1. MGA SAKIT SA HUMAY ug ang PAGDUMALA niini
Unang Bahin: Pagsabot sa Sistema sa PalayCheck System

2. Unsa ang sakit?
Ang sakit mao ang kadaot sa naandan nga kalihokan sa sulod sa tanum/bahin sa tanum. Nagsamok kini sa iyang naandan nga dagway, kahimtang, ug ekonomikanhong bili.
Menus ang kabaskog, sayo ang pagkamatay
Menus ang abot, dili maayo nga kalidad sa bunga
Mga buko, mga dahon, mga sipak, kataason sa tanum

3. Unsaon pagpaniid sa sakit?
Pinaagi sa timaan nga gipakita sa masakiton nga kahimtang (ilhanan) ug ang tataw nga makita nga porma (timaan) gipadayag sa hinungdan nga igpalihok (nakaingon).
Unsa imong buhaton kung makita ni nga hinungdan?

4. Unsa ang katapusan nimong gikaon?
Makaila ka ba sa sakit?
Hangga?
Pinaakan sa mananap?
Dalipunga?
Tipdas?
Sa ingon niana, labi pa nga mag-PrObE kita.
Katol ba kini?
Aduna kabay hilanat?
Unsa ang katapusan nimong gikaon?
….?

5. Sa pagpaniid sa sakit sa humay, PrObE (Pag-usisa).
Previous – miagi ug naandan nga ginabuhat sa pagdumala sa panahon sa tingtanum asusihon (kaagi sa umahan)
Observation – pagpaniid sa mga ilhanan diha sa uma alang sa bisan unsa nga sumbanan nga makita
Examination – pag-usisa sa matag tanum nga nadaot sa kinabag-an unya itandi sa himsog nga tanum gikan sa susama nga basakan
HUNAHUNAON: pagkatag sa sakit, pagkaylap, paglukop, kahimtang sa uma, makita nga uban pang organismo, makahilo nga butang, ilhanan sa sakit.
Pangutan-on usab ang
mag-uuma.

6. Bakterya/Kagaw Agup-op (Fungal) Lanag (Viral)
Nalaya nga dahon (Bacterial Leaf Blight - BLB)
Badlis sa dahon (Bacterial Leaf Streak - BLS)
Agup-op (Fungal)
Nalaya nga pal-ak (Sheath Blight)
Buto sa humay (Rice Blast)
Lanag (Viral)
Click on buttons. They are hyperlinked to the respective slides.
Tungro 6

7. Nalaya nga Dahon (BLB)
Ang BLB mokaylap sa adunay patubig ug salod ulan nga basakan labina sa panahon sa ting-ulan.
Ang BLB mailhan pinaagi sa
dalag nga bulok

8. Nalaya nga Dahon (BLB) ‘Kresek’ o pagkalaya
‘Dalag nga luspad’ ang dahon
‘Kresek’ o pagkalaya

9. Nalaya nga Dahon (BLB)
Hinungdan nga organismo: Xanthomonas oryzae pv. oryzae
Mabuhi diha sa binhi, salin nga mga tanum, sa kanunay nga gipuy-an o sa yuta sa basakan ug tubig.
Mahimo nga mabuhi sa gitakbuyan nga uhot o mga biniyaan ngaa anaa sa yuta samtang wala pa nalata.
Ilis nga kapuy-an: Leersia oryzoides, Zizania latifolia

10. Kamahinungdanon sa Ekonomiya
Nalaya nga Dahon (BLB)
Kamahinungdanon sa Ekonomiya
Pagmenus sa kadak-on sa luna nga buhatanan sa pagkaon diha sa dahon
Pagkunhod sa kabug-aton sa 1000 ka lugas
Walay sulod nga lugas
20 – 50% ang nawala nga abot sumala sa asoy

