1. I DƏRS: BEYNƏLXALQ TİCARƏTİN MAHİYYƏTİ VƏ ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Dr. Elşən BAĞIRZADƏ
Bakı
Təqdimatlarda Paul R. Krugman ve Maurice Obstfeld tərəfindən yazılmış “International Economics: Theory and Policy”, James Gerber tərəfındən yazılmış “International Economics” və Halil Seyidoğlu tərəfındən yazılmış “Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama” adlı dərsliklər əsas götürülmüşdür.
Fənn:
Beynəlxalq ticarət

2. Mündəricat
Giriş
Beynəlxalq Ticarət Nədir?
Beynəlxalq Ticarətin tarixi təkamülü
Ölkələrarası və bölgələrarası ticarətin əsas fərqləri
Ölkələrin xarici ticarətə qoşulma səbəbləri
Beynəlxalq ticarətin inkişafına təsir edən bəzi amillər
Beynəlxalq ticarət və ölkənin açıqlıq indeksi
Beynəlxalq ticarət və qarşılıqlı asılılıq
Firmaların beynəlxalq ticarətə qoşulma səbəbləri
Beynəlxalq ticarətdə risqlər
Beynəlxalq ticarətdən qazananlar və itirənlər
Ölkənin beynəlxalq ticarətdə iştirakının bəzi göstəriciləri
Dünya əmtəə ixracı və ÜDM artımının müqayisəsi ( )
Dünya əmtəə ixracı və regional bölgüsü
Dünya əmtəə idxalı və regional bölgüsü
Ölkələrin əmtəələr üzrə beynəlxalq ticarət dövriyyəsinin həcmi
Ölkələrin xidmətlər üzrə beynəlxalq ticarət dövriyyəsinin həcmi
Beynəlxalq əmtəə ticarətinin liderləri
Əmtəə ixracı üzrə ilk 10 lider ölkə
Əmtəə idxalı üzrə ilk 10 lider ölkə
Məhsul qrupları üzrə dünya əmtəə ixracı
I Dərsin əsas anlayışları
Mənbələr
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

3. Giriş
Beynəlxalq Ticarət Təhlilləri Beynəlxalq Ticarət Nəzəriyyəsi (International Trade Theory) və Beynəlxalq Ticarət Siyasəti (International Trade Policy) olmaqla bir-birini tamamalayan iki bölmədən ibarətdir.
Əmtəə axınları beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə ən qədim və həmişə ən geniş yayılmış ticarət forması olmuştur.
Ancaq texnologiyanın inkişafı və dünya xidmət ticarətindəki sürətli artım, son illərdə diqqətin xidmətlər sferasına da yönəldilməsinə səbəb olmuşdur.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

4. Beynəlxalq Ticarət Nədir?
Beynəlxalq ticarət (international trade) əmtəə və xidmətlərin beynəlxalq sərhəddləri keçməklə mübadiləsidir.
Beynəlxalq ticarət (international trade) həmçinin iqtisad elminin bir sahəsi olmaqla, beynəlxalq maliyyə (international finance) ilə birlikdə beynəlxalq iqtisad (international economics) adlı daha geniş sahəni formalaşdırır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

5. Beynəlxalq Ticarətin Tarixi Təkamülü
Sistemli və təşkilatlanmış bir şəkildə uzaq məsafələrlə ticarət (long-distance trade) 6000 il əvvəl Mesopotopmiya (İraq) və Anadolu (Türkiyə) torpaqları arasında Assuriyalılar tərəfindən həyata keçirilməyə başlanmışdır.
Bundan min il sonra Finikiyalılar (Livan) ticarətə əsaslanan ilk sivilizasiyanı formalaşdırmışdır.
Sonrakı min illər ərzində Babilistanda Hamurapi Qanunlarında ilk qanuni ticarət normalarının ortaya çıxdığını görürük.
V əsrdə Roma imperiyasının dağılması ilə Avropada ticarətin məhdudlaşdığı müşahidə edilmişdir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

