1. دانشگاه علوم پزشکی بوشهر Maternal & Child Health (MCH)
دانشکده بهداشت
Maternal & Child Health (MCH)
بهداشت مادرو کودک
بهداشت مادر و کودک

2. بهداشت نوزادان
بهداشت مادر و کودک

3. بهداشت نوزاد بلافاصله بعد از زایمان:
گذر از دوره جنینی به دوره نوزادی یکی از پر مخاطره ترین مراحلی است که انسان در طول عمر می گذراند. مراحل گذر بطور معمول 6 تا 12 ساعت طول می کشد.
بهداشت نوزاد بلافاصله بعد از زایمان:
اجزای مراقبت معمول پس از تولد به شرح زیر است:
ارزیابی مکرر نوزاد در دوره گذر (بدو تولد تا تثبیت وضعیت و علایم حیاتی)
شناسایی کودکان در معرض خطر
ایمن سازی
تزریق عضلانی ویتامین K (فیتونادیون)
مراقبت از ناف، پوست و چشم ها
برقراری روابط عاطفی نوزاد والدین
آموزش شیردهی
بهداشت مادر و کودک

4. اندازه گیری نمره آپگار یکی از ساده ترین راه های تعیین وضعیت بالینی نوزاد بوده، پاسخ به فرایند احیا را تعیین می کند.
نمره آپگار می بایست در تمام نوزادان در پایان دقیقه اول و پایان دقیقه پنجم عمر اندازه گیری و ثبت شود، زمان شروع احیا را نباید تا پایان دقیقه اول عمر به تأخیر انداخت.
بهداشت مادر و کودک

6. اگر مایع آغشته به مکونیوم است و نوزاد در بدو تولد تنفس خوب ندارد، ضربان قلب کمتر از 100 بار در دقیقه یا بی حال و کبود است نیاز به احیا و لوله گذاری سریع داخل نای برای تخلیه ترشحات وجود دارد.
بهداشت مادر و کودک

7. بهداشت مادر و کودک

8. بهداشت مادر و کودک

9. بهداشت مادر و کودک

10. بهداشت مادر و کودک

11. بهداشت مادر و کودک

12. بهداشت مادر و کودک

13. مراقبت نوزاد پیشگیری از عفونت:
بر طبق آمار سازمان بهداشت جهانی علت فوت 32 % نوزادان، ابتلا به عفونت است. علاوه بر عفونت های انتقال یافته پیش از تولد، عدم رعایت اصول بهداشت سبب می شود که باکتری ها از راه پوست، بند ناف، دهان و بینی به بدن نوزاد نفوذ کنند
گرما: دمای توصیه شده برای اتاق زایمان 25 – 28 درجه سانتی گراد است
اغلب موارد هیپوترمی در دقایق اول عمر روی می دهد. دمای بدن نوزاد رسیده طی 10 تا 20 دقیقه اول عمر ممکن است 4-2 °C کاهش یابد.
بهداشت مادر و کودک

14. تحمل تغذیه و دفع مدفوع و ادرار
شروع به موقع تغذیه با شیر مادر : تغذیه با شیر مادر را بلافاصله بعد از زایمان (یا بلافاصله بعد از به هوش آمدن در سزارین) باید شروع کرد. هرچه تغذیه با شیر مادر زودتر شروع شود، شانس موفقیت شیردهی بیشتر است.
اولین دفع مدفوع در اغلب نوزادان سالم در طی 24 ساعت اول عمر است. عدم دفع مدفوع طی 48 ساعت اول عمر، احتمال انسداد دستگاه گوارشی تحتانی را مطرح می کند.
اولین دفع ادرار در اغلب نوزادان سالم در طی 12 ساعت اول عمر است. عدم دفع ادرار طی 24 ساعت اول عمر احتمال بیماری یا انسداد مجاری ادراری را مطرح می کند.
بهداشت مادر و کودک

15. ایمن سازی هپاتیت : Hepatit B
5/. میلی لیتر عضلانی در ساعات اول عمر تزریق می شود.
واکسن ب ث ژ BCG
0/05 میلی لیتر داخل جلدی در حد فاصل یک سوم بالایی و دو سوم تحتانی بازو در ساعات اول عمر تزریق می شود.
قطره فلج کودکان OPV
بهداشت مادر و کودک