11. Nalaya nga Dahon (BLB) Mga Lugar nga Gitakbuyan Lugar sa Bicol
Calauan, Laguna
Leyte
Isabela
Source: IRRI

12. Pr Ob E Nalaya nga Dahon (BLB) Pr Ob E
Dumdumon kung ang gidaghanon sa nitroheno nga abono ubos sa 120 ka kilo matag ektarya, kung ang basakan sa kanunay gipalunopan, ug ang binhi dali ra nga matakbuyan. Pr
Usisahon pag-ayo ang tanum sayo sa buntag sa dili pa mauga ang yamog sa dahon.
Tan-awon kung adunay lagum-dalag nga lusok sa yamog (tubod sa bakterya) sa ibabaw sa dahon. Ob
Suta-on uban sa himsog nga tanum kung ang dahon mamahimong luspad pagkadalag ug basa nga gagmay'ng samad nga makita sa sulab sa dahon nga motabon unya sa kinadak-an nga bahin sa ibabaw sa dahon. E

13. Nalaya nga Dahon (BLB) Buhaton dayon kining mosunod!
1. Ibton ang masakiton nga tanum. Ayaw kini ilubong diha mismo sa basakan tungod kay ang bakterya mabuhi ug unya mokuyanap diha sa patubig.
2. Pahubsan ug pasunopan ang yuta aron mamenusan ang pagkabasa.
3. Maggamit lamang sa labing menus nga gidaghanon sa nitroheno nga abono o pagpugong sa sunod nga pag abono.

14. Nalaya nga Dahon (BLB) Kung makita sa silingan nga basakan
Likayan ang pagpadagan sa tubig ngadto sa basakan. Sa kinatibuk-an, ang pagsugod sa pagtakod mahitabo diha sa pilapil nga agianan sa patubig.
Hinloan ang mga galamiton sa uma nga gigamit diha sa natakbuyan nga basakan una pa gamiton sa laing lugar.
Papahulayon ang basakan human pag-ani ug pasagdan kini nga mauga
Lain pang kapilian:
Click on black button. It is hyperlinked back to the slide on classification of diseases.
Magtanum sa dili madutlan nga matang sa binhi.
Ang pagsumpo sa BLB gamit ang kemikal dili kini makapadaginot ug dili kini malampuson
Batasanon ang ka limpiyo sa basakan, buhaton ang naandan nga paghawan sa sagbot 14

15. Badlis sa Dahon (BLS)
Ang BLS mokaylap diha sa kanunay nga paglusbog tanum. Dalag nga linya makita sa tumoy sa dahon padulong sa ubos nga nahimong badlis unya mamahimong tabunon nga dagtum (itum-itom) diha sa tibuok dahon.
Sa walay paghilabot, ang barog sa natakdan nga basakan mamahimong tayaon ug unya mograbe ang pagkasunog.

16. BLB ug BLS halos susama ra ang timailhan ug kapilian sa pagdumala.Pr Ob E
Badlis sa Dahon (BLS)
Dumdumon kung ang kadaghanon sa nitroheno nga abono taas ug kung ang binhi nga gitanum dili maayo sa kalidad. Pr
Panid-an kung ang kinadak-an nga bahin sa basakan adunay dalag nga barog. Ob
Usisahon pag-ayo ang tanum kung ang tumoy sa dahon dalag nga padulong ubos ang dagan nga nagporma nga badlis. E
BLB ug BLS halos susama ra ang timailhan ug kapilian sa pagdumala.

17. Nalaya nga pal-ak o Sheath blight
Ang nalaya nga pal-ak makita sa daghan kaayo nga basakan nga adunay patubig o salod ulan nga adunay taas nga gidaghanon sa nitroheno diha sa yuta. Tungod kini sa Rhizoctonia solani, makita kini pag-una diha sa pal-ak sa tanum.

18. Nalaya nga pal-ak
Diha sa pal-ak sa dahon: initlog nga abohon nga marka nga inubanan sa itom, itum itom sa daplin nga sa kadugayan mopadako
Diha sa dahon: abohon nga kasarangan ang daot nga gipalibotan sa lunhaw itum-itom nga bulok ug abohon ang tunga, apektado ang paggawas sa uhay kung ang katapusang dahon gitakbuyan.

