1. نسبت علم و تکنولوژی با دین
بسم الله الرحمن الرحیم
نسبت علم و تکنولوژی با دین
عبدالحسین خسروپناه
استاد حوزه علمیه قم
دانشیارپژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

2. نقش علم و تکنولوژی و دین در تمدن سازی
تمدن، مجموعه بینشها و باورها و منشها و آداب ورسوم و دانشها و هرگونه دستاورد صنعتی و هنری و اجتماعی است. فرهنگ به معنای دستاوردهای نرم افزاری و معنوی بشری، جزیی از تمدن به شمار
می آید.
هر تمدنی نوینی با بهره گیری از دین شناسی و تمدن های پیشین تحقق می یابد.
مؤلفه های تمدن: عقلانیت، فلسفه، دانش، تکنولوژی، اخلاق و معنویت، هنر، سیاست و حکومت و همه اینها با رویکرد دینی و سکولار معنا می یابند؛ پس شناخت رابطه این امور برای تمدن سازی ضرورت دارد.

3. سیر تفکر و علم در غرب
1- تفکر یونان باستان از طالس تا ارسطو (چهارصد قبل از میلاد)
دوره عقلانیت خودبنیاد و کشف ماده المواد جهان طبیعی
2- تفکر هلنیزم (400 قبل از میلاد -400بعد از میلاد) دوره خودشناسی و پرهیز از مباحث عقلی و تجربی
3- تفکر قرون وسطی(قرن پنجم تا پانزدهم میلادی) دوره ایمان گرایی
و اینکه ایمان می آورم تا بفهمم
4- رنسانس(قرنهای پانزدهم و شانزدهم) تحولات هنری توسط میکلانژ و سیاسی توسط ماکیاولی و مذهبی توسط لوتر و کالون
5- تفکر جدید(قرنهای هفدهم و هجدهم) عقل گرایی فرانسه و تجربه گرایی انگلیس و فلسفه استعلایی کانت در آلمان
6- تفکر معاصر(قرن نوزدهم به بعد) پوزیتیویسم و تجربه گرایی افراطی و پیدایش جریان پست مدرنیسم توسط نیچه و هایدگر

5. انواع رابطه علم وتکنولوژی با دین
1- رابطه علم و صنعت تمدنی با مسیحیت
2- رابطه علوم و تکنولوژی مدرن با دین مسیحیت
3- رابطه فلسفه علم و تکنولوژی با دین مسیحیت
4- رابطه علم و صنعت تمدنی با اسلام
5- رابطه فلسفه علم و تکنولوژی با دین اسلام
6- مقصود: رابطه علوم و تکنولوژی مدرن با دین اسلام

6. انواع علوم
1- علوم دانشگاهی: علوم طبیعی(فیزیک و شیمی و زیست شناسی و زمین شناسی و..) و علوم انسانی رفتاری و اجتماعی (روان شناسی و علوم تربیتی و علوم سیاسی و علوم اقتصادی و جامعه شناسی و...) و علوم مهندسی و تکنیکی) و علوم الهیاتی و فلسفی و علوم پزشکی
2- مقصود ما در این بحث: علوم طبیعی و علوم انسانی و علوم مهندسی غربی است.

7. ماهیت علم به لحاظ هدف
هدف علم، تبیین(explanation) و چرایی پدیده ها و تغییر(change) طبیعت و انسان است.
انواع تبیین:
1-الگوی استنتاجی و مبتنی بر قانون کلی تجربی:(حرکت جیوه دماسنج جیوه ای در آب گرم بر اثرقانون انبساط و تطبیق آن بر دیواره دماسنج)
2-آماری(هشتاد درصد بیماران دیابتی، استرسی هستند)
3- الگوی علیّ(علت خسوف ماه، سایه زمین)
نظر نگارنده: الگوی استنتاجی و علیّ قابل جمعند و در برخی نظریه های جاری است و برخی دیگر از نظریه ها برگرفته از حساب احتمالات و الگوی آماری است.

