1. III BÖLMƏ MÜHAZİRƏ QEYDLƏRİ:
BEYNƏLXALQ TİCARƏTİN MAHİYYƏTİ VƏ
ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Müəl. Elşən BAĞIRZADƏ
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kafedrası
Bakı
Təqdimatlarda Paul R. Krugman ve Maurice Obstfeld tərəfindən yazılmış “International Economics: Theory and Policy”, James Gerber tərəfındən yazılmış “International Economics” və Halil Seyidoğlu tərəfındən yazılmış “Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama” adlı dərsliklər əsas götürülmüşdür.
Fənn: Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər

2. Mündəricat
Giriş
Beynəlxalq Ticarət Nədir?
Beynəlxalq Ticarətin tarixi təkamülü
Ölkələrarası və bölgələrrarsı ticarət arasındakı fərqlər
Ölkələrin xarici ticarətə qoşulma səbəbləri
Firmalar nə üçün beynəlxalq ticarətə qoşulurlar?
Beynəlxalq ticarətin faydaları
Beynəlxalq ticarətdən qazananlar və itirənlər
Beynəlxalq Ticarətə Təsir Edən Başlıca Amillər
Beynəlxalq Ticarətdə Risqlər
Dünya Mal İxracı və ÜDM-nin Artımı ( ) ………………...………. 15
Dünya İxracında İlk 20 Ölkə
Dünya İdxalında İlk 20 Ölkə
III Bölmənin əsas anlayışları
Mənbələr
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

3. Giriş
Beynəlxalq Ticarət Təhlilləri Beynəlxalq Ticarət Nəzəriyyəsi (International Trade Theory) və Beynəlxalq Ticarət Siyasəti (International Trade Policy) olmaqla bir-birini tamamalayan iki bölmədən ibarətdir.
Əmtəə axınları beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə ən qədim və həmişə ən geniş yayılmış ticarət forması olmuştur.
Ancaq texnologiyanın inkişafı və dünya xidmət ticarətindəki sürətli artım, son illərdə diqqətin daha çox xidmətlər sferasına yönəldilməsinə səbəb olmuşdur.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

4. Beynəlxalq Ticarət Nədir?
Beynəlxalq ticarət (international trade) əmtəə və xidmətlərin beynəlxalq sərhəddləri keçməklə mübadiləsidir.
Beynəlxalq ticarət (international trade) həmçinin iqtisad elminin bir sahəsi olmaqla, beynəlxalq maliyyə (international finance) ilə birlikdə beynəlxalq iqtisad (international economics) adlı daha geniş sahəni formalaşdırır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

5. Beynəlxalq ticarətin tarixi təkamülü
Sistemli və təşkilatlanmış bir şəkildə uzaq məsafələrlə ticarət (long-distance trade) 6000
il əvvəl Mesopotopmiya (İraq) və Anadolu (Türkiyə) torpaqları arasında Assuriyalılar tərəfindən həyata keçirilməyə başlanmışdır.
Bundan min il sonra Finikiyalılar (Livan) ticarətə əsaslanan ilk sivilizasiyanı formalaşdırmışdır.
Sonrakı min illər ərzində Babilistanda Hamurapi Qanunlarında ilk qanuni ticarət normalarının ortaya çıxdığını görürük.
V əsrdə Roma imperiyasının dağılması ilə Avropada ticarətin məhdudlaşdığı müşahidə edilmişdir.
VIII əsrdə Vikinqlər Skandinaviya və Konstinantinapol (İstanbul) arasında ticarət şəbəkəsi formalaşdırmışdır.
X-XIII əsrlərdə Orta Şərq, Avropa, Şimali və Şərqi Afrika arasında Ərəb ticarəti hakim olmuşdur.
XIII əsrə qədər Çin-Aralıq Dənizi arasında güvənli və məhsuldar bir ticarət yolu – İpək Yolu (Silk Road) fəaliyyətdə olmuşdur.
XIII əsrdən sonra bu ticarət dənizlərdə, xüsusilə Çin və İtalyan şəhər-dövlətlərində geniş yayılmağa başlamışdır.
XIII-XVI əsrlərdə Balik və Şimal dənizlərində Avropa şəhər-dövlətlərinin formalaşdırdığı Hanseatic League bir ticarət hövzəsi yaratmışlar.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