16. تزریق ویتامین K 1
كليه نوزادان باید طی ساعات اول عمر براي پيشگيري از کمبود ویتامین K و عوارض ناشی از آن 5/ 0 تا 1 میلی گرم ويتامين ) K1 فیتانادیون) به صورت تزريق عضلانی در سطح قدامی جانبی ران دریافت کنند.
در صورتی که مادر تحت درمان با فنوباربیتال، فنی توئین، ایزونیازید یا سالیسیلات باشد احتمال کمبود ویتامین K بیشتر مطرح است و تزریق عضلانی فوری حداقل یک میلی گرم ویتامین K توصیه شده است.
بهداشت مادر و کودک

17. مراقبت از بند ناف:
مهم ترین و شایع ترین راه انتقال عفونت به ناف نوزاد، دست های آلوده مراقبین است. شایع ترین دوره خطر انتقال عفونت دو تا سه روز اول عمر است.
زمان طبیعی افتادن بند ناف بین 5 تا 15 روز است.
تجویز روتین داروی آنتی سپتیک مانند الکل نه تنها نقشی در پیشگیری از عفونت ندارد، بلکه افتادن بند ناف را ممکن است به تأخیر اندازد.
بر طبق تحقیقات استفاده روتین و مکرر از بتادین بروی پوست نوزاد، به دلیل توانایی بالای جذب پوست نوزاد ووجود ید در بتادین، خطر ابتلا به کم کاری گذرای تیروئید را ایجاد می کند.
بهداشت مادر و کودک

18. طبق راهنمای بالینی کشوری، در حال حاضر تجویز روتین قطره یا پماد چشمی برای پیشگیری از عفونت چشم های نوزاد، توصیه نمی شود.
در صورت ابتلاي مادر به عفونت گونوكوكي یا کلامیدیا حتی اگر نوزاد از طریق سزارین متولد شده باشد، استفاده از یک دوز پماد یا قطره چشمی مناسب توصیه می گردد. علاوه بر این، بسیاری از منابع پزشکی نوزادان تزریق عضلانی یک دوز آنتی بیوتیک را به نوزاد، در صورت ابتلای مادر توصیه کرده اند.
بهداشت مادر و کودک

19. ارزیابی : اندازه گیری وزن، قد و دور سر
از حمام کردن نوزاد حداقل در شش ساعت اول عمر و تا تثبیت کامل وضعیت وی پرهیز شود. مناسب ترین زمان برای اولین حمام کامل نوزاد پس از ساعت 24 عمر است.
بهداشت مادر و کودک

20. بهداشت مادر و کودک

21. بهداشت مادر و کودک

22. تغذیه نوزادان و شیر مادر
بهداشت مادر و کودک

23. اهمیت تغذیه سالم:
تغذيه مناسب رکن اساسى سلامت روحى و جسمى کودک در سال هاى آينده را تشکيل مى دهد.
رشد کودکانى که تغذيه ناصحيح و ناکافى دارند از کودکانى که خوب تغذيه مى شوند کمتر است.
توقف رشد، عقب ماندگى ذهنى و مغزى و کاهش رشد عصبى ممکن است بسيارى از اوقات به علت سوِء تغذيه چه در دوران جنينى، چه در دوران نوزادى و شیرخوارگى باشد.
بهداشت مادر و کودک

24. نداشتن تغذیه مناسب کودک را مستعد ابتلا به انواع بىمارى هاى عفونى هستند که خود این بىمارى ها به نوبهٔ خود وضعیت جسمى کودک را بدتر مى سازند.
غالب اوقات علت اصلى سوءِ تغذیه کودک نا آگاهى والدین از احتیاجات تغذیه اى طفل مى باشد.
تغذیه با شیرمادر نیازهاي تغذیه اي شیرخواران را تامین نموده و بهترین الگوي رشد و تکامل مطلوب کودکان را فراهم می کند.
بهداشت مادر و کودک

25. آناتومي پستان و فيزيولوژي ترشح شير
به طور طبیعی هر پستان از 15 تا 20 قسمت تشكیل شده كه هر یك، لوب نامیده می شود و هر لوب به واحدهای كوچكتری تقسیم می شود كه لوبول گفته می شود.
لوبول واحد ترشحی پستان است و در روند شیردهی منجر به ترشح شیر می شود. از هر لوبول لوله های كوچكی منشعب می شود كه اتصال آنها مجاری شیری را ایجاد می كنند كه به نوك پستان در وسط هاله تیره رنگ پوست (آرئول) باز می شوند و به این ترتیب شیر را به طرف نوك پستان هدایت می كنند. فضاهای بین لوبول ها و مجاری را چربی پر می كند. اندازه سینه ها در شيردهي نقشي ندارد.
بهداشت مادر و کودک