8. ماهیت علم به لحاظ رویکرد
1- دیدگاه تجربه گرایی انگلیسی (تنها مفاهیم تجربی مجاز در زبان علمند) نقد: حرکت مشاهده پذیر خورشید به دور زمین
2- دیدگاه عقل گرایی فرانسوی (علم بر پایه اصول عقلانی مشترک و تبیین ریاضی) نقد: زیست شناسی داروین
3- دیدگاه جمعی گرایی، نقد: ابتنای اجماع بر درستی ادعاهای علمی
دیدگاه برگزیده: تجربه و اصول عقلانی و گاهی فرهنگی زمینه را برای اجماع فراهم می کند

9. 2- دیدگاه برنامه پژوهشی یا پارادایم
ماهیت علم به لحاظ روش
1- دیدگاه نظریه علمی(استقراگرایی، اثبات گرایی، تاییدگرایی، ابطال گرایی)
2- دیدگاه برنامه پژوهشی یا پارادایم

10. ماهیت علم به لحاظ کاشفیت
1- واقع گرایی علمی
(scientific realism)
(علم، توصیفی درست از جهان)
2- ابزارگرایی علمی
(scientific instrumentalism)
(علم، ابزاری برای پیش بینی و طبقه بندی مشاهدات)؛ مانند هیأت بطلمیوس و نظام زمین مرکزی
علم تحقق یافته: برخی گزاره های علوم، مشاهدتی(مستقیم یا غیر مستقیم) و برخی استنتاجی غیرمشاهدتی(میدان الکترومغناطیسی، هوش، الکترون) و برخی فرض فلسفی اند(انفجار بزرگ و جهانهای ممکن در فیزیک و نفی روح در زیست شناسی) و برخی نیز ابزاری اند مانند: نظریه اتر الکترومغانطیسی

12. چیستی تکنولوژی(1)
تکنولوژی، ترکیبی از علوم مهندسی و صنعت است. علوم مهندسی برساخته نرم افزار بشر است که با استفاده از علوم طبیعی و پایه و نیازهای انسانی ساخته و سپس به صورت صنعت و سخت افزار تبدیل می شود.
تکنولوژی یا فن‌آوری از ریشه (techne)یونانی گرفته شده است. تخنه یونانی به معنای دانستن مهارتی و کاربردی است. ارسطو، فلسفه را به نظری، عملی و تولیدی دسته‌بندی کرد. فلسفه نظری به شناخت هست و نیست‌ها، فلسفه عملی به شناخت باید و نبایدها و فلسفه تولیدی یا هنری به دانستن مهارت‌ها و امور کاربردی و حرفه‌ایی می‌پردازند. این واژه با دو كلمه ديگر، یعنی واژه episteme به معناي شناخت و واژه art به معناي هنر، قرابت داشت.

13. چیستی تکنولوژی(2)
تکنولوژی به دو معنای عام(مطلق صنعت) و خاص(صنعت مدرن) به کار رفته است. آوبري برستال در كتاب «تاريخچه مهندسي مكانيك»، تکنولوژی را به معنای عام را در نه دوره معرفی کرده است: 1- دوران ماقبل تاريخ، پیش از سه هزار سال قبل از ميلاد، 2- دوران امپراطوري مصر از سه هزار سال تا 600 سال قبل از ميلاد، 3- دوران يونان و روم، از سال 600 قبل از ميلاد تا سال 400 ميلادي، 4- دوران قبل از رنسانس و شامل سال 400 الي 1500 ميلادي، 5- دوران آستانه‌اي انقلاب صنعتي، بين سال‌هاي 1500 الي 1750 ميلادي، 6- دوران انقلاب صنعتي بين سال‌هاي 1750 الي 1850 ميلادي، 7- دوران صنايع اتومبيل و هواپيما، بين سال‌هاي 1900 الي1940 ميلادي، 8- دوران اتم و سفرهاي فضايي، بين سال‌هاي 1940 الي 1960 ميلادي، 9- دوران سايبر 1960 الي 2000 ميلادي.