6. Beynəlxalq Ticarətin Tarixi Təkamülü
VIII əsrdə Vikinqlər Skandinaviya və Konstinantinapol (İstanbul) arasında ticarət şəbəkəsi formalaşdırmışdır.
X-XIII əsrlərdə Orta Şərq, Avropa, Şimali və Şərqi Afrika arasında Ərəb ticarəti hakim olmuşdur.
XIII əsrə qədər Çin-Aralıq Dənizi arasında güvənli və məhsuldar bir ticarət yolu – İpək Yolu (Silk Road) fəaliyyətdə olmuşdur.
XIII əsrdən sonra bu ticarət dənizlərdə, xüsusilə Çin və İtalyan şəhər-dövlətlərində geniş yayılmağa başlamışdır.
XIII-XVI əsrlərdə Balik və Şimal dənizlərində Avropa şəhər-dövlətlərinin formalaşdırdığı Hanseatic League bir ticarət hövzəsi yaratmışlar.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

7. Beynəlxalq Ticarətin Tarixi Təkamülü
XV əsrdə Çin ən böyük dəniz donanması ilə Sakit Okeanda ticarətə nəzarət etmişdir.
XV-XVI əsrlərdə Aralıq Dənizində İtalyan şəhər-dövlətləri ticarətə nəzarət etmişdir.
İlk qlobal iqtisadiyyatın (first global economy) formalaşması Kolumbun 1492-ci ildə Qərib Hövzəsinə çıxması ilə başlamışdır. Bu tarixdən dünya ticarətində İspan vəə Portuqaliya hegamoniyası ortaya çıxmışdır.
XVII əsrdə Hollandiya və İngiltərə dünya ticarətini inkişaf etdirmişlər və koloniya əmtəə istehsalı mədəniyyətləri (colonial production of cash crops) formalaşdırmışlar. East India Trading Company, Dutch East India Trading Company kimi dövlət tərəfindən dəstəklənən beynəlxalq ticarət monopoliyaları formalaşmışdır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

8. Beynəlxalq Ticarətin Tarixi Təkamülü
Koloniya ticarət sistemində Asya mallarının (çay, ipək və.s) Avropa, Afrika və Amerika arasında üçbucaq ticarəti (triangular trade) ortaya çıxmışdır.
XVIII əsrdə dünya ticarətində İspaniya və Portuqaliya hakimiyyətini İngiltərə, Hollandiya və Fransa lehinə itirmişdir.
XIX əsrdə İngiltərə mərkəz olmaqla başlayan Sənaye İnqilabı ilə modern qloballaşmanın təməlləri atılmışdır.
XX əsrin II yarısından dünya ticarətində liberallaşma tendensiyaları qlobal ticarəti sürətli bir şəkildə inkişaf etdirməyə başlamışdır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

9. Beynəlxalq Ticarətin Tarixi Təkamülü
Bu gün əksər ölkələrdə beynəlxalq ticarət ÜDM-nin mühüm hissəsini təşkil edir.
Baxmayaraq ki, beynəlxalq ticarət qədim tarixə malikdir, onun iqtisadi, sosial və siyasi əhəmiyyəti indiki əsrdə hədsiz artmışdır.
XIX-XX əsrlərdə sənayeləşmə, inkişaf etmiş nəqliyyat, qloballaşma, transmilli korporasiyalar və outsourcing texnologiyaları beynəlxalq ticarət sisteminə təsir göstərən başlıca amillər olmuşdur.
Artan beynəlxalq ticarət qloballaşma ilə xüsusi vüsət almışdır.
Bu gün beynəlxalq ticarət dünya gücü olan ölkələr üçün başlıca iqtisadi gəlir mənbəyidir.
Beynəlxlaq ticarət olmasaydı ölkələr öz istehsallarını milli sərhədləri ilə məhdudlaşdırardılar.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

10. Ölkələrarası və Bölgələrarası Ticarətin Əsas Fərqləri
İstehsal faktorlarının hərəkətindəki fərqliliklər;
Bir ölkənin daxilində sərbəst, ölkələr arasında isə çox vaxt müxtəlif məhdudiyyətlər mövcuddur.
Fərqli pul vahidlərinin olması;
Bir ölkənin daxilində eyni pul vahidindən, ölkələr arasında isə fərqli pul vahidlərindən istifadə edilir.
Fərqli bazarların olması;
Daxili bazarın tələb, təklif və iqtisadi siyasətdən doğan xüsusiyyətləri, digər ölkə bazarından fərqli ola bilər.
Fərqli siyasi vahidlərin olması;
Fridrix List demişkən, daxili ticarət bizlər arasında, xarici ticarət isə bizlər və onlar arasında baş verir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