26. Breast Anatomy chest wall dilated section of duct to hold milk
pectoralis major muscle
A normal duct cells
B basement membrane
C lumen (center of duct)
بهداشت مادر و کودک

27. رفلكس پرولاكتين يا توليد شير
پرولاكتين و اُكسي توسين، هورمون هاي عمده اي هستند كه در شيردهي نقش دارند و به ترتيب از بخش قدامي و خلفي هيپوفيز ترشح مي شوند.
رفلكس پرولاكتين يا توليد شير
نوك پستان با مكيدن، تحريك مي شود و هيپوفيز در پاسخ به اين تحريك، پرولاكتين
ترشح مي كند كه با جريان خون به پستان رسيده و موجب توليد شير مي گردد.
رفلکس اکسی توسين يا ترشح شير
اكسي توسين با مكيدن شيرخوار و تحريك نوك پستان از هيپوفيز ترشح شده و با جريان خون به پستان مي رسد . با منقبض نمودن سلول هاي اطراف آرئول ها شير را به جريان مي اندازد.
بهداشت مادر و کودک

28. مكيدن شيرخوار هر سه رفلكس را تحت كنترل دارد.
احساس درد، ترس، ترديد و نگراني و نداشتن اعتماد به نفس در توانايي خود در شيردهي، رفلكس اكسي توسين را مهار مي كند .
در مقابل احساسات خوب مادر مثل اعتماد به نفس، فكر كردن به شيرخوار و شنيدن صداي او اين رفلكس را تحريك مي كند.
سومين رفلكس مهم كه در خود پستان وجود دارد تأثير تخليه پستان است . اگر پستان، پر باقي بماند، حتي با وجود رفلكس هاي پرولاكتين و اكسي توسين نيز توليد شير متوقف خواهد شد.
مكيدن شيرخوار هر سه رفلكس را تحت كنترل دارد.
بهداشت مادر و کودک

29. مزایای شیر مادرو مقایسه آن با شیر غیر مادر
ترکىب مناسب شیر مادر : شير مادر از لحاظ تغذيه ای براي شيرخوار، كامل است و تمام مواد مغذي مورد نياز او را به مقدار مناسب تاشش ماهگي فراهم مي نماید.
شير مادر بيشترين مقدار لاكتوز را نسبت به ساير شيرها دارد كه منبع مهم انرژي است. شيرهاي حيواني پروتئين بيشتري نسبت به شير مادر دارند. انسان كُندتر از ساير حيوانات رشد مي كند و به پروتئين كمتري نياز دارد.
اگر نوزاد بيش از مقدار مورد نيازش پروتئين دريافت كند دفع آن براي كليه هاي نارس او مشكل خواهد بود . هضم و جذب مواد موجود در شیر مادر توسط نوزاد راحت تر انجام مى شود.
قسمت اعظم پروتئين شير گاو كازئين است كه در معده شيرخوار دلمه سفت غيرقابل هضمي ايجاد مي كند . اما كازئين شير مادر كمتر بوده و پروتئين عمده آن آلفا لاكتالبومين است که هضم آن آسان تر است.
بهداشت مادر و کودک

30. مزایای شیر مادرو مقایسه آن با شیر غیر مادر
تري گليسريد مهم ترين چربي شير مادر است . اسيدهاي چرب ضروري در شير مادر بيش از شير گاو است. اين اسيدها به ويژه براي رشد مغز و سلامت عروق خوني اهميت دارند . شير مادر حاوي آنزيم ليپاز براي كمك به جذب چربي است كه در ساير شيرها وجود ندارد.
مواد معدني موجود در شير مادر براي تأمين نياز شيرخوار كافي است اما در شير گاو به مقدار زياد وجود دارد.
شيرخواراني كه از شير گاو تغذيه مي شوند به علت دريافت مقدار زيادي از نمك ها نياز به آب اضافي دارند و كليه هاي نارس نوزادان براي دفع نمك هاي اضافي دچار مشكل خواهد شد در صورتي كه نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند در 4 تا 6 ماه اول نياز به آب اضافي حتي در آب و هواي گرم ندارند.
بهداشت مادر و کودک

