1. Cb.35 Na hOrgáin Céadfacha

3. 5 Príomh bhaill chéadfacha
Boladh, Blaiseadh, Tadhall,
Radharc, &Éisteacht.
Faigheann an inchinn
teachtaireachtaí óna néarón
chéadfacha de bharr spreagtha
ón timpeallacht.
Spreagtha Near ríog Inchinn Freagairt

4. Orgáin Céadfacha
Sna ainmhithe- cabhrú leo eolas a bhailiú faoin timpeallacht inmheánach & seachtarach.
Grúpa de ghabhdóirí (receptors) céadfacha suite i dteannta a chéile a bhíonn san orgán céadfach.
In orgán céadfach bíonn bailiúchán de ghabhdóirí ann a bhíonn oiriúnaithe do chineál spreagadh amháin.

5. Gabhdóirí Ceadfach
Rangaítear na horgáin céadfacha de réir an cineál spreagadh a bhraitheann siad.
Eisghabhdóirí: Braitheann siad spreagadh seachtarach m.sh. solas, fuaim, boladh, teas.
Ionghabhdóirí: Braitheann siad spreagadh inmheánach m.sh. an hipeatalamus a bhraitheann athraithe i bpóitéinseal osmóiseach na fola, an medulla oblongata a bhraitheann leibhéal CO2 na fola.
Féinghabhdóirí: Braitheann siad eolas faoi shuíomh an choirp m.sh. sa chluas, matáin, teannáin, ballnaisc.

6. 1.Boladh agus 2.Blas:
Feidhmíonn céadfa an bholadh & an bhlais cosúil le chéile & i gcomhpháirt le chéile go minic.
I gceachtar cás tuaslagtar
ceimiceáin a bhíonn san aer nó
i mbia sa scannán boltanach tais
a chlúdaíonn an teanga nó an srón
Tá réigiúin ar leith den teanga a
bhraitheann blais ar leith i.e.
milis, géar, searbh srl..

7. 3.Tadhall- An Craiceann Céadfá ginearálta é seo. Suite sa chraiceann.
Feidhmeanna: cosaint, eisfhearadh, osmarialú /teocht agus baill céadfach)
Aithníonn an inchinn roinnt spreagtha ón gcraiceann a
bhaineann le
brú,
teas,
tadhall,
fuacht &
pian.

8. Matán ardaitheach
ribí
Tadhallgabhadóir
Faireog
gheireach
Pór Allais
Ducht allais
Dermis
Faireog Allais
Fíochán saille

9. Cúpla firicí! Fasann gruiag níos tapúla I fír ná I mná
Tá an méid ceanna falacil gruaige ag daoine & ag chimpanzees
Déantar craiceann ‘nua’ gach lá le méan 1000 craiceann nua I rith do saol
Tá an craiceann is tanaí le fáil cén áit sa corp????

10. 4. Éisteacht Orgán: Cluas Feidhm: éisteacht & cothromaíocht.
(2 gabhdóirí difrúile sa chluas)
Struchtúr: 3 chuid
An chluas seachtrach - líonta le aer
An chluas lár - líonta le aer
An chluas inmheánach - líonta le limfe

11. Canálacha Leathciorcalacha Cluasín Néaróg aireachtála 1.Casúirín
2.Inneoin
Cochla
Feadán óstach
Canáil na cluaise
3.Stíoróip
Tiompán
na cluaise
Fuinneog ciorcalach

12. (i) An chluas seachtrach
Cluaisín –Déanta as loingeáin don chuid is mó.
Feidhm: piocadh suas fuaim thonnta & iad a sheoladh isteach
2. Canáil seachtrach éisteachta - canáil líneáilte le ribí & chéir.
Feidhm: Iompar na creathanna go dtí tiompán na cluaise.

13. Critheann an tiompáin de bharr creathanna aer.
(3) Tiompán na cluaise: Scannán tarraingthe trasna an chanáil a roinneann an cluas seachtrach ón chluas láir.
Critheann an tiompáin de bharr creathanna aer.
Bíonn an bhrú aer cothrom ar 2 thaobh tiompáin na cluaise. Tarlaíonn seo de bharr an feadán eostach.
‘This narrow tube is called the Eustachian tube, when you swallow the tube opens and a small bubble of air is able to move causing a ‘pop’. Rapid altitude changes in planes make the ‘pop’ much more noticeable due to bigger differences in pressure.’