19. Nalaya nga pal-ak
Hingkod nga duga
Bag-o nga duga
Ang sinugdanan sa bakuna mao ang gikan sa yuta nga duga (makatakod nga pundok) ug uhong diha sa mga biya sa tanum.
Ang maong duga (sclerotia) molutaw ug unya motakod sa pal-ak duol sa linya sa tubig. Mokaylap pinaagi sa patubig ug lihok sa yuta panahon sa pag-andam niini nga maoy mosangput sa pabalikbalik nga sakit.

20. Nalaya nga pal-ak
Kadaot sa sulab sa dahon
Hingkod nga kadaot sa pal-ak
Sayo nga kadaot sa pal-ak
Unang mapanid-an sa basakan human ang tanum nakapanipak na nga ang-ang. Mosamotan pagkaylap sa sakit kung magkagulang na ang tanum.

21. Nalaya nga pal-ak Kamahinungdanon sa pang ekonomiya:
Ang pagkamenus sa abot tungod kini sa walay sulod nga lugas, pagpanghapa, o pagkamatay sa mga sipak. Ang gibug-aton sa sipak, katas-on sa uhay, ug ang kalidad sa ginaling maoy maangin.
Ang pagkamenus sa abot mohangtud sa:
50% sa dali takbuyan nga binhi ilabina kung ang sakit modaghan panahon sa pagbusog nga ang-ang sa humay.
20-25% kung ang sakit modaghan hangtud sa katapusang dahon
20-42% sa mga luna dunay taas nga nitroheno

22. Nalaya nga pal-ak Pr Ob E Pr Ob E
Ang tanum ba gitakbuyan sa sakit nga nalata nga pal-ak sa miaging tingtanum? Ang nagpahulay nga tapok sa agup-op mahimo nga wala kini nadugta. Unsa nga binhi ang gitanum? Unsa kadaghan ang binhi nga gitanum? Taas ba ang gidaghanon sa nitroheno? Pr
Panid-an kung adunay sundanan nga nagaputi sa dahon. Tan-awon kung aduna bay mga pundok sa migahing duga nga naglutaw sa tubig. Ob
Susihon sa sayo nga ang-ang sa tanum kung ang pal-ak sa dahon aduna bay abohon nga marka nga naga-abog. Ang abohon nga abog maoy timailhan sa paglipang sa agup-op. E

23. Nalaya nga pal-ak Buhaton kini!
Pagkamalinis – sugpoon ang sagbot sa basakan ug sa pilapil, darohon nga pinalalum aron malubong ang natakdan nga inanihan ug mga sagbot
Pagbulad sa yuta sa hilabihan nga silaw sa adlaw
Pagmenus sa gidaghanon sa binhi o paghatag sa halapad nga kalagyuon sa pagtanum
Kahanas sa paggamit sa abono nga nitroheno
Pahubsan ang basakan sa pipila ka adlaw panahon sa pagpangsipak
Pagsumpo gamit ang dunay kinabuhi – agup-op nga kaaway: Trichodermma harzianum;

24. Buto sa humay o Rice blast
Buto, agup-op nga sakit, makita sa duha ka kahimtang, sa kaibabwang yuta ug sa patag nga napagrabe kay nihit ang tubig inubanan sa taas nga kaumogon ug ubos nga temperatura sa kagabhion.

25. Buto sa dahon
Buto sa pal-ak
Buto sa abaga han sa uhay
Buto sa humay
Magnaporthe grisea, ang hinungdan nga organismo, maoy makaingon sa kadaot.
Ang buto mahitabo sa tanang yugto sa pagtubo sa tanum.

26. Buto sa humay Kamahinungdanon sa pang-ekonomiya
Ang pagmenus sa abot mosobra pa sa 50%. Ang 10% nga pagkalata sa abaga sa uhay makawala sa abot nga 6% ug 5% nga pagtaas sa yesohon nga lugas.

