1. संस्कृतं संभाषणद्वारा...
कक्षा ९
May 08, 2016

2. Origin of Entire Sanskrit Language माहेश्वराणि सूत्राणि
नृत्तावसाने नटराजराजो ननाद ढक्कां नवपञ्चवारम् ।
अइउण् । ऋलृक् । एओङ्। ऐऔच्। हयवरट् । लण् । ञमङणनम् । झभञ् । घढधष् । जबगडदश् । खफछठथचटतव् । कपय् । शषसर् । हल् ।

3. माहेश्वराणि सूत्राणि
This set is called अच् . This is the set of vowels (स्वरः).
[अइउण् । ऋलृक् । एओङ्। ऐऔच्।]
This set is called हल्. This is the set of consonants (व्यञ्जनानि).
हयवरट् । लण् । ञमङणनम् । झभञ् । घढधष् । जबगडदश् । खफछठथचटतव् । कपय् । शषसर् । हल् ।

4. Introduction to Varṇamālā
The Science of Pronunciation

5. Science of Pronunciation Origin of Sounds
Throat (Guttural) - अ
Root of Mouth (Palatal) - इ
Tongue (Cerebral) – ट
Teeth (Dental) - त
Lips (Labial) - प

6. Ashtādyāyī on शिक्षा वर्णः
वर्ण:
अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः (Guttural)
इचुयशानां तालुः (Palatal)
ऋटुरषाणां मूर्धा (Cerebral)
लृतुलसानां दन्ताः (Dental)
उपूपध्मानीयनां ओष्टौ (Labials)
ञमङणनानां नासिका (Nasal)
Tip of the tongue towards the roof of palate
Tip of the tongue towards the root of teeth
कु indicates “ka” varga and so the others चु, टु, तु, पु indicate their respective vargas

7. Varna System (Vowels)
Source: Uma Swaminathan & Prof. S Swaminathan

8. Varna System (Consonants)
Source: Uma Swaminathan & Prof. S Swaminathan

9. The Science Behind बलम्

10. Introduction to Sandhi
The Science of combining letters

11. हल् - 5 columns
Col. 1
Col. 2
Col. 3
Col. 4
Col. 5

12. सन्धिः An introduction of terms
The extreme juxtaposition between two phonemes is sandhi
There is a preceding letter (पूर्व रूपम्) and a succeeding letter (उत्तर रूपम् ) which may call for a sandhi
Eg: यदि+ अपि = यद् + (इ) + (अ) + पि
(य् + अ + द्) + (इ) + (अ+ प् + इ)
(य् + अ + द्) + (य्) + (अ+ प् + इ)
यद्यपि
सन्धिः
पूर्वरूपम्
उत्तर रूपम्

13. सन्धिः An introduction of terms
Set of rules concerning the conjunction of two consecutive letters in Samskṛtam
पूर्वस्थितं अक्षरं निरस्य नूतनस्य अक्षरस्य उदयः एव आदेश: ।
(e.g.) तेजस्विनौ+ अधीतं = तेजस्विन्+ औ+ अधीतं = तेजस्विन् + आव्+ अधीतं= तजस्वि-नावधीतं
स्थितस्य वर्णस्य पार्श्वे अपूर्वतया अपरस्य वर्णस्य उत्पत्तिः आगम: ।
(e.g.) पठन् + अस्ति = पठन् + न् + अस्ति = पठन्नस्ति
वर्णस्य अदर्शनं लोपः ।
(e.g.) रामः + आगच्छति = राम + : + आगच्छति = राम आगच्छति

14. Types of Sandhis requiring rules
पूर्वरूपम्
उत्तररूपम्
Type of सन्धिः
अच् (अ, आ, इ, ई,... औ)
अच् सन्धिः
यण् सन्धिः
अयादि सन्धिः
गुण सन्धिः
वृद्धि सन्धिः
सवर्ण दीर्घ सन्धिः
...
हल् (क, ख, ग, घ... ह)
हल् सन्धिः
श्चुत्व सन्धिः
ष्टुत्व सन्धिः
जश्त्व सन्धिः
चर्त्व सन्धिः
विसर्गः (:)
अच्, हल्
विसर्ग सन्धिः
सकार
रेफः
लोपः
उकारः