14. (ii) An chluas lár
2 chuid: Feadán eostach & cnámhóga na cluaise (casúirín, inneoin, stíoróip)
Casúirín
Inneoin
Stíorip
‘Wonders of life’ epi.2 30mins in
Tiompán
Fuinneog ubhach
Fuinneog ciorclach
(i)Feadán Eostach: Oscailt idir cluas & scórnach. Dúnta de gnáth ach osclaíonn sé nuair atá tú ag slogadh & méanfach (yawn)
Feidhm: Cothromaítear brú an aer idir 2 thaobh de tiompán na cluaise.

15. (ii) Cnámha na cluaise:
3 cnámh beaga sa chluas láir a sheolann na creathanna trasna an cluas láir & ardaítear méad an na creathanna.
Casúirín – ceangailte le tiompán na cluaise. Piocann sé na creathanna suas ón tiompán
Inneoin –nasc idir an casúirín & an stíoróip. Seoladh na creathanna ar aghaidh.
Stíoróip – ceangailte den fhuinneog ubhach. Ardaítear méid na creathanna toisc go bhfuil an scannán seo (an fhuinneog ubhach) níos lú ná tiompán na cluaise. Téann an fhuinneog ubhach go dtí an cochla.
Tá ________ idir na cnámha & _________ a coimeádann na cnámha ina n-áit.
Wonders of life epi2 (33sh in)

16. (iii)An chluas inmheánach
Cochla & na canálacha leathchiorcalacha
An Cochla: Feadán cornaithe lán de leacht. Athraítear creatha fuaime go néar-ríoga cuirtear an leacht ag crith, tarraingíonn an leacht ar ghruaig-chealla chun go gcloistear fuaim.
Na Canálacha Leathchiorclacha: Trí chanáil lán de leacht atá ingearach le chéile. Gluaiseann an leacht sna canálacha, tarraingíonn sé ar ghruaig-chealla,cuireann sé seo néar-ríoga go dtí an inchinn le eolas faoi chothromaíocht an choirp
‘How we hear’

17. Éisteacht:
Tagann creathanna go dtí an chochla ón stíoróip.
Téann na creathanna tríd an fhuinneog ubhach & fabhraíonn tonnta bhrú i limfe an cochla.
Spreagann na tonnta gabhdóirí sa cochla. (24,000 ribe cealla leagtha amach ina 2 sraith)
Seolann na gabhdóirí near ríoga inchinn – (néaróg aireachtála (auditory/cochlear)
Ligeann an fhuinneog ciorclach do na tonnta bhrú dul amach ón cochla isteach i aer an chluas láir

18. Cothromaíocht:
Suíomh- Tugann na canálacha leathchiorclacha eolas faoi shuíomh & chothromaíocht an choirp.
 Trí chanáil ingearach le chéile lán de leacht.
De réir mar a ghluaiseann an corp, gluaiseann an leacht sna canálacha.
Tarraingíonn an leacht ar ghruaig-chealla.
Bunaíonn sé seo near-ríoga sa néaróg aireachtála a sheoltar go dtí an ceirbrín.
Néaróg aireachtála

19. Fadhbanna Éisteachta Bodhaire
Má dhéantar dochar do na gruaigchealla sa chochla, cnámha nó do thiompán na cluaise éiríonn an duine bodhar.
Conas?
Déanann fuaim leanúnach níos mó ná 90 dB an dochar seo thar am.
Déanann fuaim níos mó ná 140 dB an dochar seo láithreach.

20. 5. Radharc Faireog deora 1.Scléara 2.Coróideach Loinn uisciúil
3.Reitine
Choirne
Mac Imreasc
Foibhé
Loinn Gloinní
Lionsa
Caochspota
‘blindspot’
Inteachán/seall/imreasc!
Ballnaisc crochta
Néaróg Optach
Matán Fabhránach
Matán

21. Codanna den súil: 3 príomh straith:
3 príomh straith:
An Scléara: Clúdach righin, seachtarach, bán.
An Coróideach: Sraith dorcha, láir de chlúdach na súile. Meilinin chun gathanna UV a scagadh. Soláthar mór fuileadáin ann chun an súil a chothú.
An Reitine: An pháirt inmheánach de chlúdach na súile. Bíonn slait agus cóin (gabhadoirí) ann a bhraitheann solas -dubh & bán (slait), daite (cóin).

