1. Ójöfnuður, fátækt og unglingar
Jón Gunnar Bernburg
Dósent í félagsfræði við Háskóla Íslands

2. Af hverju ætti fátækt og ójöfnuður að hafa áhrif á velferð ungmenna?
Míkró ferli
Fátækt/lág félagsleg staða heimilisins getur grafið undan skilvirku uppeldi og fjölskyldutengslum
Minni stuðningur, veikari tengsl
Þvingandi samskiptahættir (coercive interaction)
Fátækt/lág félagsleg staða foreldra getur haft neikvæð áhrif á viðhorf unglinga til náms og á námsgetu þeirra
Fátækt/lág félagsleg staða eykur líkur á félagslegri einangrun/einelti
Minni neyslugeta
Brennimerki (stigma)
Fátækt/lág félagsleg staða felur í sér óhagsstæðan félagslegan samanburð t.d. við jafnaldra (relative deprivation)

3. Makró ferli – nærumhverfi unglinga
Félagsleg vandamál eru „smitandi“
Differential association theory (E. Sutherland)
Social learning theory (R. Akers)
Útbreidd fátækt/lág staða getur veikt stofnanir í nærumhverfinu t.d. samtakamátt foreldra
Social disorganization theory (Shaw & McKay)

4. Rannsóknin
Könnun á tveimur árgöngum f og 1991 (9. og 10. bekkur)
82% þýðisins
Greiningin er byggð á svörum 5491 svarenda í 83 skólahverfum

5. Huglæg mæling á fátækt heimilis
Samanlögð svör við fjórum spurningum
“Foreldrar þínir eru illa staddir fjárhagslega”
“Foreldrar þínir hafa ekki efni á að eiga eða reka bíl”
“Foreldrar þínir eiga varla næga peninga fyrir brýnustu nauðsynjum (t.d. mat, húsnæði, síma)”
“Foreldrar þínir hafa ekki efni á því tómstundastarfi sem þú vildir helst stunda (t.d. tónlist, íþróttir)”

6. Hve oft eiga eftirfarandi aðstæður við hjá þér?

7. Hve oft eiga eftirfarandi aðstæður við hjá þér?

8. Hve oft eiga eftirfarandi aðstæður við hjá þér?

9. Hve oft eiga eftirfarandi aðstæður við hjá þér?

10. Réttmæti mælingarinnar
Aukakönnun á foreldrum og unglingum
Samanburður við tekjugögn frá Hagstofu Íslands
Í hverfum þar sem meðaltekjur fjölskyldna eru lágar er huglæg fátækt útbreiddari (r > -0,60)

11. Niðurstöður
1. Tengist fátækt heimilis frávikshegðun og vanlíðan unglinga?
Míkrótengsl
2. Hefur fátækt óbein áhrif á frávikshegðun og vanlíðan unglinga?
Hefur nærumhverfið sjálfstæð áhrif?
3. Er samvirkni milli heimilisfátæktar og fátæktar í nærumhverfinu?
Er verra að vera fátækur í velmegandi nærumhverfi?

12. Míkrótengsl - niðurstöður
Efnahagslegir erfiðleikar á heimilinu er áhættuþáttur fyrir margvísleg vandamál ungmenna
... að teknu tilliti til annarra þátta (kyn, fjölskyldugerð, innflytjendastaða, búseta, búferlaflutningar o.fl.)

13. Fátækt á heimili er áhættuþáttur fyrir sjálfsvígstilraunir (p < 0,001)
Stjórnbreytur: Kyn, fjölskyldugerð, búsetustöðugleiki, hverfasamsetning o.fl.

14. Fátækt á heimili er áhættuþáttur fyrir kannabisneyslu (p < 0,001)
Stjórnbreytur: Kyn, fjölskyldugerð, búsetustöðugleiki, hverfasamsetning o.fl.

15. . . . og ölvun sl. 30 daga
Stjórnbreytur: Kyn, fjölskyldugerð, búsetustöðugleiki, hverfasamsetning o.fl.

16. Yfirheyrð(ur) á lögreglustöð

17. Beitt líkamlegu ofbeldi sl. 12 mánuði

18. Reiði/pirringur (efsta tíund)

19. Siðrof (efsti fjórðungur)

21. Ath. Hafa ber í huga Fylgni jafngildir ekki orsakatengslum
Efnahagslegt álag á heimili
Frávikshegðun
Vanlíðan
Undirliggjandi þættir (ekki mældir)

22. 2. Áhrif úr nærumhverfinu
Er fátækt í nærumhverfinu sjálfstæður áhættuþáttur fyrir vandamál ungmenna?
Forsenda: skólahverfi = nærumhverfi