6. Beynəlxalq ticarətin tarixi təkamülü
XV əsrdə Çin ən böyük dəniz donanması ilə Sakit Okeanda ticarətə nəzarət etmişdir.
XV-XVI əsrlərdə Aralıq Dənizində İtalyan şəhər-dövlətləri ticarətə nəzarət etmişdir.
İlk qlobal iqtisadiyyatın (first global economy) formalaşması Kolumbun 1492-ci ildə Qərib Hövzəsinə çıxması ilə başlamışdır. Bu tarixdən dünya ticarətində İspan vəə Portuqaliya hegamoniyası ortaya çıxmışdır.
XVII əsrdə Hollandiya və İngiltərə dünya ticarətini inkişaf etdirmişlər və koloniya əmtəə istehsalı mədəniyyətləri (colonial production of cash crops) formalaşdırmışlar. East İndia Trading Company, Dutch East İndia Trading Company kimi dövlət tərəfindən dəstəklənən beynəlxalq ticarət monopoliyaları formalaşmışdır.
Koloniya ticarət sistemində Asya mallarının (çay, ipək və.s) Avropa, Afrika və Amerika arasında üçbucaq ticarəti (triangular trade) ortaya çıxmışdır.
XVIII əsrdə dünya ticarətində İspaniya və Portuqaliya hakimiyyətini İngiltərə, Hollandiya və Fransa lehinə itirmişdir.
XIX əsrdə İngiltərə mərkəz olmaqla başlayan Sənaye İnqilabı ilə modern qloballaşmanın təməlləri atılmışdır.
XX əsrin II yarısından dünya ticarətində liberallaşma tendensiyaları qlobal ticarəti sürətli bir şəkildə inkişaf etdirməyə başlamışdır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

7. Beynəlxalq ticarətin tarixi təkamülü
Bu gün əksər ölkələrdə beynəlxalq ticarət ÜDM-nin mühüm hissəsini təşkil edir.
Baxmayaraq ki, beynəlxalq ticarət qədim tarixə malikdir, onun iqtisadi, sosial və siyasi əhəmiyyəti indiki əsrdə hədsiz artmışdır.
XIX-XX əsrlərdə sənayeləşmə, inkişaf etmiş nəqliyyat, qloballaşma, transmilli korporasiyalar və outsourcing texnologiyaları beynəlxalq ticarət sisteminə təsir göstərən başlıca amillər olmuşdur.
Artan beynəlxalq ticarət qloballaşma ilə xüsusi vüsət almışdır.
Bu gün beynəlxalq ticarət dünya gücü olan ölkələr üçün başlıca iqtisadi gəlir mənbəyidir.
Beynəlxlaq ticarət olmasaydı ölkələr öz istehsallarını milli sərhədləri ilə məhdudlaşdırardılar.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

8. Ölkələrarası Ticarət və Bölgələrarası Ticarətin Fərqləri
İstehsal faktorlarının hərəkətindəki fərqliliklər
Fərqli pul vahidlərinin olması
Fərqli bazarlar
Fərqli siyasi vahidlər
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

9. Ölkələrin Xarici Ticarətə Qoşulma Səbəbləri
Yerli istehsalın yetərsizliyi
Təbii resursların qeyri-bərabər paylanması
Texniki bilik və ixtisaslı əməyin yetərsizliyi
İqtisadi inkişaf fərqləri
Nisbi üstünlüklər (qiymət və məhsuldarlıq fərqləri)
Əmtəə və qiymət çeşidləndirməsi
İxtisaslaşma
İctimai və mədəni seçimlər
Meydana gələn yeni vərdişlər
Gömrük tariflərindəki endirimlər
Ödəmələr və bank sisteminin inkişafı
Digər iqtisadi fəaliyyətlər (Transmilli korporasiyaların fəaliyəti, beynəlxalq investisiya əməkdaşlığı və.s)
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