14. چیستی تکنولوژی(3)
رابرت ليس، تکنولوژی به معنای خاص(صنعت مدرن) را از اختراع موتور بخار آغاز می‌کند و چهار مرحله را به شرح ذیل توضیح می‌دهد: 1- مرحله موتوربخار، يعني مرحله استفاده از راه آهن در خشكي و كشتي بخار در دريا، 2- مرحله وسايل نقليه برخوردار از قدرت موتوري،3- استفاده از هواپيما،4- استفاده از وسايل نقليه فضايي و نيروي هسته‌اي.
بشر از قرن هجدهم تاکنون در عرصه تولید و فن‌آوری، پنج موج را سپری کرده است. موج نخست: انقلاب صنعتی (از حدود 1780 تا 1830) با مظاهر فن­آوری زغال سنگ، ماشین‌های بافندگی، و موتورهای بخار و با جنبش فرهنگی و اجتماعی رمانتیسم در هنر و ادبیات. موج دوم: عصر سرمایه‌داری (1830 تا 1880) با مظاهری همچون: راه آهن، تلگراف، و فولاد و جنبش‌های پوپولیسم، کمونیسم و سوسیال دموکراسی. موج سوم: عصر امپریالیسم (1880 تا 1930) با مظاهر برق، اتومبیل، صنایع شیمیایی و هواپیما و با جنبش‌های ضد استعماری، فاشیسم، و مدرنیسم در هنر. موج چهارم :(1930 تا 1980) با ظهور فن و دانش در عرصه انرژی اتمی، ژنتیک و کامپیوتر و با جنبش‌های حقوق مدنی، جنبش‌های مبارزه با فعّالیّت‌های هسته‌ای، جنبش‌های طرفدار محیط زیست، فمینیسم، و پست مدرنیسم. موج پنجم: عصر اطلاعات (1980 به این‌سو) با فن­آوری‌های همگرا(نانو، بایو، اینفو و کاگنو)

15. چیستی تکنولوژی(4)
«نيل پستمن»، جامعه‌شناس آمريكايي، سه نوع فرهنگ بشري را متناسب با دوره‌هاي تكنولوژي عبارت دانسته از: 1- فرهنگ ابزار،2- فرهنگ تكنولوژي (فن‌سالاري)، 3- فرهنگ تكنوپولي (تسلط تكنولوژي بر فرهنگ)
هايدگر، تكنولوژي مدرن را متفاوت از صنعت قدیم می‌داند. او، تكنولوژي جديد را «گِشتل» می‌داند و آن را شاه كليد فهم فلسفه تكنولوژي جديد می‌داند كه لااقل سه خاصيت هم زمان، یعنی: 1- انكشاف،2- تعرض، 3- شتاب را دارد؛ پس تكنولوژي، تنها وسيله نيست و نوعي انكشاف در ساحت حقيقت است. صنعت در دوران سنت در راستای نیازهای معقول انسانی به تغییر طبیعت می پرداخت و تکنولوژی مدرن، علاوه بر منافع انسانی، در راستای نیازهای انسانها و کمپانیهای سودجو، به دنبال تعرض بر طبیعت و تحقق بحرانهای محیط زیست و الیناسیون و ماشینیزم و نابودی طبیعت و انسان گام برداشته است.

16. کارکرد علم و تکنولوژی مدرن
مزایا: 1- شناخت حداکثری از طبیعت و انسان، 2- صرفه جویی در وقت 3- نقش پزشکی و تکنولوژی مدرن در درمان بیماری ها و سایر مشکلات انسان معاصر 4- آسایش بیشتر برای بشر 5- تسهیل در آموزش، پژوهش، ارتباطات و مدیریت 6- سرعت در عملیات 7- دقت در محاسبه 8-...
معایب: 1- بحران هویت و اخلاق (از خودبیگانگی و آرامش کمتر) توسط ماشینیزم، 2- نقش امواج مخرب و تکنولوژی مدرن بر سلامتی انسان و بحران محیط زیست، 3- جنایت های تکنولوژیکی (اتمی، شیمیایی، پزشکی، اینترنتی و..) 4-مصرف گرایی و نبود قناعت در مصرف انرژی و بی توجهی به نسلهای آینده 5- تهدید حریم خصوصی 6- نقش حداقلی نهاد خانواده در تربیت 7- نگرش پوزیتیویستی، مکانیکی و شکاکیت نسبت به هستی 8-..