23. Munur á fátækt í skólahverfum er verulegur
Til dæmis
Að meðaltali segja um 17% unglinga í skólahverfi að foreldrar þeirra séu stundum, oft eða nær alltaf illa staddir fjárhagslega
Lægsta skólahverfið er með 3%
Hæsta skólahverfið er með 45%

24. % unglinga sem segja að foreldrar þeirra séu stundum, oft eða nær alltaf illa staddir fjárhagslega

25. Beiting ofbeldis sl. 12 mán – niðurstöður fyrir unglinga sem ekki búa við fátækt heima hjá sér

26. Verið yfirheyrð(ur) af lögreglu - niðurstöður fyrir unglinga sem ekki búa við fátækt heima hjá sér

27. Sjálfsvígstilraun – niðurstöður fyrir unglinga sem ekki búa við fátækt heima hjá sér

28. Reiði/pirringur – niðurstöður fyrir unglinga sem ekki búa við fátækt heima hjá sér

29. Slæm efnahagsstaða í nærumhverfinu er áhættuþáttur fyrir kannabisneyslu (p < 0,01)
Stjórnbreytur: Efnahagsstaða heimilis, kyn, fjölskyldugerð, búsetustöðugleiki, hverfasamsetning o.fl.

30. ... og fyrir ölvun sl. 30 daga
Stjórnbreytur: Efnahagsstaða heimilis, kyn, fjölskyldugerð, búsetustöðugleiki, hverfasamsetning o.fl.

31. En er stuðningur við þá hugmynd að ástæðan fyrir hverfaáhrifum sé smitun milli jafnaldra?

32. Fátækt í nærumhverfinu eykur líkur að eiga vini sem nota kannabis (p < 0,05)
Stjórnbreytur: Efnahagsstaða heimilis, kyn, fjölskyldugerð, búsetustöðugleiki, hverfasamsetning o.fl.

33. Fátækt í nærumhverfinu eykur líkur að eiga vini sem „lenda oft í slagsmálum“ (p < 0,05)
Stjórnbreytur: Efnahagsstaða heimilis, kyn, fjölskyldugerð, búsetustöðugleiki, hverfasamsetning o.fl.

34. 3. Samvirkni heimilisfátæktar og hverfafátæktar
Er „verra“ að upplifa skort í „efnuðu“ nærumhverfi?

35. Fátækt á heimili er sterkari áhættuþáttur fyrir sjálfsvígstilraunir þegar fátækt er sjaldgæf í nærumhverfinu
Stjórnbreytur: kyn, fjölskyldugerð, búsetustöðugleiki, hverfasamsetning o.fl.

36. Fátækt á heimili er sterkari áhættuþáttur fyrir ofbeldishegðun þegar fátækt er sjaldgæf í nærumhverfinu

37. Yfirheyrður af lögreglu

38. Reiði/pirringur (efsta tíund)

39. Fátækt á heimili eykur líkur á félagslegri útskúfun – sérstaklega í efnuðu nærumhverfi

40. Samantekt Fátækt á heimilinu er áhættuþáttur fyrir vandamál unglinga
vanlíðan, frávikshegðun, skert tengsl við foreldra, fórnarlamb eineltis
Fátækt í nærumhverfinu er sjálfstæður áhættuþáttur
Líklega vegna þess að vandamálin smitast milli jafnaldra
Félagslegur samanburður virðist spila hlutverk
Það er verra að vera fátækur í efnuðu nærumhverfi

41. Hvað gerist þegar efnahagslegir erfiðleikar aukast?
Líklega stækkar sá hópur ungmenna sem er í beinni áhættu (vegna fátæktar á heimilinu)
Líklega stækkar sá hópur ungmenna sem er í óbeinni áhættu (vegna fátæktar annarra)
Aukin jöfnuður í þjóðfélaginu gæti þó „mildað“ félagslegan samanburð
og þar með mildað áhættuna sem stafar af efnahagslegum erfiðleikum

42. Lesefni
Jón Gunnar Bernburg, Þórólfur Þórlindsson og Inga Dóra Sigfúsdóttir (2009). The neighborhood effects of disrupted family processes on adolescent substance use. Social Science & Medicine, 69,
Jón Gunnar Bernburg, Þórólfur Þórlindsson og Inga Dóra Sigfúsdóttir (2009). Relative deprivation and adolescent outcomes in Iceland: A multilevel test. Social Forces, 87,
Jón Gunnar Bernburg, Þórólfur Þórlindsson og Inga Dóra Sigfúsdóttir (2009). The spreading of suicidal behavior: The contextual effect of community household poverty on adolescent suicidal behavior and the mediating role of suicide suggestion. Social Science & Medicine, 68,
Jón Gunnar Bernburg og Þórólfur Þórlindsson (2007). Community Structure and Adolescent Delinquency in Iceland: A Contextual Analysis. Criminology, 45,