15. अच् सन्धिः यण् सन्धिः अयादि सन्धिः इ, ई उ,ऊ ऋ, ॠ लृ य् व् र् ल्
+ असवर्ण स्वरः ए ऐ ओ औ
अय्
आय्
अव्
आव्
+ स्वरः
Examples:
प्रति + एकम् = प्रत् + य् + एकम् = प्रत्येकम्
नदी + अत्र = नद् + य् + अत्र = नद्यत्र
मनु + अन्तरम् = मन् + व् + अन्तरम् = मन्वन्तरम्
वधू + आगमनम् = वध् + व् + आगमनम् = वध्वागमनम्
पितृ + अंश्: = पित् + र् + अंश् = पित्रंशः
लृ + आकृतिः = ल् + आकृति: = लाकृतिः
Examples:
हरे+ आगच्छ = हर् + अय् + आगच्छ = हरयागच्छ
तस्यै + इदम् = तस्य् + आय् + इदम् = तस्यायिदम्
विष्णो + ए = विष्ण् + अव् + ए = विष्णवे
पौ + अकः = प् + आव् + अकः = पावकः

16. अच् सन्धिः सवर्ण दीर्घ सन्धिः पूर्वरूप सन्धिः अ, आ इ, ई उ, ऊ ऋ आ ई ऊ ॠए ए + अ = ओ ओ
Examples:
परम + अर्थः = परमार्थः
विद्या + आलयः = विद्यालयः
कवि + इन्द्रः = कवीन्द्रः
पृथिवी+ इन्दुः = पृथिवीन्दुः
मही + ईशः = महीशः
भानु + उदयः = भानूदयः
वधू + उत्साहः = वधूत्साहः
पितृ + ऋणम् = पितॄणम्
Examples:
अन्ते + अपि = अन्तेऽपि
को+ अपि = कोऽपि
वन्दे + अहम् = वन्देऽहम्
सो + अवदत् = सोऽवदत
मात्रे + अर्पितम् = मात्रेऽर्पितम्

17. विसर्ग सन्धिः सकारः रेफः लोपः उकारः
(:) + {col.1, col. 2 (except क, ख, प, फ), स, ष, श}
Examples:
गोः + तत्र = गोस्तत्र
मुनिः + सः = मुनिस्सः
(इ, ई,...) + (:) + (अ, आ,... औ, col , ह, य, व, र, ल)
Examples:
मुनिः+ इति= मुनिरिति
तौ:+ अगतम् = तौरागतम्
धेनुः + गच्छति = धेनुर्गच्छति
एतैः + भक्षितम् = एतैर्भक्षितम्
(आ) + (:) + (अ, आ,... औ, col , ह, य, व, र, ल)
(अ) + (:) + (आ,... औ)
Examples:
बालाः + अत्र = बालात्र
ता:+ गच्छन्ति = ता गच्छन्ति
वृद्धाः + यान्ति = वृद्धा यान्ति
रामः + आगच्छति = राम आगच्छति
(अ) + (:) + (अ, आ, ,,, ओ, col , ह, य, व, र, ल)
Examples:
रामः+ अपि = राम + उ + अपि = रामोपि
बालः + हसति = बाल + उ + हसति = बालो हसति

18. विसर्ग सन्धिः उदाहरणम् (भगवद्गीतायाः)
अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि । युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥
अत्र शूराः महेष्वासाः भीमार्जुनसमाः युधि । युयुधानः विराटः च द्रुपदः च महारथः ॥
शूराः + महेष्वासाः = शूर् + आ + : + म् + अहेष्वासाः (विसर्ग लोपः)
महेष्वासाः भीमार्जुनसमा: = ...वास् + आ + : + भ् + ईमा... (विसर्ग लोपः)
भीमार्जुनसमाः + युधि = ...सम् + आ + : + य् + उधि (विसर्ग लोपः)
युयुधानः + विराटः = ...धान् + अ + : + व् + इराट् (उकारः)
विराटः + च = विराट + : + च् + अ (सकारः)
द्रुपदः + च् = द्रुपद + : + च् + अ (सकारः)

19. Introduction to Samāsaḥ
The Science of Combining Words

20. समासः अनेक-पदानां संक्षेपः समासः भवति ।
सन्धिः वर्ण-विषयस्य भवति चेत् समासः पद विषयकः भवति।
समस्त पदानां अर्थ-विवरण-वाक्यं विग्रह-वाक्यम् ।
(e.g.) लम्बोदरः = लम्बः उदरः यस्य सः
समासे पूर्वत्र श्रूयमानं पदं पूर्वपदमिति, उत्तरत्र श्रूयमानं पदं उत्तरपदमिति कथयन्ति।
(e.g) चोरभयम् = चोरात् + भयम्
समासे जाते पूर्वपदं उत्तरपदं च प्रातिपदिकरूपेण भवति ।
(e.g.) शास्त्रे निपुणः = शास्त्रनिपुण (शास्त्रनिपुणः, शास्त्रनिपुणा)
पूर्वपदम्
उत्तरपदम्
सप्तमी
प्रथमा
प्रातिपदिकम्
पुल्लिङ्गः
स्त्रील्लिङ्गः