27. Buto sa humay Pr Ob E Pr Ob E
Giunsa man pagdumala ang patubig diha sa basakan? Basa ba kaayo ang basak? Unsa nga matang sa binhi ang gitanum? Ang gidaghanon sa nitroheno taas ba? Pr
Panid-an kung adunay sundanan nga kadaot diha sa basakan. Ang pinakasayo mao ang 17 ka adlaw human sabod sa semilyahan. Ob E
Usisahon ang tanum kung duna bay buto sa dahon nga timailhan. Ang sinugdanan nga kadaot mao ang berde ug pormang dayamon nga mamahimong itum nga dalag sa dahon.

28. Buto sa humay Kini ang buhaton! Paggamit sa makasukol nga tanum
Sayo nga pagsabod sa walay sakit nga binhi human sa pagsugod sa ting-ulan. Mas maayo ang pagsabod kaysa pagpugas sa tudling.
Kahanas sa paggamit sa nitroheno nga abono. Mag-abono nga ginagmay sa Nitroheno sa bisan unsang panahon. Ang nitrato nga nitroheno mao ang pinakamakatabang aron modaghan ang sakit kaysa sa amonya nga nitroheno.
Pagpausbaw sa silica diha sa yuta. Ang Silica nahibaloan nga makasamot sa pagsukol sa matang sa binhi sa sakit nga buto. Dugangan ang yuta sa lawog sa calcium silicate kung ang yuta ubos sa silicon nga puwedeng magamit sa tanum.

29. Buto sa humay Kini ang buhaton!
Mga gimbuhaton sa pagdumala sa tubig diha sa nagsalig sa ulan nga mga basakan. Ang pagpalunop sa basakan, kung mahimo, maoy makapakunhod sa kagrabe sa buto.
Pagpatay sa gitakbuyan nga inanihan pinaagi sa pagsunog.
Likayan ang paglihok sa basakan ilabina kung basa ang tanum.
Pagsumpo gamit ang kemikal. Ang pamatay sa agup-op sama sa benomyl, pyroquilon and tricyclazone lagmit nga makasumpo sa sakit.
Duha ka paggamit ang ginasugyot:
Una sa pagsugod pagbuswak; ikaduha human sa pipila ka adlaw nga halos tanan uhay nanggawas na.

30. Tungro
Ang lala nagkaylap diha sa basakan nga dunay patubig nga pabanusbanos ang tanum.
Malampuson kining gidala sa berde nga lumulukso sa dahon (green leafhopper o GLH)
Rice tungro bacilliform virus (RTBV) ug rice tungro spherical virus (RTSV) ang hinungdan sa Tungro. Ang RTBV dili madala gawas kun anaa ang RTSV.

31. Tungro
Dali takbuyan ang tanum gikan semilya hangtud pagpanipak.
Mga Ilhanan:
marka sa linghod nga dahon; dalag hangtud dalag nga may pagkakahel ang gulang nga dahon; pandak nga dunay gamay nga pagkunhod sa gidaghanon sa sipak

32. Tungro Susama nga ilhanan
Pagkadalag tungod sa kakulangon sa sustansiya (Zn, K, S) ug pagkalapoy tungod sa tubig Zn S K
Dili pareho ang barog sa tanum ug kolor kahel tungod kay gitakbuyan sa dangan ug kadaot sa ilaga

33. Tungro GLH nga dunay lala mobalhin ngadto sa basakan
Himsog sa kinatibuk-an ug walay GLH
Bag-ong Gitanum
Unya pipila ka adlaw
Mas daghan pa nga GLH mobalhin ngadto, mangitlog unya mamahimong nimpa
Unya 1-2 ka semana ang molabay; magsugod na ang pagtakod, ang mga ilhanan dili pa maklaro
Source: IRRI, 2003

34. Tungro Hingkod nga GLH mopahawa
Ang nimpa ug hingkod mokaylap diha sa basakan
Sobra 4 ka semana ang molabay; makaylapon na ang pagtakod
Sa 3-4 ka semana; paspas ang pagtakod; maklaro na ang mga timailhan

