sér í lagi atóma og sameinda – er lögmálsbundið.
Þessi fyrirbæri lúta einmitt náttúrulögmálum eða lögmálum efnisins.

14. Skilningur á fyrirbærunum
Fæst efnafræði við þessi fyrirbæri sem fyrirbæri sem lúta tilteknum náttúrulögmálum?
Efnafræði er að verulegu leyti leit að slíkum lögmálum og tilraun til að sýna hvernig gerð, eiginleikar og verkun ýmissa efna fellur að þessum lögmálum.

15. Almenn viðmið
Lúta sönnunargögn í efnafræði viðurkenndum viðmiðum og almennum reglum?
Almennt samkomulag er um hvernig meta eigi sönnur í efnafræði.

16. Heimspeki Mismunandi greinar eftir viðfangsefnum
Frumspeki (veruleikinn)
Þekkingarfræði (þekkingin)
Siðfræði (breytnin)
Rökfræði (hugsunin)

17. Er heimspeki vísindi? Skipuleg, gagnrýnin leit að skilningi
Einskorðast ekki við lögmálsbundin fyrirbæri
Ekki almennt samkomulag um viðurkennd viðmið og almennar reglur
Heimspeki telst ekki til vísindagreina

18. Heimspeki og aðrar greinar
Margar greinar hafa vaxið út úr heimspeki
Eðlisfræði
Sálfræði
Rökfræði
Afmarkar nýtt svið lögbundinna fyrirbæra
Kemur upp viðteknum aðferðum og reglum

19. Bókmenntafræði Skipuleg og gagnrýnin leit að skilningi
Viðurkennd og almenn viðmið og reglur um sönnunarfærslu

20. Viðfangsefni Einskorðast viðfangsefnið við lögmálsbundin fyrirbæri?
Skoðar ekki einstök verk að því leyti sem þau falla undir eitthvert lögmál

21. Skilningur
Leitast bókmenntafræði við að skilja viðfangsefni sitt sem lögmálsbundið fyrirbæri?
Reynir bókmenntafræði að finna lögmál sem skýra verkin?
Er hvert einstakt verk skýrt til fullnustu með því að fella það undir lögmálin?

22. Túlkun Fæst við túlkun merkingar Grundvöllur túlkunar Samhengi
Rökstuddar túlkanir sem unnt er að meta
Grundvöllur túlkunar
Hlutlægur / huglægur
Skýring / skilningur

23. Vísindi eða fræði Fræðigrein sem tilheyrir ekki vísindum
Hvaða munur er á þeim kröfum sem við gerum til bókmenntafræðinga og almennra lesenda?

24. Sagnfræði Félagsvísindi og sagnfræði Mannlegt atferli
Samtímalegt
Sögulegt
Athafnir að einhverju leyti lögmálsbundnar

25. Skilningur
Sagnfræðin leitast ekki við að öðlast skilning á mannlegu atferli sem lögmálsbundnu
Leitast frekar við að sjá það í samhengi sögulegrar framvindu þar sem tiltekinn atburður er útkoma af undanfarandi atburðum

26. Sagnfræði / félagsvísindi
Sönnunargögn í sagnfræði eru annars eðlis en í félagsvísindum.
Sagnfræðingar styðjast við ritheimildir, fornleifar, etc.
Félagsvísindin athuga mannlegar athafnir og hugmyndir eins milliliðalaust og kostur er.
Sagnfræðingar leitast ekki við að uppgötva almenn lögmál um mannlega breytni.

27. Tvö viðhorf til skýringa í félagsvísindum
Sögulegt viðhorf: Skýringar í félagsvísindum eiga að setja mannlegar athafnir í sögulegt samhengi.
Mannlegar athafnir eru í eðli sínu merkingarbærar og taka mið af tilgangi.
Félagsvísindi og náttúruvísindi eru gjörólík.
Lögmálsviðhorf: Félagsvísindi rannsaka mannlegar og félagslegar athafnir sem lögmálsbundin fyrirbæri sem mögulegt sé að leita vísindalegra skýringa á.