21. समासानां विवरणम् तत्पुरुषः (उत्तरपदार्थप्रधानः)
सामान्यः - रमापतिः
कर्मधारयः - नीलमेघः
द्विगुः - त्रिलोकी
बहुव्रीहिः (अन्यपदार्थप्रधानः) - लंबोदरः
द्वन्द्वः(उभयपदार्थप्रधानः)
इतरेतरः – रामकृष्णौ
समाहारः - पाणिपादम्
अव्ययीभावः (पूर्वपदार्थप्रधानः) - उपकृष्णम्

22. तत्पुरुष: (सामान्यः) समासः

23. बहुव्रीहिः समासः

24. द्वन्द्वः (इतरेतरः) समासः

25. समासः उदाहरणम् (भगवद्गीतायाः)
अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम् । नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ||
अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं
न एकः = अनेकः (नञ् तत्पुरुषः)
बाहु: च उदरं च वक्त्रं च नेत्रं च = बाहूदरवक्त्रनेत्रं (बहुपद द्वन्द्वः)
अनेकः बाहूदरवक्त्रनेत्रं यस्य सः = अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रः (बहुव्रीहिः)
अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं (द्वितीया विभक्तिः)
अनन्तरूपम् = अनन्तानि रूपाणि यस्य सः अनन्तरूपः तं अनन्तरूपम्
विश्वेश्वरः = विश्वस्य ईश्वरः = विश्वेश्वरः (तत्पुरुषः)
विश्वरूपः = विश्वः रूपं यस्य सः विश्वरूप: (बहुव्रीहिः)

26. Introduction to Kārakam
The Science of Constructing Sentences and making sense of these

27. कारकम् An introduction
अयोध्यायाः (6)
कस्य?
राजा (1)*
गङ्गातीरे (7)
धेनुम् (2)
कः?
कस्मिन्?
ददाति
किम्?
केन?
गोष्ठात् (5)
हस्तेन (3)
कस्मात्?
कस्मै?
निर्धनाय (4)
* Number in Parenthesis indicates Vibhakti

28. कारकम् Definitions
कर्ता – One in whom the cause of an action is resident
कर्म – That a कर्ता wants to achieve through an action (object)
करणम् – That which aids in the attainment of the action
संप्रदानम् – That with which a कर्म desires to get attached with
अपादानम् – That which has the ability to create division
अधिकरणम् – That which provides a support (link, context) to action thru कर्ता and कर्म

29. कारक – विभक्ति संबन्धः*
प्रथमा विभक्तिः – कर्ता
द्वितीया विभक्तिः – कर्म
तृतीया विभक्तिः – करणम्
चतुर्थी विभक्तिः – संप्रदानम्
पञ्चमी विभक्तिः – अपादानम्
सप्तमी विभक्तिः – अधिकरणम्
* This is in the case of active voice

30. कारकम् उदाहरणम् (भगवद्गीतायाः)
तानहं द्विषतः क्रुरान्संसारेषु नराधमान् । क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु ॥ तान् अहं द्विषतः क्रूरान् संसारेषु नराधमान् । क्षिपामि अजस्रं अशुभान् आसुरीषु एव योनिषु ॥

31. कारकम् उदाहरणम् (भगवद्गीतायाः)
अहम् (1)*
योनिषु (7)
तान् (2)
कः?
केषु?
क्षिपामि
कान्?
* Number in Parenthesis indicates Vibhakti

32. कारकम् उदाहरणम् (भगवद्गीतायाः)
परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥
अहम् (1)*
कः?
कस्मिन्?
संभवामि
युगे (7)
धर्मसंस्थापनार्थाय (4)
किमर्थं?
केषाम्?
साधूनाम् (6)
परित्राणाय (4)
विनाशाय (4)
* कर्ता is implied because of the word संभवामि

33. ऐक्यमन्त्रः
यं वैदिका मन्त्रदृशः पुराणाः इन्द्रं यमं मातरिश्वानमाहुः। वेदान्तिनोऽनिर्वचनीयमेकं यं ब्रह्मशब्देन विनिर्दिशन्ति ॥ १ शैवा यमीशं शिव इत्यवोचन् यं वैष्णवा विष्णुरिति स्तुवन्ति । बुद्धस्तथार्हन्निति बौद्धजैनाः सच्छ्री अकालेति च सिख्खसन्तः ॥ शास्तेति केचित् कतिचित् कुमारः स्वामीति मातेति पितेति भक्त्या । यं प्रार्थयन्ते जगदीशितारं स एक एव प्रभुरद्वितीयः ॥ औं शान्तिः शान्तिः शान्तिः