31. مزایای شیر مادرو مقایسه آن با شیر غیر مادر
با وجود كم بودن مقدار آهن شير مادر ، جذب آن بسيار خوب است و تا حدود 70 درصد (يا حتي 90 درصد ) آن به مصرف بدن شيرخوار مي رسد.
جذب كلسيم شير مادر به دليل وجود نسبت بالاي كلسيم به فسفر ( 2 به 1) بيشتر از شير گاو است .
گرچه ميزان روي شير مادر كم است اما فراهمي زيستي (bioavailability) در مقايسه با روي افزوده شده به شيرهاي مصنوعي بسيار بالاست.
بهداشت مادر و کودک

32. مزایای شیر مادرو مقایسه آن با شیر غیر مادر
ميزان ويتامين هاي شير مادر تقريباً براي تأمين نيازهاي شيرخواران كافي است. مادري كه خود به مقدار كافي ويتامين مصرف مي كند تمام نيازهاي كودك را تأمين مي كند.
مقدار ويتامين D شير مادر زياد نيست اما جذب آن خوب است.
غلظت ويتامين 12 B شير مادر خيلي كم است اما فراهمي زيستي آن با وجود فاكتور ويژه انتقال دهنده، افزايش مي يابد.
در شير انسان غلظت نياسين، اسيد فوليك و اسيد اسكوربيك (ويتامين C ) غالباً بيشتر از شير ساير پستانداران است.
تركيب شير مادر با سن شيرخوار تغيير مي كند . اين تغييرات از شروع تا پايان هر وعده تغذيه با شير مادر، بين دفعات مختلف شيردهي و نيز در طول روز وجود دارد.
بهداشت مادر و کودک

33. شيري كه در ابتداي هر وعده تغذيه با شير مادر ترشح مي شود شیر پیشین
كلستروم (آغوز يا ماك )، شير غليظ زرد رنگي است كه پستان ها در 2 الی 3 روز اول زایمان تولید می کنند. در مقايسه با شيري كه پس از آن توليد مي شود داراي مقدار بيشتري پروتئين، چربي كمتر، ويتامين هاي محلول در چربي و برخي مواد معدني مثل سديم، روي، لاكتوز و ويتامين هاي محلول در آب است.
چند روز بعد از زايمان كه شير جريان پيدا كرد تركيب آغوز تغيير كرده و شير رسيده (Mature Milk) توليد مي شود.
شيري كه در ابتداي هر وعده تغذيه با شير مادر ترشح مي شود شیر پیشین
( Fore milk ) نام دارد كه حاوي مقادير زيادي پروتئين، لاكتوز و آب مي باشد و اغلب بي رنگ و همچنين آبكي به نظر مي رسد که ممکن است مادر نگران شده و شير خود را رقيق تصور كند اما به تدريج كه شيرخوار به مكيدن ادامه مي دهد شیر پسین Hind Milk)) ترشح می شود كه چربي آن سه برابر بيش از Fore milkو غني از انرژي و سفيد رنگ است . شيرخوار بايد اين شير را به مقدار کافی دریافت کند.
بهداشت مادر و کودک

34. خواص ضد میکروبى و ایمنى بخش شیر مادر :
شیر مادر حاوی آنتی بادی هایی ( ایمنوگلبولین ها ) برضد بسیاری از عفونت های شایع می باشد. زمانی که مادر به عفونتی مبتلا می شود ، شیرش نیز حاوی آنتی بادی ضد عفونت جدید می شود .
شیر مادر حاوی سلولهای زنده و لیروزیم می باشد ، که بدن را در مقابل عفونت ها محافظت می کند . همچنین دارای یک ماده ضد ویروسی به نام اینترفرون می باشد .
شیر مادر دارای ماده ای به نام فاکتور بیفیدوس می باشد ، که به رشد باکتری لاکتوباسیلوس در روده کودک کمک می کند و از رشد باکتری خطرناکی مثل اشریشیاکولی و اسهال ناشی آن جلوگیری می کند .
لاکتوفرین موجود در شیر مادر آهن آزاد را به خود متصل می سازد ، که این عمل سبب جلوگیری از رشد باکتری شده ، و نیز موجب جذب بهتر آهن توسط کودک می شود .
بهداشت مادر و کودک