11. Ölkələrin Xarici Ticarətə Qoşulma Səbəbləri
Yerli istehsalın yetərsizliyi:
Təbii resursların ölkələr arasında qeyri-bərabər paylanması;
Texniki bilik və ixtisaslı əməyin yetərsizliyi;
İqtisadi inkişaf fərqləri: Bəzi istehsallar daha çox kapital tələb edir;
Nisbi üstünlüklər (qiymət və məhsuldarlıq fərqləri)
Əmtəə və qiymət çeşidləndirməsi
İxtisaslaşma
İctimai və mədəni seçimlər
Meydana gələn yeni vərdişlər
Gömrük tariflərində son on illiklər ərzindəki endirimlər
Ödəmələr və bank sistemlərinin inkişafı
Digər iqtisadi fəaliyyətlər (transmilli korporasiyaların fəaliyəti, beynəlxalq investisiya əməkdaşlığı və.s)
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

12. Beynəlxalq Ticarətin İnkişafına Təsir Edən Bəzi Amillər
Məsafə
Rəqabətə davamlı imkanlar və resurslar
Mədəni oxşarlıqlar
Ölkələr arasında əlaqələr
Biznes tsikllləri
Müharibələr və üsyan
İqlim
İnnovasiya potensialı
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

13. Beynəlxalq Ticarət və Ölkənin Açıqlıq İndeksi
Açıqlıq indeksi (Index of Openness) = [İxrac (Exports) + İdxal (Imports)] / ÜDM (GDP)
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

14. Beynəlxalq Ticarət və Ölkənin Açıqlıq İndeksi
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

15. Beynəlxalq Ticarət və Qarşılıqlı Asılılıq (interdependency)
Milli iqtisadiyyatda olduğu kimi beynəlxalq iqtisadiyyatda da əsas prinsip əmək bölgüsü (division of labor) və ixtisaslaşmadır (specialization).
Əmək bölgüsü və ixtisaslaşma da azad ticarətin (free trade) olmasını zəruri edir.
Bəzən ifrat ixtisaslaşma ifrat asılılıq doğurur ki, bu da çox vaxt milli iqtisadiyyatların xarici bazarlardakı proqnozlaşdırılmayan proseslər qarşısında çətin vəziyyətə düşməsinə səbəb olur.
Məsələn, Birləşmiş Krallığın emal olunmuş neft baxımından Sinqapurdan asılılığı. Sinqapurun emal məqsədilə xam neftin idxalından asılılığı.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

16. Firmaların Beynəlxalq Ticarətə Qoşulma Səbəbləri
Xərcləri azaltmaq
Ucuz xammal və miqyas iqtisadiyyatı hesabına
Daha çox mənffəət əldə etmək
Ölkədaxili bazara nisbətən baha və daha çox satış hesabına
Risqləri diversifikasiya etmək
Müxtəlif satış bazarlarına çıxış əldə etmək hesabına
Strateji üstünlüklər əldə etmək
Müəyyən bazarlardakı boşluqları tutmaq hesabına
Boş potensialdan isitifadə etmək
Daha böyük bazarlara çıxmaq hesabına
Ölkədaxili faydalılığın olmaması
Çox vaxt xarici bazarlar daxili bazara nisbətən rentabelli ola bilər
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

17. Beynəlxalq Ticarətdə Risqlər
I. İqtisadi risqlər:
Alıcı iflası risqi
Uzunmüddətli borcu ödəməmənin risqi
Rəddetmənin risqi
Valyuta kursları risqi
İqtisadi müstəqilliyi itirmək
II. Siyasi risqlər:
İmtina və ya idxal-ixrac lisenziyalarının yeniləşdirilməsinin risqi
Müharibə risqləri
Müsadirə risqi və ya idxalatçının şirkətinin müsadirəsi
Transfert risqləri (valyutalarla bağlı)
Siyasi partiyaların idxalatçı kompaniyalara təsiri
Siyasi müstəqilliyi itirmək
Məhsulları yüklədikdən sonra idxala qadağa qoyulması
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