10. Firmalar Nə Üçün Beynəlxalq Ticarətə Qoşulurlar?
Xərcləri azaltmaq
Daha çox mənffəət əldə etmək
Risqləri diversifikasiya etmək
Strateji üstünlüklər əldə etmək
İstehsalaın əsas kapitalını artırmaq
Boş potensialdan isitifadə
Qeyri-təchizat risqini azaltmaq
Ölkədaxili faydalılığın olmaması
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

11. Beynəlxalq Ticarətin Faydaları
Ticarətin faydaları (The Gains from Trade)
Əksər insanlar öz ölkəsində istehsal oluna biləcək malların idxalına bir qədər skeptik yanaşır.
Ölkələr bir-birilərinə mal satdığı təqdirdə hamısı fayda əldə edəcəkdir.
Ticarət və gəlir bölgüsü
Beynəlxalq ticarət xalqın müəyyən təbəqələrini narahat edə bilər.
Ticarət, texnologiya ve yüksək ixtisaslı və ixtisassız işçilərin əmək haqqları.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

12. Beynəlxalq Ticarətdən İtirənlər və Qazananlar
Ticarət ölkələrə müxtəlif yollarla fayda gətirir, ancaq eyni zamanda ölkədaxili bəzi qruplara ziyan da verir:
Gəlirlər: ixrac sektorları, bol resursların sahibləri (sektorlar böyüyəcək).
Ziyanlar: idxal rəqabətli sektorlar, məhdud resursların mülkiyyətçiləri.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

13. Beynəlxalq Ticarətə Təsir Edən Başlıca Amillər
Məsafə
Rəqabətə davamlı imkanlar və resurslar
Mədəni oxşarlıqlar
Ölkələr arasında əlaqələr
Biznes tsikllləri
Müharibələr və üsyan
İqlim
İnnovasiya potensialı
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

14. Beynəlxalq Ticarətdə Risqlər
I. İqtisadi risqlər:
Alıcı iflası risqi
Uzunmüddətli borcu ödəməmənin risqi
Rəddetmənin risqi
İqtisadi müstəqilliyi itirmək
Valyuta kursları risqi
II. Siyasi risqlər:
İmtina və ya idxal-ixrac lisenziyalarının yeniləşdirilməsinin risqi
Müharibə risqləri
Müsadirə risqi və ya idxalatçının şirkətinin müsadirəsi
Transfert risqləri (valyutalarla bağlı)
Transpert risqləri – idxala
Siyasi partiyaların idxalatçı kompaniyalara təsiri
Siyasi müstəqilliyi itirmək
Məhsulları yüklədikdən sonra idxala qadağa qoyulması
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

15. Dünya Mal İxracı və ÜDM-nin Artımı (2000-2007)
Mənbə: WTO
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

16. Dünya İxracında İlk 20 Ölkə
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

17. Dünya İdxalında İlk 20 Ölkə
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

18. III Bölmənin əsas anlayışları
Beynəlxalq ticarət (international trade)
Uzaq məsafələrlə ticarət (long-distance trade)
İlk qlobal iqtisadiyyatın (first global economy)
Koloniya əmtəə istehsalı mədəniyyətləri (colonial production of cash crops)
Ticarətin faydaları (The Gains from Trade)
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

19. Mənbələr
P. Krugman and M. Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley.
James Gerber, International Economics, Third Edition, Pearson Education , 2005.
Raymond Miller, International Political Economy: Contrasting World Views, Routledge, 2008
H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2003.
R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, VI. Baskı, İstanbul, 2002.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.