35. مشکلات دندانى و پوسیدگى دندان ناشى از تغذیه مصنوعى و پستانک کمتر است.
خواص بهداشتى شیر مادر : شیر مادر تمیز، بهداشتى و عارى از هرگونه میکروب مى باشد. همیشه در دسترس است. دماى شیر مادر مناسب است. امکان آلودگى ندارد.
مشکلات دندانى و پوسیدگى دندان ناشى از تغذیه مصنوعى و پستانک کمتر است.
مزایای اقتصادی- اجتماعی:
نسبت به شیر مصنوعی ارزان‌تر است.
چون کودکان شیر مادر خوار کمتر بیمار می‌شوند هزینه درمانی آنها کمتر است.
هزینه بیمارستانی، تخت بیمارستان و پرسنل کمتر می‌شود.
از خروج ارز جلوگیری می‌کنند.
سلامت هر جامعه با ارتقاء سطح تغذیه، رشد کودکان، پیشگیری از بیماری‌های عفونی، تنظیم خانواده و کنترل جمعیت ارتباط مستقیم دارد.
بهداشت مادر و کودک

36. 1-به تعویق افتادن تخمک‌گذاری و عقب افتادن قاعدگی و جلوگیری از آنمی.
مزایای مربوط به مادر :
1-به تعویق افتادن تخمک‌گذاری و عقب افتادن قاعدگی و جلوگیری از آنمی.
2-جمع شدن سریع‌تر و برگشتن رحم به اندازه طبیعی.
3-احتمال ابتلاء به سرطان پستان و تخمدان کمتر می‌شود.
4-احساس آرامش و رضایت در اثر تماس پوستی با کودک و وضع روحی و عاطفی بهتر.
بهداشت مادر و کودک

37. تغذیه مکرر در طول شبانه روز :
مهمترین عامل در افزایش شیر مادر، مکیدن مکرر و تخلیه مرتب پستانها برحسب میل و تقاضای شیرخوار در شب و روز می باشد
بهداشت مادر و کودک

38. استفاده از شیشه و پستانک :
موجب کاهش میل مکیدن شیرخوار از پستان مادر و کاهش شیر
مادر می شود.
موجب انتقال آلودگیها و عفونت ها و بیماریها به شیرخوار می شود.
فرم دندانها و قالب فکها را تغییر می دهد.
بهداشت مادر و کودک

39. خطرات تغذیه با شیر مصنوعی :
شیر مصنوعی فاقد عوامل ایمنی بخش در برابر بیماریهاست ابتلا شیرخوار به بیماریهای عفونی و اختلالات را بیشتر می کند.
زمینه ساز ابتلا به حساسیتها مثل آسم و اگزما، چاقی مفرط، بیماریهای قلبی عروقی و دیابت در آینده است.
کاهش بهره هوشی و تضعیف رابطه عاطفی مادر و فرزند را موجب می شود
بهداشت مادر و کودک

40. تشخیص کافی بودن شیر مادر :
بهترین راه تشخیص کافی بودن شیر مادر، افزایش وزن شیرخوار براساس منحنی رشد است.
معمولا نوزادان در روزهاي اول تولد به مقدار 7 الی 10 درصد وزنشان را از دست می دهند. اگر این امر در بررسی که پزشک انجام می دهد، بدون علائم کم آبی و بیماري نوزاد باشد، طبیعی است و پس از چند روز که بین نوزادان متفاوت است (در دو و حداکثر سه هفتگی) به وزن تولد خود می رسند. سپس حدود 500 گرم (یا بیشتر) افزایش وزن در ماه مطلوب است.
وزن گیري برخی شیرخواران آهسته تر از بقیه است و احتمال دارد با وجود تغذیه خوب، وزن شان کمتر از 500 گرم در ماه افزایش یابد.
افزایش وزن شیرخوار در 6 ماه اول تولد هر هفته به میزان 100 الی 200 گرم در صورت تغذیه انحصاري با شیرمادر مطلوب است.
بهداشت مادر و کودک