18. Beynəlxalq Ticarətdən İtirənlər və Qazananlar
Beynəlxalq ticarət ölkələrə müxtəlif yollarla fayda gətirir, ancaq eyni zamanda ölkədaxili bəzi qruplara ziyan da verir:
Qazananlar: ixrac sektorları, bol resursların sahibləri (ixrac hesabına bunlar güclənəcək).
İtirənlər: idxal rəqabətli sektorlar, məhdud resursların mülkiyyətçiləri (idxal hesabına bunların daxili bazardakı mövqeləri zəifləyəcək).
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

19. Ölkənin Beynəlxalq Ticarətdə İştirakının Bəzi Əsas Göstəriciləri
İxrac kvotası = İxrac / ÜDM
İxracın artım tempinin ÜDM-nin artım tempini üstələməsi əmsalı
İdxal kvotası = İdxal / ÜDM
İdxalın artım tempinin ÜDM-nin artım tempini üstələməsi əmsalı
Xarici ticarət kvotası və ya açıqlıq indeksi = (İdxalat + İxracat)/ÜDM
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

20. Dünya Əmtəə İxracı və ÜDM Artımının Müqayisəsi (2005-2012, %)
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

21. Dünya Əmtəə İxracı və Regional Bölgüsü (2012)
Regionlar
Payı, %
Dünya (17,9 trilyon dollar)
100
Avropa
35,6
Asiya
31,5
Şimali Amerika
13,2
Orta Şərq
7,5
MDB
4,5
Cənubi və Mərkəzi Amerika
4,2
Afrika
3,5
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

22. Dünya Əmtəə İdxalı və Regional Bölgüsü (2012)
Regionlar
Payı, %
Dünya (18,2 trilyon dollar)
100
Avropa
35,9
Asiya
31,8
Şimali Amerika
17,6
Orta Şərq
4,1
Cənubi və Mərkəzi Amerika
Afrika
3,4
MDB
3,1
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

23. Ölkələrinin Əmtəələr üzrə Beynəlxalq Ticarət Dövriyyəsinin Həcmi (2012)
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

24. Ölkələrinin Xidmətlər üzrə Beynəlxalq Ticarət Dövriyyəsinin Həcmi (2012)
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

25. Beynəlxalq Əmtəə Ticarətinin Liderləri (2012)
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

26. Əmtəə İxracı üzrə İlk 10 Lider Ölkə (2012)
No.
Ölkə
İxrac həcmi, (mlrd. dollar)
Dünya üzrə payı (%) 1
Çin
2049
11,1 2
ABŞ
1546
8,4 3
Almaniya
1407
7,6 4
Yaponiya
799
4,3 5
Niderland
656
3,6 6
Fransa
569
3,1 7
Koreya Respublikası
548
3,0 8
Rusiya
529
2,9 9
İtaliya
501
2,7 10
Honq-Konq
493
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

27. Əmtəə İdxalı üzrə İlk 10 Lider Ölkə (2012)
No.
Ölkə
İdxal həcmi, (mlrd. dollar)
Dünya üzrə payı (%) 1
ABŞ
2336
12,6 2
Çin
1818
9,8 3
Almaniya
1167
6,3 4
Yaponiya
886
4,8 5
Birləşmiş Krallıq
690
3,7 6
Fransa
674
3,6 7
Niderland
591
3,2 8
Honq-Konq
553
3,0 9
Koreya Respublikası
520
2,8 10
Hindistan
490
2,6
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

28. Məhsul Qrupları üzrə Dünya Əmtəə İxracı (2012)
İxrac həcmi
(mlrd dollar)
Payı, %
Sənaye məhsulları
11490
64,1
Yanacaq və mədən məhsulları
4139
23,1
Aqrar məhsullar
1657
9,2
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

29. I Dərsin Əsas Anlayışları
Beynəlxalq ticarət (international trade)
Uzaq məsafələrlə ticarət (long-distance trade)
İlk qlobal iqtisadiyyatın (first global economy)
Koloniya əmtəə istehsalı mədəniyyətləri (colonial production of cash crops)
Əmək bölgüsü (division of labor)
İxtisaslaşma (specialization)
Azad ticarət (free trade)
Açıqlıq indeksi (openness index)
Qarşılıqlı asılılıq (interdependency)
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

30. Mənbələr
P. Krugman and M. Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley.
James Gerber, International Economics, Third Edition, Pearson Education , 2005.
Raymond Miller, International Political Economy: Contrasting World Views, Routledge, 2008
H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2013.
R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, VI. Baskı, İstanbul, 2009.
WTO, International Trade Statistics 2013.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.