28. Sálfræði Fæst við hugsanir, tilfinningar og athafnir
Í einhverjum skilningi lögmálsbundnar

29. Sem lögmálsbundin fyrirbæri?
Atferlishyggja
Mannlega breytni má skýra á vísindalegan hátt
Sálfræði er sambærileg við nátturuvísindi.
Freudistar
Skýringum á mannlegri breytni svipar til sögulegra skýringa
Sálfræði er líkari sagnfræði

30. Vísindagrein? Ekki almennt viðurkennd viðmið og reglur um sönnunargögn
Mismunandi stefnur og skólar í sálfræði (sbr. heimspeki)
Sálfræði ekki vísindi í þessum skilningi

31. Fræðigrein?
Ákveðin svið þar sem samkomulag ríkir um viðmið og reglur um sönnunargögn.
Innan sálfræðinnar í heild sinni eru til afmarkaðar greinar vísindalegrar sálfræði.

32. Viðeigandi skilningur
Að hverju beinist sá skilningur sem stefnt er að í tiltekinni grein?
Sbr. mismunandi hugmyndir um markmið hugvísinda
Náttúruvísindin sem fyrirmynd (Skýring)
Sérstök tegund skilnings (Verstehen)
Innlifun í sálarlíf / skilningur á merkingu o.fl.

33. Þrenns konar markmið vísinda
Mikael Karlsson: A Trinitarian View of Science

34. Pierre Duhem
Lýsingasjónarmið: Vísindakenning leitast við að draga saman vísindalögmál og fella þau inn í skipulegt kerfi án þess að reyna að skýra þessi lögmál.
Skýringarsjónarmið: Vísindakenning leitast við að skýra safn lögmála sem eru sett fram á grundvelli tilrauna og athugana.

35. Útlistun
Aristóteles og reikistjörnurnar
Toulmin og Goodfield

36. Skýringargildi Þekking á staðreyndum Þekking á orsökum eða ástæðum
Ekki skýringargildi
Þekking á orsökum eða ástæðum
Skýringargildi

37. Þekking á staðreynd
Stjörnur sem blikka eru langt í burtu, stjörnur sem blikka ekki eru nálægar.
Reikistjörnurnar blikka ekki
Reikistjörnurnar eru nálægar
(vitum af þessu að þær eru nálægar, en þær eru ekki nálægar af þeirri ástæðu að þær blikka ekki)

38. Þekking á orsök
Stjörnur sem blikka eru langt í burtu, stjörnur sem blikka ekki eru nálægar
Reikistjörnurnar eru nálægar
Reikistjörnurnar blikka ekki
(af þeirri ástæðu að þær eru nálægar)

39. Tvenns konar spurningar
Spurning um staðreynd: Hvar eru reikistjörnurnar?
Þær eru nálægar
Spurning um orsök: Hvers vegna blikka reikistjörnurnar ekki?
Af því að þær eru nálægar

40. Tvenns konar viðhorf
Vísindi miða að lýsingu
Vísindi miða að skýringu

41. Markmið Hvert er markmið vísinda? Mismunandi svör: Babýlóníumenn
Grikkir
Rómverjar

42. Babýlóníumenn
Markmið vísinda er að lýsa og spá fyrir um fyrirbæri

43. Grikkir
Markmið vísinda er að skýra fyrirbæri

44. Rómverjar
Markmið vísinda er að leysa aðsteðjandi vandamál

45. Aristóteles
Sama vísindagrein getur bæði fengist við lýsingu og skýringu á tilteknum fyrirbærum
Ólíkar greinar vísindanna geta hjálpast að
Ein grein fæst við lýsingu tiltekinna fyrirbæra
Önnur grein reynir að skýra þau
Vísindin sem slík hafa ekki einungis eitt markmið

46. Þrenns konar vísindi
Lýsandi vísindi þar sem lýsing og forspá eru helstu markmiðin.
Skýrandi vísindi þar sem orsakaskýringar eru helsta markmiðið.
Hagnýt vísindi þar sem lausn aðsteðjandi vanda er helsta markmiðið.

47. Tiltekin vísindagrein, eins og efnafræði eða sálfræði, getur haft skýrandi, lýsandi og hagnýtar greinar

48. Bókmennta- og listfræði
Lýsing
Túlkun
Mat