35. Pr Ob E
Tungro
Ang binhi ba nga gitanum dali ra matakbuyan sa lala? Ang basakan ba pabanusbanos nga gitanuman o dili dungan ang pagtanum? Unsa man ang mga gibuhat nga nakahatag pabor sa pagdaghan sa GLH? Pr
Subaya ang basakan; makuyaw nga panahon mao ang 6 ka semana human tanum.
Panid-an ang silingan nga basakan sa dili tupong nga barog sa tanum, subing, ug pagpakita sa tungro ; usisahon ang pagkatag sa masakiton nga tanum; paghatag bili sa gidaghanon sa GLH; Ob
Usisahon ang tanum kung dunay dalag ug dalag kahel nga bulok sa kinatas-ang mga dahon; pandak nga tubo; ug menus nga sipak E

36. Tungro Buhaton kini! Magtamod sa panahon sa pagpahulay
Magtanum sa dili madutlan nga matang sa binhi – pinaka ekonomikal nga paagi. Ang IR 36, IR42, IR54, ug IR64 mao ang makasukol sa GLH, pero sa pagkakaron, dali na sila matakbuyan. Ipulipuli ang makasukol nga Matatag lines (10, 11, 12,32,33,51).
Makigdungan pagtanum
Puohon dayon ang mga biniyaan human sa ani pinaagi sa pagdaro ug pagkaras aron masumpo ang GLH ug ang gipuy-an sa tungro
Paggamit lamang sa pamatay dangan kung gikinahanglan – dili magbomba kung:
a. sa semilyahan
b. sa tanum nga sobra 60 ka adlaw ang kagulangon human tanum
c. kung walay tungro ug gamay ra ang GLH nga makita

37. Panig-ingnan nga giya sa pag agpas sa sakit
‘PAGKALAYA’ – paspas ug malukpanon nga pagkalubad ug pagkalaya
NALAYA NGA DAHON TUNGOD SA BAKTERYA
Abohon hangtud itum itom, kabang nga kadaot nga nagpadayon paubos.
NALAYA NGA PAL-AK
dagko, laktaw nga dagkong itum sa daplin ug abohon sa tunga.
BADLIS SA DAHON TUNGOD SA BAKTERYA
linya, hunod tubig, nagadalag nga badlis taliwala sa ugat.

38. Panig-ingnan nga giya sa pag agpas sa sakit
BUTO SA HUMAY
Berde ug porma dayamon nga kadaot dayon mopadako ug mamahimong itomon nga pagkadalag.
TUNGRO
dalag hangtud dalag kahel nga mga dahon.
Ang linghod nga dahon dunay marka. 38

39. Para sa bakterya ug agup-op nga mga sakit:
Pagkamalinis ug insakto nga mga kasinatian sa kaugmaran (pagdumala sa tubig ug abono) maoy unang tagaan sa pagtagad.
Para sa lala nga mga sakit
Tagdon ang matang sa binhi, ug pagsumpo sa nagdala sa lala (GLH)

40. Sa kinatibuk-an, makatabang kini:
Susihon ang basakan sa matag karon ug unya.
PrObE aron insakto ang pag-ila sa sakit.
Magtamod sa 1 ka bulan nga pahulay sa yuta aron mamenos ang pagtakboy sa sakit.
Likayan ang gapanubra nga abono labina ang N.
Likayan ang paggamit ug dili kinahanglanon nga pamatay peste.
Aron malikayan ang dakong pagkunhod sa abot tungod sa mga peste. [Key Check 7] 40

41. CREDITS Dr. Fe Dela Pena Note:
Instructional presentation designer: Ms. Ella Lois Bestil
Sources of technical content/reviewers of presentation:
Dr. Fe Dela Pena
Note:
Adapted from a powerpoint presentation developed by: Mr. Glenn Ilar, Mrs. Marissa Reyes
You may use, remix, tweak, For more information, visit:
& build upon this presentation non-commercially. However, always use with acknowledgment.
Unless otherwise stated, the names listed are PhilRice staffers.
Produced in 2011
Text: 41