17. دیدگاه برگزیده در باب ماهیت علم مدرن
علوم مدرن تحقق یافته عبارت اند از بررسی پديده هاى آزمايشگاهى وتكنیکی و امورانسانی براى دست يافتن به تبيين و شرح چگونگی و چرایی پديده ها، كشف قوانين(انتظامی یا کلی)، بر اساس عقلانیت خود بنیاد انسانی و با بهره گیری از مشاهده پذيرى يا عينيّت و فرضیه سازی، آزمون پذيرى، پيش بينى و کنترل رخدادهاى آينده و مبانی متافیزیکی و غیرتجربی برای قدرت تغییر طبیعت و انسان

18. تأثیرمبانی و پیش فرضهای متافیزیکی (غیر تجربی) بر علوم تجربی(1)
تأثیرمبانی و پیش فرضهای متافیزیکی (غیر تجربی) بر علوم تجربی(1)
1- وجود مفاهیم فرضی که درجهان خارج مصداق ندارند مانند: سطح بی اصطکاک یا ترکیب پذیری و ترکیب ناپذیری کامل درشیمی یا رقابت کامل دراقتصاد
2- تأثیر تصدیقات عام متافیزیکی مانند: اصل علیت، قابلیت شناخت جهان طبیعت یا جهان انسان، اصل تناقض، قانونمندی جهان وغیره

19. تأثیرمبانی و پیش فرضهای متافیزیکی (غیر تجربی) بر علوم تجربی(2)
3- تأثیرتصدیقات خاص متافیزیکی و غیرتجربی مانند: ابتناء ترکیب سدیم باکلر وعدم ترکیب سدیم با آرگون با قانون میل ترکیبی درشیمی و نیزمثلا این اصل که فلزها تمایزبه ازدست دادن الکترونها ونافلزها تمایل به دریافت الکترونها دارند یا انسان شناسی و معرفت شناسی بر علوم انسانی

20. حقیقت علم نزد قرآن و سنت
علم در قرآن و سنت از ویژگی های ذیل برخوردار است
علم وراثتی
خشیت الهی
علم هدایتی
حلم وصمت
نافع بودن

21. چرایی ظهور و افول علم و صنعت در اسلام
1- عقلانیت مشایی و ایمان وحیانی در تمدن قرن سوم تا قرن ششم مؤثر بوده است.
2- عقل ستیزی یا عقل گریزی و تصوف گرایی که توسط ابوحامدغزالی و سپس ابن تیمیه تئوریزه و توسط احمدغزالی و دیگران بومی و عرفی شد، منشأ انحطاط علمی و صنعتی مسلمانان گردید.

22. مرده گردد شخص كاو بى‏جان شود خر شود چون جان او بى‏آن شود زانكه جانى كان ندارد، هست پست اين سخن حق است و صوفى گفته است او ز حيوانها فزون‏تر جان كَند در جهان، باريك كاريها كند مكر و تلبيسى كه او داند تنيد آن ز حيوانِ دگر نايد پديد جامه‏هاى زركشى را بافتن دُرها از قعر دريا يافتن‏ خُرده كاريهاى علم هندسه يا نجوم و علمِ طب و فلسفه‏ كه تعلق با همين دنياستش ره به هفتم آسمان بر نيستش‏ اين همه علمِ بِناى آخور است كه عِمادِ بودِ گاو و اشتر است‏ بهر استبقاى حيوان چند روز نام آن كردند اين گيجان رموز علم راه حق و علم مُنزلَش صاحبِ دل داند آن را يا دلش‏ دفتر چهارم مثنوی

23. عقلانیت مدرن واسلام
عقلانیت مدرن: عقلانیت خودبنیاد سوبژکتیویسم عرضی، یعنی: عقلانیتی که تنها دغدغه اش شناخت روابط بین پدیده های دنیوی توسط عقل و تجربه و عرف بشری است.
عقلانیت اسلامی: عقلانیت طولی و عرضی، یعنی شناخت روابط عرضی بین پدیده ها و شناخت رابطه طولی پدیده های دنیوی با ملکوت عالم، توسط عقل و تجربه و عرف اسلامی و وحی الهی