22. Chun tosaigh sa súil:
An Coirne: An chuid tosaigh trédhearcach den scléara chun solas a scaoileadh isteach sa tsúil.
Inteachán (iris): Cuid daite os comhair an lionsa, bíonn an lí meilinin iontu uaireanta (seachas súile goirme) Cuid leanúnach den chóiróideach.
Mac Imreasc (pupil): Poll i lár an inteachán le matán chiorclacha & matán ghathacha. Rialaíonn sé an méid solais a théann isteach sa tsúil (dubh) Athraíonn an cruth de bharr an déine solas

23. An Lionsa: Fócasú solas ar an reitine.
An Matán Fabhránach: Páirt thiubh den choróideach a rialaíonn cruth an lionsa.
Ballnasc Crochta: Coimeádann sé an lionsa in áit.
Lionn Uisciúil: Leacht idir an lionsa agus an coirne.

24. Ag cúl an tsúil:
An Lionn Gloiní: Substaint glóthúil idir an lionsa agus an reitine a chabhraíonn struchtúr sféarach na súile a choimeád.
An Néaróg Optach: Tugann sí teachtaireachtaí ó na slait agus na cóin go dtí an inchinn.
An Caoch-Spota: Spota ar an reitine mar a bhfágann an néaróg optach an súil. Ní féidir solas a thiteann ar a bhrath toisc gan aon slait nó cóin a bheith ann.
An Spota Buí /An Fóibhé: An Spota ar an reitine a thugann an radharc is géire má thiteann solas air. Bíonn an bailiúchán cóin is mó sa reitine anseo.

25. Faigh do Caoch-Spota!
Cover your left eye and move yourself away from your screen or printout so that you are looking directly at the dot from some distance away. Keep looking directly at the dot and move towards it. As you do so, the cross will move away from you in the corner of your eye.
At some point the cross will disappear! As you keep moving in, it will re-appear and continue moving out. If you move back and forth, you will see the cross appear and disappear

26. Gabhadóirí Solais sa _______
‘colourized scanning electron micrograph (SEM) of rods and cones, showing the structure of the eye retina. Rods (green) are long nerve cells which respond to dim light, enabling images to be detected. Cones (blue) are shorter cone-like cells which detect colour’
Slata Cóin
120 milliún sa súil 6 milliún sa súil
Ar fud an reitine Timpeallan fhoibhé
Dubh & bán Dathanna
Gabhdóirí solas na hoíche Gabhdóirí solas geal
Níl an íomhá soiléir Tá an íomhá soiléir

27. Mais 28g ag súil amháin
H.D súil Duine

28. Fadhbanna/ Máchaillí Coitianta Súl
(1) Fad radharc (hipirmeatróipe): Meall na súile níos giorra ná mar a bhíonn sé de ghnáth.
Bíonn deacracht ag daoine le fad radharc rudaí gar don tsúil a fheiceáil ach is féidir leo rudaí i bhfad uathu a fheiceáil.
Cóiráil: Is féidir é seo a cheartú trí lionsaí dronnacha (convex) a úsáid.

29. (2) Gearr radharc(mhíóipe): Meall na súile ró-fhada ná mar a bhíonn sé de ghnáth. Fócasaítear na gathanna solais sula sroicheann siad an reitine.
Bíonn deacracht ag daoine le gearr radharc rudaí i bhfad ón súil a fheiceáil ach is féidir leo rudaí i gar dóibh a fheiceáil.
Cóiráil: Is féidir é seo a cheartú trí lionsaí déchusacha (concave) a úsáid.

30. Ceist (2006 g)
Taispeántar gearradh ingearach trí chraiceann an duine sa léaráid seo.
(i) Ainmnigh na codanna A, B, C agus D sa léaráid.
(ii) Is inteirm an duine daonna. Céard a chiallaíonn sé sin?
(iii) Céard é príomhfhoinse an teasa i gcorp na hinteirme?
(iv) Déan cur síos ar ról D maidir le teocht an choirp.
(v) Céard a tharlaíonn do na hartairí beaga (artairíní) sa chraiceann nuair a thiteann an teocht sheachtrach? B C D A

31. Ceist 2009 15 (b) (á) Taispeántar súil an duine sa léaráid.
Ainmnigh na codanna lipéadaithe V, W, & X
Tabhair na feidhmeanna atá ag na codanna Y agus Z.
(iii) 1. Ballnaisc chrochta 2. Cóin 3. Néaróg optach 4. Inchinn.
Tabhair breac-chuntas ar róil aon trí cinn díobh sin thuas sa radharc.
(iv) Mínigh an chaoi a n-oibríonn an seall/inteachán.
(v) Mol cúis gur fearr péire súl a bheith ag duine seachas bheith ar leathshúil. Z V W Z Y V