41. تشخیص کافی بودن شیر مادر :
راه هاي دیگر تشخیص کفایت شیرمادر در شیرخوارانی که فقط شیرمادر می خورند و تا زمانی که بطور انحصاري با شیرمادر تغذیه می شوند، عبارتند از :
تعداد 6 کهنه مرطوب یا بیشتر در 24 ساعت با ادرار کمرنگ از روز چهارم تولد به بعد
اجایت مزاج 3 الی 8 بار در 24 ساعت (بعداز یک ماهگی ممکن است این دفعات کاهش یابد وحتی هرچند روز یک بار، یک اجابت مزاج نرم و حجیم داشته باشد بدون اینکه بیمار باشد.)
هشیار بودن، قدرت عضلانی مناسب و پوست شاداب.
بهداشت مادر و کودک

42. شيردهي در مادران شاغل دوشيدن و نگهداري شير:
براي دوشيدن شير، دست ها و ظروف جمع آوري شير بايد كاملاً پاكيزه باشند . بدين منظور پس از شستشوي ظروف با آب و مواد شوينده بايد آنها را به مدت دقيقه جوشانيد.
گرم كردن شير مادر تا حرارت جوش، مواد ضد عفونت آن را از بين مي برد . بهترين روش، استفاده از شير دوشيده شده تازه مي باشد و مصرف شير فريز شده فقط در هنگام نياز طفل به مكمل توصيه مي شود.
شير دوشيده شده بايد با قاشق و فنجان به طفل داده شود نه با بطري.
بهداشت مادر و کودک

43. شیر دوشیده شده را باید بلافاصله داخل یخچال و یا فریزر قرارداد
شیر دوشیده شده را باید بلافاصله داخل یخچال و یا فریزر قرارداد. شیر دوشیده شده در درجه حرارت اتاق به شرطی که دور از آفتاب، گرماي چراغ و یا شوفاژ باشد، حداکثر 6 تا 8 ساعت قابل استفاده است ولی باید توجه داشت،شیري که در درجه حرارت اتاق نگهداري شده باشد دیگر قابل فریز کردن نیست.
شیر دوشیده شده را می توان تا 48 ساعت در یخچال نگهداري نمود و یا ظرف 30 دقیقه اول در یخچال گذاشت و سپس فریز کرد.
شیر دوشیده شده در قسمت جایخی یخچال تا 2هفته و در فریزرهاي معمولی( زیر 18 درجه ) تا 3 ماه و در فریزرهاي صنعتی (زیر 32 درجه سانتی گراد) تا 6 ماه قابل نگهداري و استفاده است.
ظرفی که براي فریز کردن به کار می رود باید فقط تا سه چهارم از شیر پر شود تا جاي یخ زدن نیز داشته باشد. تاریخ دوشیدن شیر را روي ظرف ثبت کنید تا در هر بار استفاده، اول شیرهاي قدیمی تر مصرف گردد.
بهداشت مادر و کودک

44. وضعیت صحیح شیردهی: در وضعیت صحیح شرایط زیر برقرار است:
بدن شیرخوار روبروي مادر و در تماس نزدیک با بدن او است.
- سر و بدنش در یک امتداد قرار دارند.
- صورتش روبروي پستان مادر و چانه اش به پستان چسبیده است.
- دهان کاملا باز و لب تحتانی او کاملا به طرف خارج برگشته و قسمت بیشترهاله پستان را در دهان گرفته است.
- مکیدن ها کند ولی عمیق است.
- صداي بلعیدن شیر به خوبی شنیده می شود.
- شیرخوار پس از احساس رضایت و سیر شدن، خودش پستان را رها می کند.
- مادر هنگام شیر دادن احساس درد و ناراحتی نمی کند.
- پستان مادر با سوراخ هاي بینی شیرخوار فاصله دارد و راه تنفس او را نمی بندد.
بهداشت مادر و کودک

45. وضعیت صحیح شیردهی:
شیرخوار باید علاوه بر نوك پستان ، قسمت بیشتر هاله قهوه اي اطراف نوك پستان که مخازن شیري در زیر آن قرار دارند را در دهان بگیرد. شکل نوك پستان اعم از صاف، کوتاه، بلند یا فرو رفته نقش چندانی در وضیعت شیر خوردن ندارد به شرط آنکه قسمت بیشتري از هاله در دهان شیرخوار قرار گرفته باشد.
بهداشت مادر و کودک

46. نماي بیرونی وضعیت نادرست و وضعیت درست
نماي بیرونی وضعیت نادرست و وضعیت درست
نماي درونی وضعیت نادرست و وضعیت درست
بهداشت مادر و کودک

47. بهداشت مادر و کودک