24. علوم طبیعی مدرن و اسلام
1- علوم طبیعی در تمدن مدرن به دنبال کشف طبیعت است و توقفی در آن ندارد و از شناخت کهکشانها تا زیر اتمها را دنبال می کند.
2- علوم طبیعی در تمدن نوین اسلامی همین رسالت را باید دنبال کند؛ همانگونه که عالمان طبیعی در تمدن اسلامی چنین بودند.
3- پس کسب مستمر علوم طبیعی کشف شده توسط غرب ضرورت دارد؛ اما با توجه به سه نکته مهم: اول مشارکت دانشمندان مسلمان در کشفیات جدید با توسعه آزمایشگاهی و دوم مطالعه درون دینی برای کشف برخی از روابط ملکی و ملکوتی بین پدیده ها و سوم افزودن عقلانیت طولی در درون عقلانیت عرضی و تغییر رویکرد طبیعت شناسی به رویکرد خلقت شناسی

25. علوم انسانی مدرن و اسلام
علوم انسانی(رفتاری و اجتماعی) مدرن: توصیف انسان مطلوب با استفاده از فلسفه غرب و توصیف انسان تحقق یافته و بومی با استفاده از تحقیقات پیمایشی و توصیه برای تغییر انسان محقق به انسان مطلوب با استفاده از اخلاق و حقوق غربی و تکنینهای تجربی
علوم انسانی (رفتاری و اجتماعی) اسلامی: توصیف انسان مطلوب با استفاده از حکمت اسلامی و توصیف انسان تحقق یافته و بومی با استفاده از تحقیقات پیمایشی و توصیه برای تغییر انسان با استفاده از اخلاق و حقوق اسلامی و تکنیکهای تجربی

26. تکنولوژی مدرن و اسلام
تکنولوژی مبتنی بر انسان‌شناسی حقیقی و اسلامی و در راستای جهت‌گیری انسانی، تکنولوژی دینی و اسلامی خواهد بود. این مدل از تکنولوژی هم با هدف اسلامی تحقق می‌یابد و هم جامعه اسلامی را از رکود و انحطاط علمی و صنعتی در می‌آورد و هم تمدن نوین اسلامی را تحقق می‌بخشد و همچنین تکنولوژی اسلامی به جای تعرض بر طبیعت به تغییر طبیعت در راستای نیازهای واقعی و حقیقی انسان می‌پردازد.
تکنولوژی اسلامی باید به دنبال نیازهای معقول برود و با کمک تکنولوژی جلوی تکنولوژی نابودکننده را بگیرد.

27. نتیجه گیری
1- باید از عقلانیت طولی عارفان و حکیمان مسلمان بهره برد تا کشف رابطه طبیعت و انسان با جهان ملکوت و حق تعالی تقویت گردد.
2- باید از عقلانیت عرضی مدرن برای کشف رابطه پدیده های طبیعی و انسانی بهره برد.
3- باید از فیلسوفان مسلمان در تمدن اسلامی بهره برد تا چگونگی پیوند عقلانیت طولی و عرضی را درس گرفت.
4- پس معلوم گشت که رویکرد تمدن سازی اسلامی، غربگزینی است نه غرب گرایی، غرب ستیزی و غربگریزی

28. امید آنکه با تلاش عالمان و ظهور حجت حق(عج)، به تمدنی مملو از مزایای انسانی و به دور از معایب بشری دست بیابیم. إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم(رعد/11) امام حسین(ع): اِنَّ الله يُحِب مَعالِيَ الاُمُورِ وَ يَبغُضُ سَفاسِفَها خواهی که کسی شوی، زهستی کم کن ناخورده شراب وصل، مستی کم کن با زلف بتان، دراز دستی کم کن بت را چه گنه تو بت برستی کم کن (ابوسعید ابوالخیر)

29. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته تشکر از حسن توجه شما عزیزان
والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته تشکر از حسن توجه شما عزیزان